ستویں پارے دا خلاصہ

مولانا محمد الیاس گھمن

چھیویں پارے دے آخر وچ فرمایا سی کہ نصاریٰ، بنسبت یہود و مشرکین دے مسلماناں لئی نرم گوشہ رکھدے نیں۔ ایس پارے دے شروع وچ حبشہ دے نصاریٰ دا ذکر اے۔ جدوں مسلمان حبشہ ول ہجرت کر کے تشریف لے گئے، نصاریٰ نے حضرت جعفر طیار رضی اللہ عنہ دی مبارک زبان توں قرآن سنیا تے ایہناں دے اتھرو جاری ہو گئے۔ فیر شیواں دی حلت و حرمت دے بارے وچ اک ضابطہ بیان کیتا گیا کہ کوئی وی شے خواہ اوہ کھان پین، پان یا منکوحات دی قسم نال ہوئے، حلال یا حرام قرار دین دا اختیار صرف اللہ تعالیٰ نوں اے۔ مسلماناں نوں حکم دتا کہ جنہاں شیواں نوں حلال قرار دتا گیا اے نہ تے تسیں ایہناں نوں حرام قرار دیو تے نہ ای ایہناں دے استعمال توں گریز کرو بلکہ ایہہ حلال تے پاکیزہ شیواں نیں ایہناں نوں استعمال کرو۔ ایس دے بعد قسم دی کجھ صورتاں تے ایہناں دے احکام دا بیان اے۔ قسم دی تن قسماں نیں:یمینِ لغو، یمینِ غموس، یمینِ منعقدہ۔کسے کم دے ہون یا نہ ہون دے بارے وچ اپنے خیال دے مطابق سچی قسم کھائے تے واقع وچ اوہ غلط ہوئے ایس نوں یمینِ لغو کہندے نیں، ایس اُتے نہ کفارہ اے نہ گناہ۔ جے کسے پچھلے کم اُتے جان بوجھ کے جھوٹی قسم کھائے ایس نوں یمینِ غموس کہندے نیں۔ ایہہ سخت گناہ اے، توبہ و استغفار کرے۔ البتہ ایس دا کفارہ نہیں۔ آئندہ زمانے وچ کسے کم دے کرن یا نہ کرن دی قسم کھائے ایس نوں یمین ِ منعقدہ کہندے نیں۔ ایس قسم نوں توڑن اُتے کفارہ واجب ہوندا اے جیہڑا ایہہ وے کہ 10 مسکیناں نوں درمیانے درجے دا کھانا کھوائے یا 10 مسکیناں نوں کپڑے پوائے یا اک غلام آزاد کر دیوے تے جے تنے اُتے قادر نہیں تے فیر لگاتار تن روزے رکھے۔
فیر اللہ تعالیٰ نے چار شیواں، شراب، جوا، بُت تے جوے دے تیراں دی حرمت نوں بیان کر کے ایہناں نوں گندہ تے شیطانی عمل قرار دتا اے۔ ایہناں توں بچن وچ ای کامیابی اے۔ ایہہ شیواں انج دیاں نیں جنہاں دے ذریعے شیطان ایمان والیاں وچ بغض و عداوت پانا چاہندا اے، تے ایہناں دے ذریعے اللہ دے ذکر تے نماز توں روکنا چاہندا اے۔ فیر محرم لئی حالت احرام وچ شکار دا حکم بیان کیتا اے مُحرِم لئی حالت احرام وچ خشکی دا شکار کرنا جائز نہیں خواہ شکار ماکول اللحم ہوئے یا غیر ماکول اللحم ہوئے۔ البتہ سمندری تے دریائی جانوراں دا شکار حالت احرام وچ وی جائز اے۔ فیر کجھ لوکاں نوں خواہ مخواہ سوال کرن دا شوق ہوندا اے ایس پارے وچ ایہناں نوں سمجھایا گیا اے کہ ایس طرح دے سوال نہ کرن جنہاں دے نتیجے وچ ایہناں اُتے کوئی مشکل آ جائے۔ اک صحابی نے اللہ دے نبی ﷺ توں سوال کیتا کہ حج ہر سال فرض اے؟ نبی اکرم ﷺ چپ رہے۔ جدوں اوہناں نے تیجی وار پچھیا تے اللہ دے نبی ﷺ نے فرمایا جے میں ہاں وچ جواب دے دتا تے حج ہر سال فرض ہو جاندا تے فیر تسیں ایس نوں پورا نہ کر سکدے۔
