پنجابی ز بان ،افغان مہاجرین تے کالاباغ ڈیم

لکھت:محمد ظاہر

اے گل بڑی خوشی آئندتے باعث اطمینان اے کہ پنجابی زبان تے ثقافت دے فروغ لئی ہر سطح تے کوششاں ہو رئیاں نیں۔ایہدے مثبت اثرات میڈیا سمیت ہر جگے تے نظر آ رہے نیں ۔کیوں جے ہون اردو میڈیا دے اینکرحضرات،صحافی تے ٹاک شو وچ حصہ لین والے سیاسی تجزیہ کار وی زبان دے ذائقے دی تبدیلی لئی یا شاید بے تکلفی پیدا کرن لئی اپنی گفتگو وچ مادری زبان پنجابی د استعمال کردیا ں عار محسوس نہیں کر دے۔ایہہ چنگی تبدیلی اے کیوں جے کدی اردو گفتگو وچ پنجابی دے استعمال نوں بہت معیوب سمجھیا جاندا سی۔اس دا مطلب اے کہ ساڈے پنجابیاں دا کچھ نہ کچھ احساس کمتری گھٹ رہیا اے۔
جیہڑی قوم اپنی زبان تے ثقافت بھل جاندی اے او اپنی پہچان کھو جاندی ای اُس دی نہ تے کوئی اپنا عزت کردا اور نہ ہی اُس نوں کوئی غیر مندا اے۔ بقول شاعر
جیہڑا بھل جائے زبان اپنی نوں او کھا جائے پہچان اپنی نوں
اہل پنجاب دا حال وی کچھ ایسے طرں ای اے۔اپنے وی دشنام طرازی کر دے رہندے نیںتے باہر وی ساڈی کوئی پہچان نہیں ۔
انگریز نے۸۴۹ ۱ وچ پنجاب تے قبضہ کرن توں بعد پہلا وار پنجابی زبان تے ہی کیتا سی تاں جے پنجابیاں دی قومی شناخت ختم کر کے پنجاب دے مزاحمتی جذبہ تے کاری ضرب لگائی جاسکے ۔ انگریز نے کافی مزاحمت توں بعد تے سب توں آخر وچ پنجاب دی وسیع و عریض حکومت تے قبضہ کیتا سی ۔
پنجاب دے مدرسیاں،گددواریاںتے مندراں وچ خالصہ دور تک ذریعہ تعلیم پنجابی سی۔ اوس زمانے وچ پنجاب دی شرح خواندگی۷۰ فیصد توںزیادہ سی۔ انگریز نے مد رسے تے سکولاں وچ ذریعہ تعلیم پنجابی ختم کر کے اس دی جگہ تے ہندی ؍ اردو نوں رائج کیتا اور فارسی دی جگہ تے انگریزی نوںدفتری زبان بنایا ۔جس دی وجہ نال شرح تعلیم بہت تیزی نال گر گیا۔ ایہہ اہل پنجاب نال بہت وڈا ترائو کیتا گیا سی۔ جس دے اثرات توں اج تک پنجابی نہیں نکل سکے۔ پنجابی زبان تے پابندی دی وجہ نال پنجابی مسلماناں نے اردو نوں مسلماناں دی زبان سمجھ کے سکھنا شروع کردتا ۔حالانکہ کسے وی زبان دا کوئی مذہب نہیں ہوندا تے نہ ہی کوئی زبان بری ہوندی اے لیکن دوسری زباناں سِکھن دے نال نال اپنی مادری زبان وی نہیں چھڈنی چاہی دی اے۔پنجابی زبان مسلسل نظر انداز کرن دی وجہ نال کجھ لوک ایس نوں ان پڑھاں تے جاہلاںدی زبان سمجھن لگ پئے نیں۔جد کہ کوئی زبان جاہل تے ان پڑھ نہیں ہوندی اے بلکہ سوچ ان پڑھ اور جاہل ہوندی اے۔
