پچھلی تے موجودہ صدی وچ ٹنگیا انسان

لکھت:فاروق ندیم

ایہہ 19 ویں صدی دے ستویں دہاکے دے پہلے ادھ دی گل اے، ہاڑ دی سخر دوپہرے رُکھاں دی چھاں تھلے ڈیرا سی۔ ٹیوب ویل ملک نہر دے کنارے جنوب کچھے سی۔ سامنے بہاول نگر توں ہارون آباد جان آلی ریل گڈی دی لین سی۔
وڈے بھائی خالد سیلانی نے ایم اے پنجابی کرن توں بعد قسم کھادی سی، بننا اے تے لیکچرار ، نئیں تے نوکری دا ڈھوا سیکو…ایہہ پتہ نئیں سی ، حیاتی دے آخری ساہ امریکہ دی کسی گمنام سڑک تے لینے نیں۔
ٹیوب ویل تے باغ دے آلے دوالے کئی کئی میل کوئی آبادی نئیں سی۔ نیڑے تے صرف اپنی وستی سی ، بستی کشن گڑھ ، جس دے سامنے ریلوے ٹیشن دے متھے تے لکھیا سی …’’ اسٹیشن سوائی والا ‘‘۔
اوس زمانے آتش وی آتش فشاں سی، اُتوں عاشق سی لہٰذا ساحراجی ورلڈ وچ ایہو جئے عاشقاں دا انجام ایہو ای ہندا اے، کئی کئی ورھے ایف ۔ اے دی انگریزی چوں فیل ہُندے رہندے نیں۔ میں وی ایسے ازمائش وچ ساں۔ بہاول نگر رہندا تے اپنی نالائقی پاروں ماں دے چھتر پیندے۔ آخری واری تے انج ہویا ماں نے مینوں غیرت دوان لئی آپ وی ایف اے دا امتحان میرے نال دتا اوہ پاس ہو گئی۔ میری انگریزی وچ سپلیمنٹری۔ نجات ایسے وچ سی۔ فی الحال ادب دے منہ تے چھکو چاہڑو، انگریزی دی کمپارٹمنٹ پہلوں کلیئر کرو۔ میں ٹنڈ پھوہڑی چکی، بخل وچ گائیڈاں، خلاصے، ٹیسٹ پیپر دبے تے ٹیوب ویل اُتے جا کے ڈیرے لا لئے۔
مینوں لگدا سی، میں ہالی وڈ دی کسی ویسٹرن موی دا ہیرو آں۔ صرف گھوڑے، پستول تے ہیٹ دی کمی اے۔ چاء دی پتیلی اگ تے لٹکا کے چاء بناندا، دیسی پیالے وچ بکریاں بھیڈاں دے خالص دُدھ دی گُڑ آلی چاء نشہ ودھا دیندی ۔ ٹرانسسٹر تے گانے سن دا، بھائی توں چوری سگٹاں پھوک کے ٹوٹے اگ وچ سُٹ دا۔ لمی تان کے سوں جاندا تے سفنے وچ انگریزاں دی انگریزی دی ماں بھین اک کردا رہندا۔ انگریزی ’’شیرف‘‘ بن کے پستول لئی پچھے رہندی تے میں جنگلاں، چٹیل میداناں، صحراواں، پہاڑاں تے گھوڑا بھجاندا پستول نال ٹھاہ ٹھاہ کردا رہندا۔
نیند اوہدوں ڈسٹرب ہندی، جدوں کوئی نہر کنارے سیکل آ کے رُکدا تے سیکل آلا دے ٹلی تے ٹلی دیندا ہاکاں ماردا… ہے بئی کوئی جوان؟
بھائی دی لائی ڈیوٹی مطابق مالی بابا بولا دُکھاں دی چھاں چوں اٹھدا، ٹیوب ویل پرے مسیت دی گھڑونجی کول جا کے بلارا دیندا… کیہڑا ایں جوان؟… جوان ملک نہر کنارے سیکل کھڑی کر کے تھلے ڈحلوان توں اُتردا۔ اینے چر وچ سلور دے گلاس وچ سلور دے جگ توں چاٹی آلی لسی پا چُکیا ہندا۔ جوان دے بولن توں پہلاں بابا بولدا… میں تے ڈورا ہاں… سن دا نئیں… باقی سارے وستی کشن گڑھ گئے نیں… دھپ وچ آیا ایں… دو چار گلاس لسی اندر سُٹ…‘‘
جوان لسی پی کے مڑدیاں کجھ پمفلٹ دیندا… آن تے دے دئیں… میں فیر آواں گا۔ لسی نے تھکیواں ای لاہ دتا۔