ایس پارے وچ مشرکین دی اک رسم بِدنوں بیان کیتا اے مشرکین نے اپنے طور اُتے کجھ جانوراں نوں حرام قرار دتا ہویا سی مثلا بحیرہ، سائبہ ، وصیلہ تے حام تے اللہ تعالیٰ نے ایہناں دی ایس رسم بد دی تردید فرمائی کہ اللہ تعالیٰ نے ایہناں وچوں کسے جانور نوں حرام قرار نہیں دتا۔ فیر انبیاء علیہم السلام میدان محشر وچ ایہناں دی امتاں دے بارے وچ کیتے جان والے سوال دا ذکر اے کہ قیامت دے دن میدان محشر وچ سارے انبیاء علیہم السلام توں ایہناں دیاں امتاں دے بارے سوال کیتا جائے گا کہ جدوں تسیں لوکاں نے اپنی اپنی امتاں نوں اللہ تعالیٰ تے ایس دے دین ول دعوت دتی تے ایہناں لوکاں نے تہانوں کیہ جواب دتا؟ انبیاء علیہم السلام جواب وچ کہن گے کہ سانوں ایہناں دے ایمان و عمل دا کجھ علم نہیں تسیں ای غیب دیاں شیواں دی خبر رکھن والے او۔ ایس دے بعد مائدہ یعنی دستر خوان دا ذکر اے۔ حضرت عیسیٰ علیہ السلام نے اپنی قوم دے مطالبے اُتے اللہ تعالیٰ توں دعا منگی تے اللہ تعالیٰ نے وعدہ فرمایا کہ ٹھیک اے اسیں دستر خوان اتاراں گے پر جے ایس دے باوجود وی کوئی نہ منیا تے فیر اسیں بوہت سخت سزا دیاں گے۔ فیر الوہیتِ عیسیٰ و مریم دی نفی کیتی اے کہ قیامت دے دن اللہ تعالیٰ حضرت عیسیٰ علیہ السلام توں سوال کرن گے کہ اے عیسیٰ کیہ تسیں لوکاں نوں کہیا سی کہ مینوں تے میری والدہ نوں اللہ دے سوا معبود منو؟ جواب وچ حضرت عیسیٰ علیہ السلام فرمان گے: اللہ جی ! آپ دی ذات پاک اے، اِنج دی گل تے میرے لئی مناسب ای نہیں جس دے کہن دا مینوں حق نہ ہوئے۔
قیامت دے دن حضرت عیسیٰ علیہ السلام اللہ تعالیٰ اَگے عرض کرن گے کہ میں تے ایہناں نوں آپ دی عبادت دا حکم دتا سی۔ جے اوہناں نافرمانی تے سرکشی کیتی اے تے اے اللہ ! آپ نوں اختیار اے جے تسیں عذاب دینا چاہو تے ایہہ تہاڈے بندے نیں تسیں ایہناں نوں عذاب دین اُتے قادر او تے جے تسیں معاف کرنا چاہو تے تسیں غالب او تے معاف کرن دی حکمتاںوی جان دے او۔ ایس دن اللہ تعالیٰ فرمان گے کہ عیسیٰ ! ایہہ اوہ دن اے جتھے ہر بندے دی سچائی ای کم آئے گی۔ سچیاں نوں نجات ملے گی تے جھوٹے تباہ ہو جان گے۔ اللہ تعالیٰ سانوں سچائی دا ساتھ دین دی توفیق عطا فرمائے تے جھوٹ توں بچن دی توفیق دیوے۔
سورۃ الانعام
”انعام ”مویشیاں نوں کہندے نیں چونکہ ایس سورت وچ مویشیاں دا ذکر اے ایس لئی ایس پوری سورت دا ناں ای سورۃ الانعام رکھ دتا گیا اے۔ ایس سورت وچ اللہ تعالیٰ دی توحید، رسول اکرم ﷺو دیگر انبیاء علیہم السلام دی رسالت، قیامت تے قدرت باری تعالیٰ دے دلائل بیان کیتے گئے نیں تے ایس دے نال نال مشرکین دے غلط عقائد و نظریات دی وی تردید کیتی گئی اے۔
قیامت دے دن جدوں مشرکین اللہ تعالیٰ دے ساہمنے ہون گے، اک عرصے دے بعد اللہ تعالیٰ ایہناں توں پچھن گے کہ کتھے نیں اوہ تہاڈے شریک جنہاں نوں تسیں ساڈا شریک تے اپنا حاجت روا تے مشکل کشا سمجھدے سی، جنہاں دے گن گاندے سی تے اپنی جان و مال ایہناں اُتے قربان کردے سی؟ اگلی آیت وچ اے کہ مشرکین بڑے غور دے بعد جواب دین گے اللہ دی قسم اسیںمشرک نہیں سی۔ ایس ویلے اللہ تعالیٰ ایہناں دے مونہواں اُتے مہر لا دین گے ، ایہناں دے ہتھ پیرتے دیگر اعضا ایہناں دے خلاف گواہی دین گے۔ فیر تن بنیادی عقائد وچوں تیجے عقیدے، عقیدہ آخرت نوں بیان کیتا کہ جس ویلے مجرمین نوں جہنم دے کنارے اُتے کھڑا کیتا جائے گا جہنم دی ہولناکی تے سختی نوں ویکھ کے اوہ ایس ویلے تمنا کرن گے کہ کاش اسیں فیر دنیا وچ واپس ہو جاندے تے اسیں احکامات دی تکذیب نہ کردے تے مومن ہو کے مُڑدے۔ بالفرض جے ایہناں نوں دنیا وچ گھل وی دتا جائے تے اوہ اپنی ایس گل نوں بھُل جان گے تے اوہ ای کرن گے جو اوہناں نے پہلے کیتا سی۔ ایس پارے وچ اللہ تعالیٰ نے نبی اکرم ﷺنوں حکم دتا کہ جدوں اہل باطل اللہ تعالیٰ دی آیات وچ لہو و لعب تے استہزاء کرن لئی دخل اندازی کرن تے تسیں ایہناں توں مبارک چہرہ پھیر لوئو۔ ایتھے اگرچے بظاہر خطاب آپ ﷺ نوں اے پر مرادعام اے یعنی امت وی شامل اے۔
ایس پارے دی کئی آیتاں وچ امام الموحدین حضرت ابراہیم علیہ السلام دی توحید تے آپ علیہ السلام دے والد تے قوم دی بت پرستی دی تردید دا ذکر اے۔ والد بُت بناندے نیں تے پتر دین دی دعوت دے رہیا اے۔ باپ مشرک بناندا اے تے پتر توحیدی بناندا اے۔ حضرت ابراہیم علیہ السلام نے فرمایا ابا جی ! تسیں تے تہاڈی قوم دونویں گمراہی اُتے نیں۔ میں تہانوں دعوت دینا واں خود نوں تے قوم نوں کفر توں بچائو! فیر حضرت ابراہیم علیہ السلام نے اپنی قوم نوں دلائل دے نال سمجھایا تے ایہناں دی ستارہ پرستی دی تردید فرمائی۔
فیر اللہ تعالیٰ نے اٹھارہ انبیاء علیہم السلام دا یکجا ذکر کیتا اے۔ ایس قدر انبیاء علیہم السلام دا ذکر ایس سورۃ دے علاوہ ہور کسے سورۃ وچ نہیں۔ ایہناں دے اسمائے مبارکہ ایہہ نیں: حضرت ابراہیمؑ، حضرت اسحاقؑ، حضرت یعقوبؑ، حضرت نوحؑ، حضرت دائودوؑ، حضرت سلیمانؑ، حضرت ایوبؑ، حضرت یوسفؑ، حضرت موسیٰؑ، حضرت ہارونؑ، حضرت زکریاؑ، حضرت یحییٰؑ،حضرت عیسیٰؑ،حضرت الیاسؑ، حضرت اسماعیلؑ،حضرت یسعؑ،حضرت یونسؑ،حضرت لوط ؑ۔ سانوں حکم دتا گیا اے کہ ایہناں دے نقش قدم اُتے چلو۔ ایہناں دی ہدایات اُتے عمل کرو۔ ایس دا مطلب ایہہ وے کہ جیہڑی تعلیمات سارے انبیاء علیہم السلام دے وچکار قدر ِ مشترک نیں جہے عقائد وچوں عقیدہ توحید، عقیدہ رسالت تے عبادات وچوں صداقت، دیانت، سچائی، ایفائے عہد، حقوق دی ادائیگی، وغیرہ ایہناں اُتے چلو۔ اگرچے احکام دی تفصیل تبدیل ہوندی رہندی اے پر بنیادی گلاں سارے انبیاء دی شریعت وچ یکساں رہیاں نیں۔
فیر اللہ تعالیٰ نے اپنی ذات تے صفات دا دلائل دے نال تعارف کروایا اے۔ انسان خود توں اللہ تعالیٰ دی ذات نوں سمجھنا چاہے تے ایس دے وَس وچ نہیں، اللہ تعالیٰ دی ذات و صفات دی معرفت دلائل تے نشانیاں توں حاصل ہوندی اے۔ فیر رویت باری تعالیٰ دا مسئلہ بیان کیتا اے اہل اسلام دا عقیدہ ایہ وے کہ ایس دنیا وچ کوئی جن یا بشر اللہ تعالیٰ دی ذات نوں اپنی اکھاں نال نہیں ویکھ سکدا، ایہہ ناممکن اے۔ البتہ عالم آخرت وچ اہل جنت نوں اللہ تعالیٰ دا دیدار نصیب ہوئے گا اوہ اپنی اکھاں نال اللہ تعالیٰ دی زیارت کرن گے۔ جیہڑا حدیث پاک وچ اے کہ شب معراج وچ رسول اکرم ﷺ نوں اللہ تعالیٰ دا دیدار نصیب ہویا۔ ایہہ قرآن کریم دی ایس آیت دے خلاف نہیں کیوں جے آیت وچ ایس دنیا وچ رئویت دی نفی اے جد کہ آپ ﷺ نوں جس مقام اُتے دیدار ہویا اوہ عالم آخرت اکھواندا اے عالم دنیا نہیں۔