ہُن حالات ایہہ ہو گئے نیں کہ شہراں دے نال نال پنڈ دے مولوی وی اپنی علمیت دا بھرم رکھن لئی پنجابی دی بجائے اردو وچ تقریر کردے نیں ۔کچھ علما تے انگریزی دا تڑکا لاون توں وی باز نہیںآندے اگر چہ اردو ساڈی اپنی قومی زبان اے لیکن ماں بولی پنجابی بولن وچ شرم عار محسوس نہیں کرنی چائی دی۔ انگریز دے جاون توں بعد اوس دے جانشین کالے صاحب (کالے تو ں مراد کالی کرتوتاں والے صاحب)نے طبقاتی نظام نوں قائم رکھن لئی پنجابی زبان تے پابندی دا سلسلہ جاری و ساری رکھیا تا کہ عام تے غریب دا بچہ ایس طبقاتی چنگل توں نہ نکل سکے جے کر خوش قسمتی نال غریب دا بال وی پڑھ لکھ کے ترقی کر کے کوئی وڈا افسر لگ جائے ۔تے او وی نہ صرف اپنی مادری زبان نوں بُھل جاندا اے بلکہ اپنے ماضی نوں چھپاون دی پوری کوشش کردا اے ۔الیٹ تے پڑھی لکھی کلاس دی ایہناں حرکتاں دی وجہ نال ہن ماڑے لوک وی پنجابی زبان وچ گل بات کر دیاں عار محسوس کر دے نیں۔؁ٓ
پنجابی زبان دنیا دی ہک وڈی زبان اے اوس دا ادبی مقام دنیا دی کسے وی وڈی زبان نالوں گھٹ نہیں۔پنجابی زبان دے عظیم صوفی شعر ا بابا فرید شکر گنج،شاہ حسین،سلطان باہو،بلھے شاہ،علی حیدر ملتانی،وارث شاہ،مولوی غلام رسول، خواجہ غلام فرید،میاں محمد بخش تے دیگر دے ادبی کلام دا مقا بلہ کسے وی زبان دی ادبی تخلیق نال کیتاجاسکدا ۔وارث شاہ نوں پنجابی زبان دا شیکسپئیر کہیا جاندا اے۔اوہناں نے ہیر رانجھے دا قصہ لکھ کے ایس نوںامر کر دتا اے ۔ ایس عظیم ادبی تخلیق توں لوک رہندی دنیا تک مستفید ہوندے رہن گے۔ ہیر وارث شاہ اک اجیہی ادبی تخلیق اے جس دا دنیا وچ کوئی ثانی نیں۔اور نہ ہی کوئی ہوئے گا کیوں جے ہیر تے بہت سارے شاعراں نے لکھی اے پر جو مقام رب دی مہر نال ہیر وارث شاہ نوں ملیا او کسے ہور نوںنصیب نہیں ہویا ، بقول حاجی محمدبھٹی
ایہ مستانی دنیا ساری شیریں قصیاں والی ایس ترانے تھیں اج مینوں بالکل دسے خالی
ہیر وارث شاہ نوں پنجابی زبان دا انسائیکلوپیڈیا وی آکھدے نیں۔ وارث شاہ نے ایس آفاقی ادبی تخلیق وچ فلسفہ،عشق، تاریخ،روحانیت ،مذہب،انسانیت ،جزبہء حریت پنجابی رہتل ویتل تے ثقافت نوں جس خوبصورتی نال بیان کیتا اے اس دی ادبی دنیا وچ کوئی مثال نہیں مل دی۔
پنجابی زبان ہک وڈی زبان اے ایس دی وسعت دا احاطہ چکوال توں مولوی سلیمان نے ۱۸۹۹ وچ کجھ اینج کیتا اے
پیشاورتھیں جمنا تائیں،چنبہ تھیں تا ڈیرہ بولن سمجھن لوک پنجابی ،سچا سخن ایہہ میرا
