اٹھویں پارے داخلاصہ

مولانا محمد الیاس گھمن

ستویں پارے دے آخر وچ سی کہ مشرکین، اللہ دے نبی ﷺ توں اپنی پسند تے مرضی دے معجزات طلب کردے سن۔ ایتھے بیان کیتا کہ جے ایہناں دے فرمائشی معجزات نوں پورا کرن لئی اسمان توں فرشتے اترن تے مردے ایہناں نال کلام کرن ایہہ فیر وی اپنی ہٹ دھرمی تے ضد دی وجہ پاروں ایمان نہیں لیان گے۔ ایس پارے دے شروع وچ اللہ تعالیٰ نے اپنے پیغمبر نوں تسلی دتی کہ ایہناں دی دشمنی توں پریشان نہیں ہونا۔ سابقہ انبیاء علیہم الصلوۃ التسلیم دے نال وی اِنج ہوندا رہیا اے کہ انسان تے جنات ایہناں دے دشمن ہویا کردے سن جیہڑے ایہناں دے خلاف سازشاں کردے سن۔ تاں آپ دے رستے وچ وی رکاوٹاں پائیاں جان گیاں ، دشمن وی ہون گے، تسیں پریشان نہ ہوئو، فیر اللہ تعالیٰ نے کفار تے ایمان والیاں دی حالت نوں مثال دے کے سمجھایا کہ مومن تے کافر دی مثال انج اے جویں زندہ تے مردہ ،ایمان تے کفر دی مثال انج اے جویں روشنی تے ہنیرا۔ ایس پارے وچ محشر وچ کیتے جان والے سوال و جواب دا ذکر اے محشر وچ اللہ تعالیٰ ایہناں انساناں تے جناں توں پچھن گے جنہاں نے نافرمانی کیتی سی کہ کیہ تہاڈے کول میرے رسول نہیں اپڑے سن جیہڑے تہانوں میری آیتاں پڑھ پڑھ کے سناندے سن تے تہانوں ملاقات دے دن توں ڈراندے سن؟ اوہ ایس ویلے رسولاں دے آن دا تے اپنے کفر تے نافرمانی دا اعتراف کرن گے۔
ایس پارے وچ مشرکین دے چوٹھے عقیدیاں تے گمراہی نوں بیان کیتا اے۔ مشرکین، کھیتی تے جانوراں وچ جیہڑی پیداوار ہوندی اپنے خیال دے مطابق ایس وچوں اک حصہ اللہ تعالیٰ لئی ٹھہراندے تے اک حصہ بُتاں لئی۔ اللہ تعالیٰ دے حصے نوں مسکیناں، فقراء وچ ونڈ دیندے تے بُتاں دے حصے نوں بُت خانے دے مجاوراں اُتے خرچ کردے۔ حالانکہ سب کجھ اللہ تعالیٰ دا پیدا کیتا ہویا اے تے حقیقت وچ وی ایسے دا اے۔ فیر ایس پارے دی کئی آیتاں تیکر مشرکین دی جاہلانہ رسماں نوں بیان کیتا گیا اے ایہناں وچوں چند اک ایہہ نیں: بیٹیاں نوں قتل کرنا۔ جے ایہہ بیٹیاں نہ ہوندیاں تے ایہہ کنج پیدا ہوندے؟ اگے اولاد کنج چلدی؟ بحیرہ تے سائبہ جانوراں نوں بُتاں دے ناں اُتے چھڈنا۔ جنہاں جانوراں نوں بُتاں دے ناں اُتے چھڈدے ایہناں اُتے سواری تے بوجھ چُکن نوں حرام سمجھنا۔ کجھ جانوراں دا دُدھ مرداں لئی حلال تے عورتاں لئی حرام سمجھنا، وغیرہ۔
فیر اللہ تعالیٰ نے اَٹھ قسم دے حلال جانور (بھیڑ، بکری، اونٹ، گائے، بھینس) نر تے مادہ دا ذکر کیتا اے۔ مشرکین نے اپنے ولوں کجھ مخصوص جانوراں نوں حرام ٹھہرایا سی، ایہناں دی تردید کردے ہوئے فرمایا کہ کیہ ایہناں دی تحریم اللہ تعالیٰ نے کیتی اے؟ دلیل نال دسو جے تسیں اپنے ایس کلام وچ سچے او! کیہ تسیں اوس ویلے حاضر سی جدوں اللہ تعالیٰ نے تحریم تے تحلیل دا حکم دتا؟ ظاہر اے نہ تے ایہناں دے کول دلیل اے تے نہ ای ایہہ اوس ویلے حاضر سن، فیر ایہناں مشرکین توں وڈا ظالم اللہ بارے چوٹھ بولن والا کون ہوئے گا؟ تے اللہ تعالیٰ ظالماں نوں ہدایت نہیں دیندے ، فیر مشرکین ولوں کجھ شیواں نوں آپ ای حلال تے کجھ نوں حرام کہن دی تردید کردے ہوئے ایہناں نوں سمجھایا کہ کسے شے نوں حلال یا حرام قرار دینا صرف اللہ تعالیٰ دا کم اے جنہاں شیواں نوں اللہ تعالیٰ نے حلال قرار دتا اے ایہناں نوں حلال سمجھو تے جنہاں شیواں نوں اللہ تعالیٰ نے حرام قرار دتا اے ایہناں نوں حرام سمجھو۔ مثلاً اللہ تعالیٰ نے ایتھے چار شیواں نوں حرام قرار دتا اے۔ مردار، وگن والا لہو، خنزیر دا گوشت تے غیر اللہ دے ناں اُتے ذبح کیتا ہویا جانور۔
فیر اللہ تعالیٰ نے دین دا خلاصہ بیان کیتا دین دا خلاصہ دو شیواں نیں: اومر تے نواہی۔ اوامر اُتے عمل کرنا اے تے نواہی توں اجتناب کرنا اے۔ ایتھے اللہ تعالیٰ نے اوامر تے نواہی وچوں 10 شیواں بیان کیتیاں نیں۔ ایہناں دا بوہت زیادہ خیال کرنا چاہیدا اے: اللہ تعالیٰ دے نال کسے نوں شریک نہ ٹھہرانا۔ اپنے والدین دے نال حسن سلوک کرنا، اپنی اولاد نوں رزق دے خدشے دی وجہ نال قتل نہ کرنا۔ بے حیائی تے ہر قسم دے بُرے کم توں بچنا۔ کسے بے گناہ بندے نوں ناحق قتل نہ کرنا۔ یتیم بالاں دے مال وچ بطور خاص ناجائز تصرف نہ کرنا۔ ناپ تول وچ کمی نہ کرنا۔ عدل و انصاف کرنا۔ اللہ تعالیٰ دے عہد نوں پورا کرنا۔ صرف صراط مستقیم اُتے چلنا۔
فیر اللہ تعالیٰ نے اپنے رحیم و کریم ہون نوں بیان کیتا اے اللہ تعالیٰ دی ذات کنہی کریم تے رحیم اے کہ انسان جدوں نیکی دا صرف ارادہ کردا اے تے ایس دے نامہ اعمال وچ اک نیکی لکھ دتی جاندی اے جے اوہ نیکی کر لوے تے نامہ اعمال وچ 10 نیکیاں لکھ دتیاں جاندیاں نیں۔ گناہ دا ارادہ کرے تے گناہ لکھیا نہیں جاندا جدوں تیکر گناہ کر نہ لوے۔ جے اوہ گناہ کر لوے تے صرف اک گناہ لکھیا جاندا اے۔
سورۃ انعام دے آخر وچ اللہ تعالیٰ فرماندے نیں اے میرے نبی ﷺ! کہہ دیو کہ میری نماز، میری قربانی، میری زندگی تے میری موت اللہ لئی اے۔ ساری شیواں دے اللہ تعالیٰ ای مالک نیں، اسیں مملوک آں ایس لئی انسان دا دل، دماغ، ہتھ، پیر، زبان، اکھ، کن ، الغرض ہر شے اللہ رب العزت دی اطاعت لئی استعمال ہوئے تے اللہ تعالیٰ دی مرضی دے خلاف ہر گز استعمال نہ ہوئے۔
سورۃاعراف
”اعراف ” حدفاصل تے دیوار نوں کہندے نیں چونکہ سورۃ اعراف دی آیت نمبر 48 وچ اصحاب اعراف دا ذکر اے جیہڑے دیوار اُتے بہہ کے اہل جنت تے اہل جنہم نوں ویکھ رہے ہون گے ایس لئی ایس دا ناں سورۃ اعراف اے۔ ایس سورۃ وچ زیادہ تر بنیادی مضامین یعنی آخرت، رسالت تے توحید نوں بیان کیتا گیا اے۔