جوان سیکل دی ٹلی ماردا اگانہہ چلا جاندا… اوہدے جان دی تسلی کرن لئی بابا بولا نہر دے بنے کھڑوکے تسلی کردا۔
واپس آ کے بھائی نوں رپورٹ دیندا… ’’ایہہ تے چلا گیا… تھوڑی دیر بعد کوئی ہور آ مرے گا…‘‘
بھائی گل سکاندا… اوہنوں وی ایویں ای نو دو یاراں… بابا بولا جو پمفلٹ دیندا ، بھائی اوہنوں پھرولدا تے منجے اُتے سُٹ کے آپ چکی چلان چلا جاندا۔
میرے لئی ایہہ کم بڑا پراسرار جیا سی… ایہو جئے سیکل تے ٹلی مارن آلے چار چھے جوان آئے ای رہندے سن۔ جو پمفلٹ او دے جاندے بابا بولا اوہ چُک کے کچے کوٹھے دی پڑچھتی تے رکھ دیندا سی۔
اک دن پمفلٹ پھرولے تے گل سمجھ گیا۔ بھائی ساب بھٹو بادشاہ دے دور وچ بنی ’’سپاہ دانش‘‘ وچ سی اک ٹرانسٹر تے گیس ہنڈولے دا تحفہ نال ملیا سی۔ راتیں گیس دی روشنی وچ تعلیم بالخاں آلے آ جاندے تے اوہناں نال مغز ماری کردا۔ فیر پڑچھتی آلے پمفلٹ چُک کے سمجھان دی کوشش کردا۔ اخیر وچ تلقین شاہ یا نظام دین دا پروگرام سنیا جاندا ، یا فیر مشرقی پنجاب دے کسی ریڈیو ٹیشن توں نشر ہون آلے گانے سُندے ، چاہ تے ون سونے تبصرے ہندے، حقہ سگٹ چھکدے، آپو آپدے گھراں یا کھیتراں وچ… اللہ بیلی، جیندے رہے تے فیر ملاں گے۔
اوہناں پمفلٹاں وچ کی سی؟ ایہہ میرے لئی وی حیرت دی گل سی۔ کسی وچ وتائوں، ادرک یا آلو دے کھیت نوں گدڑاں توں بچان دا نسخا سی… دو جستی ٹکڑے تاراں، جوڑو یا وچ کھبائو آلو وتائوں تے ادرک وچ بالو بتیاں تے کھیت وچ روشنی لیائو۔ کسی وچ شمسی توانائی دیاں پلیٹاں گھر بہہ کے بنان تے بجلی چلان دے فارمولے سن۔ سبزیاں سکھا کے پیک کرنا، ددھ دہی پیک کرنا، ٹن دیاں ڈبیاں وچ سبزیاں پیک کرنا، گرین جالی نال ڈھک کے اگیتریاں سبزیاں حاصل کرنا، اچار، چٹنی، مربے، کیچپ، جوس، شربت دے فارمولے۔ پراجیکٹس دے سمان دیاں تصویراں، مقامی دستکاراں تو بنوا کے کم چالو کرن دے منصوبے، امدادی منصوبے، ریشم دے کیڑے پالن توں لے کے مرغیاں، کٹے ، وچھے، بھنڈاں، بکریاں پالن دے طریقے، سرکاری ترغیبات، امداد ہینڈی کرافٹس تے کاٹیج انڈسٹری دے سمال پراجیکٹس ایس توں وکھ ہزار قسم دے دوجے منصوبے۔
محکمہ زراعت تے دوجے محکمیاں دے فیلڈ ورکر آندے، موقع اُتے ای ٹریننگ دیندے یا فیر نیڑے دے کسی تربیتی مرکز وچ کجھ عرصے لئی گھل دیندے، جتھے ماہانہ وظیفہ وی ملدا۔ مقامی سطح اُتے اوزار تے مشینری بنان دی سکھلائی دے سنٹر وکھرے سن۔
مہاتڑ تمہاتڑ اوہدوں وی توا لاندے سن۔ بجلی تے کدی گئی ای نئیں، اسیں سورج نال آنڈا بال کے کی لینا؟… شمسی توانائی نال پکھا چلا کے کی لبھنا؟… ونڈ پاور نال کم لین دیاں ترکیبیاں سکھ کے وتائوں لینے نیں… اج طراض اوہدوں وی، فی ایکڑ تے کسان جوں لاندا سی، ریڑن وچ اونی رقم حاصل نئیں ہندی سی۔ ایس قسم دے پراجیکٹس نال ایہہ ضرور ہویا، لوکاں کیتا یا نہ کیتا، پر سائیڈ بزنس دی راہ کھل گئی۔ فصل دے گھاٹے نوں پورا کرن دا کوئی نہ کوئی آسرا لبھ گیا۔