ہر وڈی زبان دے کئی لہجے ہوندے نیں ۔ایسے طراں پنجابی زبان دے وی تقریباــ ۲۵ توں ودھ لہجے نیں۔لیکن ایس تے مسلسل پابندی دی وجہ نال۹۶۲ ۱ وچ ملتانی ،ریاستی اور ڈیروی لہجے ملا کے سرائیکی دے نام تے لسانی تحریک شروع کیتی گئی سی۔ سرائیکی لہجے نوں پنجابی زبان توں وکھ کرن دی کوشش کیتی جا رہی اے بلکہ جنوبی پنجاب دی محرومیاں نوںسیاسی رنگ دے کے جنوبی پنجاب نوں سرائیکی لہجہ دی بنیاد تے صوبہ بناون دا مطالبہ کیتا جا رہیا اے۔ ایس تحریک دے وچ سندھی،پختون تے بلوچ قوم پرستاں دی ہلا شیری وی شامل اے حالانکہ ایہہ قوم پرست اپنے صوبیاں وچ نئے صوبے بناون دے سخت مخالف نیں۔بدقسمتی نال پنجاب اور پنجابی نوں سب توں زیادہ نقصان غیراں دی بجائے اپنیاں نے پہنچایا اے۔جنرل ضیا الحق دے دور وچ۱۹۸۱ دی مردم شماری وچ پہلی واری سرائیکی نوں الگ زبان دی حیثیت نال شامل کیتاگیا ۔بدقسمتی نال فوجی آمر ہمیشہ اپنے سیاسی مفاد لئی ایس طراں دی نفاق اور انتشار دی سیاست کردے رہے نیں جس دا نقصان پوری قوم نوں بھگتنا پیندا اے۔
انگریز توںآزاد ہویاں ۷۲ ورہے ہو گئے نیںلیکن اسیں اپنی عظیم مادری زبان پنجابی تے پابندی ختم نہیں کرا سکے ایہہ پاکستان دے ستر فیصد لوکاں دی زبان اے ۔ جیہڑی پاکستان دی سب توں وڈی ،برصغیر اور عالم اسلام دی تیسری وڈی بولی جاون والی زبان اے ۔ اس دا شماردنیا دی دس وڈی بولی جاون والی زباناں وچ ہوندا اے۔ایس نوں اکثریتی زبان دے کارن پاکستانی زبان وی کہہ سکنے آں۔ پنجابی ہک ملنسار،بہادر تے جی دارں دی قوم اے۔انگریز نے اپنا تسلط قائم رکھن لئی جاگیرداری تے طبقاتی نظام نوں خوب مضبوط کیتا سی۔ تاں جے پنجابی قوم نوں طبقات وچ تقسیم کر کے پنجابیوں نوں اک قوم نہ بنن دتا جائے ۔اور پنجابیاں دے جزبہء حریت نوں کاری ضرب لگائی جا سکے۔ایس مقصد دے حصول لئی پنجابی تے سکولاں وچ پابندی لگا دتی گئی۔
انگریز نے ۱۹۰۱ ؁ وچ پنجاب نوں تقسیم کر کے اک نیا صوبہ NWFP بنا دتا سی ۔تاکہ پنجاب اور پنجابیاں نوں کمزور کیتا جا سکے ۔ پختون قوم پرست جماعت اے این پی دی مسلسل ہٹ دھرمی اور اصرار تے زرداری صاحب دی حکومت نے پنجاب دی سیاسی قیادت چوہدری برادران دے تعاون نال آئینی ترمیم کر کے صوبہ سرحد داا نام خیبر پختون خواہ رکھ دتااے۔ ایہہ صوبہ سرحد دی ہندکو اور سرائیکی (پنجابی) قوم نال سرا سر زیادتی کیتی گئی اے۔ن لیگ دی لیڈرشپ وی زیادہ مزاحمت نہ کر سکی کیوں جے اٹھارویں ترمیم پاس کراون وچ اوناں دا مفاد وی وابستہ سی۔بہر حال اگر ن لیگ سیاسی مصلحت کولوں کم نہ لیندی اور اپنے پرانے موقف تے ڈٹی رہندی تے پختون لسانی بنیاداں تے صوبے دا نام کدی نہ بدلیا جاندا۔