ایس پارے وچ نبی اکرم ﷺ نوں تسلی دتی گئی اے کہ تبلیغ دین وچ تہاڈا دل تنگ نہیں ہونا چاہیدا کہ لوک ایس نوں جھٹلا دین گے۔ اوہ ایمان نہ لیان تے تسیں پریشان نہ ہوئو کیوں جے تہاڈا کم فقط دین نوں احسن طریقے نال اپڑا دینا اے فیر ایہہ بیان کیتا کہ قیامت دے دن چنگے تے بُرے دونویں اعمال دا وزن کیتا جائے گا تے ایہہ حق و صحیح اے۔ اعمال نوں شمار نہیں کیتا جائے گا بلکہ وزن کیتا جائے گا۔ ایہناں آیتاں وچ گل سمجھائی کہ جس بندے دے اعمال دا پلڑا بھاری ہوئے گا اوہ کامیاب ہوئے گا، جس دے اعمال دا پلڑا ہلکا ہوئے گا اوہ ناکام ہوئے گا۔ ایس لئی اعمال دا صحیح تے سنت دے مطابق ہونا ضروری اے۔ مزید ایہہ کہ اعمال دے قبول ہون دی تن شرطاں نیں: نمبر اک عقیدہ ٹھیک ہوئے، نمبر دو ارادہ ٹھیک ہوئے، نمبر تن طریقہ ٹھیک ہوئے۔ فیر ایس سورۃ دی کئی آیتاں تیکر حضرت آدم علیہ السلام دی تفصیلی داستان دا ذکر اے۔ آدم علیہ السلام دا مسجود ملائکہ ہونا، شیطان دا مردود ہونا، آدم علیہ السلام دا جنت وچ رہنا فیر جنت توں زمین اُتے آنا تے آخر وچ دعا دا ذکر اے تے نال نال ابن آدم نوں سمجھایا گیا کہ شیطان تہاڈا ازلی دشمن اے ایس لئی ایس توں بچ کے رہنا۔
حکیم الامت حضرت تھانوی رحمہ اللہ فرمایا کردے سن کہ شیطان وچ تن عین سن، پر چوتھا عین نہیں سی، ایس لئی ماریا گیا۔ اوہ عالم سی تے اینا وڈا عالم کہ معلم ملکوت اکھواندا سی۔ بوہت وڈا عابد وی سی۔ اوہ عارف سی تے انج دا عارف کہ عین غضب الٰہی دے وقت وی جد کہ ایہنوں دَر توں کڈیا جا رہیا سی، دعا کرن لگیا کہ مینوں مہلت دیو، کیوں جے جان دا سی کہ ایہہ حالت وی قبولیت دعا توں مانع نہیں۔ پر ظالم وچ عشق نہیں سی، جے ایہنوں ایہہ چوتھا عین وی حاصل ہو جاندا تے ایہنوں اللہ تعالیٰ نال محبت ہوندی تے حکم الٰہی توں انکار نہ کردا، جدوں حکم ہویا کہ آدم علیہ السلام نوں سجدہ کرو تے فوراً سجدہ وچ ڈگ جاندا، کیوں جے محبت مصلحتاں تلاش نہیں کیتا کردی، محبت تے محبوب دے حکم اُتے مر مٹن دا ناں اے ، پس جدوں تیکر عشق و محبت نہ ہوئے، نہ علم دا اعتبار اے، نہ عبادت دا، نہ معرفت دا۔
پہلی آیتاں وچ دسیا کہ شیطان دی خباثت دی وجہ نال آدم و حوا علیہما السلام دا جنتی لباس اتریا تے ایہناں نوں برہنہ ہونا پیا۔ ایس دے بعد اللہ تعالیٰ نے لباس نوں نعمت قرار دتا اے لباسِ ظاہری وی نعمت اے جس نال انسان اپنا ستر لُکاندا اے تے ایس دا اصل مقصد وی تقویٰ اختیار کرنا اے۔ تے لباسِ معنوی یعنی تقویٰ اختیار کرنا ایہہ لباسِ ظاہری توں وی ودھ کے وے۔ ایس لئی اولاد آدم نوں دونواں لباساں دا اہتمام کرنا چاہیدا اے کہ کدھرے شیطان ایہناں دے باپ وانگوں اولاد نوں وی ازمائش وچ نہ پا دیوے۔ پہلے مشرکین دی رسم بد تے جاہلانہ رسم دا بیان سی کہ اوہ ننگے جسم بیت اللہ دا طواف کردے سن تے ایس نوں عبادت تے بیت اللہ دا احترام سمجھدے سن۔ ایس توں بعد ایہناں دی ایس بے ہودہ رسم دی تردید کیتی جا رہی اے کہ بیت اللہ دا برہنہ ہو کے طواف کرنا بے حیائی تے سخت بے ادبی اے۔ ایس آیت توں صحابہ کرام و تابعین تے فقہاء کرام رضی اللہ عنہم نے استنباط کیتا اے کہ جس طرح ننگی حالت وچ طواف کرنا منع اے ایسے طرح ننگے سر نماز پڑھنا وی منع اے۔ فیر اللہ تعالیٰ نے دین دے بارے وچ فرمایا کہ ایہہ انج دا بہترین دین اے کہ ایس وچ ایسے شے دا حکم دتا گیا اے جو انسان دی پہنچ وچ اے۔ ہمت توں جو ودھ جائے ایس دا اللہ تعالیٰ حکم ای نہیں دیندے بلکہ جنہا برداشت ہو سکے ایسے دا حکم دیندے نیں۔ اک اے کسے شے دا ناممکن ہونا، برداشت توں باہر ہونا تے اک اے کسے شے دا مشکل ہونا، شریعت دا کوئی حکم ناممکن تے برداشت توں باہر نہیں ، ہاں البتہ کجھ نہ کجھ مشکل ہوندا اے تاں ای تے اللہ تعالیٰ عمل کرن اُتے اجر عطا فرماندے نیں۔ ایس پارے وچ کئی آیتاں تیکر اہل جنت، اہل جہنم تے اصحاب الاعراف دا تذکرہ فرمایا کہ اک پاسے جنت والے نیں تے اک پاسے جہنم والے نیں وچکار وچ اک کندھ اے جس دا ناں اعراف اے۔ جنت والے جہنم والیاں نوں کہن گے کہ اللہ تعالیٰ نے ساڈے نال جیہڑا وعدہ کیتا سی اوہ سچا سی اسیں پا لیا۔تہاڈے نال جیہڑا جہنم دا وعدہ سی تہانوں وی مل گیا اے تے کجھ لوک اعراف والے ہون گے یعنی جنہاں دیاں نیکیاں تے برائیاں دونویں برابر ہون گیاں تے ایہہ لوک اعراف وچ ہون گے بالآخر اللہ تعالیٰ ایہناں نوں وی جنت وچ داخل فرما دین گے۔ فیر اللہ تعالیٰ نے اسمان و زمین دی تخلیق دا ذکر کیتا کہ ست اسمان بنائے کسے اسمان دے تھلے ستون نہیں۔ اک نکی جہی چھت بغیر سہارے دے کھڑی نہیں ہوندی پر اللہ تعالیٰ دی طاقت و قدرت تے ویکھو کہ ایس قادر مطلق نے ست اسمان بغیر سہارے دے پیدا فرمائے نیں۔ فیر عرش دی وسعت دا ذکر فرمایا اے تے عرش وی بغیر سہارے تے ستوناں دے وے۔ فیر اللہ تعالیٰ نے سورج تے چَن دی تخلیق دسی کہ سورج کنج پیدا فرمایا، چَن کنج پیدا فرمایا ایہہ کنہیاں وڈیاں مخلوقات نیں۔ اللہ تعالیٰ نے ایہناں نوں اپنی قدرت تے طاقت نال پیدا فرمایا تے فیر ایہناں دے نظام نوں چلا رہے نیں۔
ایس پارے دے آخر وچ اللہ تعالیٰ نے پنج انبیاء علیہم السلام تے ایہناں دی امتاں دے قصے بیان فرمائے نیں۔ ایہناں قصیاں دے بیان کرن توں اک تے ایہہ دسنا مقصود اے کہ سارے انبیاء علیہم السلام اصول وچ متفق نیں کہ سارے انبیاء نے اللہ تعالیٰ دی توحید دی دعوت دتی۔ دوجا مقصد خاتم الانبیاء ﷺ نوں تسلی دینا اے کہ مخالفین دی تکلیفاں اُتے دل برداشتہ نہ ہون کیوں جے سابقہ انبیاء علیہم السلام دے نال ایہناں دی قوماں نے وی اِنج ای کیتا سی۔ ایہناں انبیاء دے اسمائے مبارکہ ایہہ نیں: حضرت نوح، حضرت ھود، حضرت صالح، حضرت لوط، حضرت شعیب، علیہم السلام۔
آخر وچ اسیں اللہ توں دعا کرنے آں کہ اللہ تعالیٰ سانوں شرک توں بچن تے توحید اُتے قائم رہن دی توفیق عطا فرمائے، بُری عادتاں توں بچن دی تے چنگی عادتاں اختیار کرن دی توفیق عطا فرمائے، اہل باطل توں دور رہن تے اہل حق دے نال چلن دی توفیق عطا فرمائے۔ (آمین)