بھٹو بادشاہ توں بعد ویلا بدل گیا۔ ٹریننگ پراجیکٹس نوں تالے لگ گئے۔ زراعت تے دوجے محکمیاں دے فیلڈ ورکرز، فیلڈ پراجیکٹس کھوہ کھاتے پئے… نتیجہ ایہہ نکلیا… 21 ویں صدی دے دوجے دہاکے دے انت وچ کسان اوتھے دا اوتھے اے۔ فی ایکڑ جو لاگت آندی اے، ریڑن کجھ نئیں۔ جے کجھ ملیا تے زرعی قرضہ دین آلے محکمے دھون تے گوڈا رکھ کے وصول کر گئے۔
اوکم ادھورے رہ گئے… کم چنگے سن، ہن وی ہو سکدے نیں، جو ایس طراں دے ہو رہے نیں او صرف اُتلی کلاس لئی اے۔
باٹم لائن سٹوری تے ایہہ ہے… مقامی خام مال نوں ورتنا… جو وافر ہون پاروں ضائع ہو جاندا اے۔ شہر وچ ٹماٹر دس ویہہ روپئے کلو ہون تے پنڈا دیاں کھیتاں وچ مناں مونہی ٹماٹر گل سڑ رہے ہندے نیں۔ ایہو حال دوجیاں سبزیاں تے زرعی اجناس دا اے ۔ کسے نوں کیڑے کھا گئے، کسی نوں دیمک، جے ایہو جئے منصوبے فیر شروع کیتے جان تے کہانی فٹ ہو سکدی اے۔ مقامی دستکار وی جدید مشیناں نوں اپنے ڈھنگ نال تخلیق کر سکدے نیں۔ پنجابی ویسے وی بڑے ذہین نیں… موٹر سیکل نال موٹر رکشہ بنان توں لے کے ٹریکٹر دے انجن نال لاری تیکربنا لیندے نیں… اوہ وی بعد از ٹریننگ اپنی سیکل ترکھی کرسکدے نیں۔
ساڈے پاکستانی پنجاب کولوں کتے اگے مشرقی پنجاب دے فارمرز، ٹریڈرز تے انڈسٹریٹ نیں۔ میں امریکا یا برطانیا وچ دیسی توں لے کے ولیتی سٹوراں تک، ہر جگہ مشرقی پنجاب دے ٹن پیک اچار، چٹنیاں، مربے، سبزیاں، مسالے، تے دنیا جہان دیاں شیواں ڈرائی پیک تے ٹن پیک وچ ویکھیا نیں۔ مشرقی پنجاب دیاں پراڈکٹس صرف دیسی ای نئیں گورے وی خرید دے نیں۔ سکھ کاشتکار خاص طور تے ایس معاملے وچ بڑے تخلیقی نیں۔چوکھے روایتی فصلاں چوں نکلے ای ، نکلن دی کوشش چھوٹا کاشتکار کردا اے… اگوں آن والیاںحکومتاں اپنے طریقہ، واردات مطابق پالیسیاں بناندیاں نیں… سارا زور ایس ٹارگٹ تے رہندا اے۔ پچھلیاں حکومتاں نے جو وی چنگے کم کیتے نیں، اوہناں تے تن حرف گھلو، تسیں ساڈا تماشو ویکھو، ایس تماشا ویکھن وچ چھوٹا کاشتکار گڈی مس کر دیندا اے۔ خواب تعبیراں بنن توں پہلاں ای مر جاندے نیں۔ ایہہ پرانیاں تختیاں پُٹ کے اپنیاں نویاں پھٹیا لوان دا کاروبار آخر کدوں مُکے گا؟… سب نوں پتہ ہندا اے، اوہناں توں بعد وچ آن آلیاں نے وی اوہناں دیاں پھڈیاں بھننیاں نیں، ٹلدے فیر نئیں، ایس آوا جاوی وچ نقصان کس دا اے … عوام دا… افرادی قوت دی ذہنی تے جسمانی محنت دا… اکثریتی لوکائی، پیداواری طبقات دا… فائدہ تے صرف اُچ ٹیسی، اُچ ہتھاں دا اے۔ مٹھی بھر بالا دست طبقات دا اے۔ رہبراں دے روپ وچ رہزناں دا اے۔
گل صرف اینی اے… جے ایس بوسیدہ گلے سڑے سماج نوں ’’مقداری تبدیلیاں‘‘ نال ای ٹھڈے مارنے نیں، تے کجھ چج تے کرو… غربت مکان دے رولے وچ ٹریب تے نہ مکائو۔ غریب نوں بھاویں انسان نہ سمجھو، پر اپنا ووٹر ای سمجھ لوئو۔