۱۹۴۷ وچ پنجاب نوںدوسری واری تقسیم کیتا گیا سی۔جس دی وجہ نال دس لاکھ پنجابی مارے گئے تے دو کروڑ توں زیادہ لوکاںنوں ہجرت کرنی پئی ۔کشمیر وی ہتھوں جاندا رہیا۔جس تے چار جنگاں لڑیاں جا چکیاں نیں، نہ جانے ایہہ جھگڑاکدوں ختم ہوئے گا۔ مزید انتشار توں بچن لئی ضروری اے کہ تمام پنجابی ایکٹیوست تے تنظیماں ہک مربوط کوشش کرن تے پنجابی زبان دی آواز نوں اقتدار دے ایواناں تک پہنچایا جائے تا ں جے پنجابی زبان تے پنجاب نوں مزید تقسیم توں بچایا جاسکے۔
اس وقت پنجاب تے ۳۰ لاکھ غیر قانونی افغانیاں نے یلغار کیتی اے۔پورے پاکستان وچ ایہناں دی تعداد ۶۰ لاکھ تو ودھ ہو چکی اے ایناں نوں کوئی پچھن والا نیں۔ایہہ لوک گزشتہ۴۰ سالاں توں قیام پزیر نیں۔ اوہناں دی تیسری نسل جوان ہو رئی ایہہ ۔ایہناں دے واسطے پاکستان ای دبئی اے ۔کیوں جے پنجاب وچ ایہہ بڑے رعب تے دبدبے نال رہ رئے نیں۔اینج محسوس ہوندا پنجاب دے وارث پنجابی نہیں بلکہ افغانی نیں۔ایہہ پنڈی اسلام آباد تے تقریبا پورا ہولڈ کرچکے نیں تے پنجاب دے وڈے شہراں تے غیر قانونی کاروبار دی یلغار جا ری اے۔ ایہہ غیر قانونی اسلحہ ،منشیات تے افغان ٹرانزٹ دے کاروبار دی بدولت کھرباں روپے کما رہے نیں ۔ایہناں افغانیاں نیں غیر قانونی شناختی کارڈ وی حاصل کر لے نیں۔
پنجاب حکومت تے پنجابیاںنے اکھاں بند رکھیاں تے اوہ وقت دور نہیں جدوں پنجابی اپنی ہی دھرتی اُتے دو نمبر شہری بن جاون گے۔ویسے وی ایہناں افغان؍ پختوناں دا رویہ بڑا ہی جارحانہ اے کسے وی جھگڑے دی صورت بلا وجہ پوری برادری لڑن واسطے اکٹھی ہو جاندی اے۔تے پنجابی اپنے ہی بھرا واں دا تماشا ویندے نیں۔ عام پنجابی ایہناں دے ایس جارحانہ رویے دی وجہ نال ایہناںتوں کنی کتراندا ے نیں ۔گل تعصب تے قومیت دی نہیںگل اصول دی۔اساں جے کر ایہناں غیر قانونی افغانیاں نوں کڈیا نہ تے فیر ایہناں دے مخصوص جارحانہ رویہ دی وجہ نال پنجاب دے communal peace نوں اک وڈا خطرہ رہے گا۔ دہشت گردی، اسلحہ، منشیات دی سمگلنگ، ڈکیتی قتل وغارت تے دیگر جرائم وچ وی ایہناں افغانیاں دا وڈا ہتھ اے۔ پولیس وی ایہناں نوں ہتھ نہیں پاندی ۔ ایناں دی غیر قانونی سرگرمیاں دے خلاف کاروائی تے پاکستانی پختون قوم پرست اسفند یارولی،محمود اچکزئی وغیرہ افغانی پختوناں دی حمایت وچ پنجاب حکومت دے خلاف بیان دینا شروع کر دیندے نیں۔حالانکہ ایہہ ہر ملک تے قوم نوں حق حاصل اے کہ غیر قانونی تارکین وطن تے غیرقانونی سرگرمیاں وچ شامل لوکاں دے خلاف کاروائی کرے۔صرف لسانی بنیاداںاتے افغان مہاجرین دی حمایت کرنا کوئی مناسب نہیں۔
پنجاب دی بدقسمتی اے کہ پختون تے سندھی قوم پرستاں دی مخالفت دی وجہ نال اسی اپنی ہی زمین تے کالا باغ ڈیم نہیں بنا سکے۔اگر کالا باغ تھوڑا جیہا پرے صوبہ کے پی وچ ہوندا تے کدوں دا بن چکیا ہوندا کیوں جے ایہہ محل وقوع دے اعتبار نال اس دی سائٹ پنجاب وچ اے ۔ایس لئی کالا باغ ڈیم بنانا گناہ عظیم بنا دتا گیا اے ۔ ویسے پنجاب نوں توڑن دی گل ہووئے تے پختون ،سندھی قوم پرست سائوتھ پنجاب دے باسیاںدی محرومیاں دا خوب چرچا کردے نیں۔جد کالا باغ ڈیم بناون دی گل ہوئے تے سرائیکیاں(جنوبی پنجابیاں) دی محرومیاں بھل جاندیاں نیں، ایس نوں پنجاب دا منصوبہ قرار دتا جاندا اے حالانکہ ڈیم بنن نال سرائیکی بیلٹ دی بے آبا د زمیناں دی آبادکاری ہو سکدی اے جس دا فائدجنوبی پنجاب دے نال نال پورے پاکستان نوں ہوئے گا۔ ایس عظیم منصوبے نال نہ صرف پانی تے بجلی دی تھوڑ پوری ہوئے گی بلکہ سیلاب دی تباہ کاریاں توںوی بچیا جا سکدا اے۔ لیکن پنجاب دشمنی دی وجہ نال ایہناں قوم پرستاں نوں خوامخواہ دی تکلیف اے۔ ایناں دی پیڑ دا ہک ای علاج اے کہ اکثریت دی رائے نوں مندیاں کالا باغ ڈیم دی تعمیر کیتی جائے ۔فیڈریشن نوں کجھ نہیں ہوئے گا چند قوم پرست پاکستان داکچھ نیں ویگاڑ سکدے ۔ پنجاب اور پاکستان دے مفاد لئی پنجابی قوم نوں متحد ہو نا پئے گا ۔پنجابی زبان صوفی شاعراں،ولّیاںتے گرواںدی زبان اے۔ جنہاں سانوں پیار محبت ، بھائی چارے اور انسانیت دا درس دیتا اے۔اوناں دے ایس عظیم پیغام نوں عام لوکاں تک اپڑان لئی پنجابی زبان دا فروغ بہت ضروری اے۔پنجابی ایکٹیوسٹ نوں سوشل میڈیا دیے نال نال عام پنجابی تک پنجابی زبان دا پیغام پہنچانا چاہی دا اے۔تا ں جے اوہ پنجاب دے سکولاں تے دفتراں وچ اس عظیم زبان تے ۱۷۰ سالہ پابندی نوں ختم کرایا جا سکے اور اینوں پنجاب دی دفتری اور سکولاں دی زبان بنایا جاسکے۔
ایس سلسلے وچ سانوں اپنے منتخب نمائندیاں تے وی پورا زور دینا چائی دا تاکہ او پنجابی دے فروغ لئی اپنا کردار ادا کرن۔اگر چہ پنجابی ایکٹیوسٹ نوں قدم قدم تے مشکلاں پیش آرہیاں نیں۔کیوں جے پنجاب حکومت ولوںکوئی سپورٹ حاصل نیں ۔ایسے طراں حزب اختلاف نے وی کدی پنجاب اور پنجابی لئی آواز نیں اٹھائی ۔ بہر حال اگر نیت چنگی ہوئے تے رب سوہنا وی مدد ضرور فرماندا اے۔ بقول شاعر۔رب اوہناں نوں ملدا، نیتاں جیناں دیاں سچیاں ۔
میں تے رب دی ذات توں مایوس نہیں۔ پوری امید اے کہ پنجابی زبان نوں اوس دا کھویا مقام فیرضرورملے گا،غیر قانونی افغانیاں دی یلغاروچ وی ضرور کمی آئے گی تے کالا باغ ڈیم وی ہک دن ضرور بنے گا جس نال نہ صرف پنجاب بلکہ پورا پاکستان خوشحال ہوئے گا۔انشااللہ