نویں پارے دا خلاصہ

ایس پارے وچ دستورِ خداوندی دا ذکر اے کہ اللہ تعالیٰ دی سنت تے طریقہ ایہہ وے کہ جدوں کسے قوم وَل رسول گھلدے نیں تے اوہ اوہناں دی گل نہیں من دے تے اللہ تعالیٰ پہلے اوہناں نوں فقرو فاقہ، بیماری تے کسے مصیبت وچ مبتلا کردے نیں

مولانا محمد الیاس گھمن

اٹھویں پارے دے آخر وچ حضرت شعیب علیہ السلام تے اوہناں دی قوم دی داستان شروع ہوئی سی۔ ہن نویں پارے دے شروع وچ وی اوہناں دی ای بقیہ داستان اے۔ قوم دے متکبر لوکاں نے کہیا اے شعیب (علیہ السلام) ، تسیں تے جیہڑے تہاڈے اُتے ایمان لیائے نیں سارے ساڈی ملت وچ واپس آ جائو وگرنہ اسیں تہانوں اپنی بستی توں کڈ دیاں گے۔ آخر کار قوم دی سرکشی دی وجہ نال اوہناں اُتے زلزلہ آیا تے اوہ اپنے گھراں وچ اوندھے پئے رہ گئے۔ ایس پارے وچ دستورِ خداوندی دا ذکر اے کہ اللہ تعالیٰ دی سنت تے طریقہ ایہہ وے کہ جدوں کسے قوم وَل رسول گھلدے نیں تے اوہ اوہناں دی گل نہیں من دے تے اللہ تعالیٰ پہلے اوہناں نوں فقرو فاقہ، بیماری تے کسے مصیبت وچ مبتلا کردے نیں۔ اوہ باز نہ آئون تے فیر انعامات ، مال دی وسعت تے صحت دیندے نیں تاں جے مصیبت دے بعد آسانی ملن اُتے اوہ شکر گزار بنن۔ پر اوہ فیر وی باز نہیں آندے بلکہ کہندے نیں کہ زمانے دی عادت ایہو اے کہ کدی تنگی تے کدی آسانی تے فیر اچانک اللہ تعالیٰ اوہناں نوں عذاب وچ مبتلا کر دیندے نیں۔ ایس پارے دی کئی آیتاں تیکر حضرت موسیٰ علیہ السلام تے فرعون دا تفصیلی واقعہ بیان فرمایا اے کہ حضرت موسیٰ علیہ السلام دا فرعون دے نال مقابلہ ہویا ، فرعوان نال گل بات ہوئی تے فرعون نے حضرت موسیٰ علیہ السلام دے مقابلے وچ جادوگر بلائے۔ اللہ تعالیٰ نے اپنے کرم نال حضرت موسیٰ علیہ السلام نوں فتح دتی، جادوگراں نوں ناکام کیتا۔ فیر اوہ سارے دے سارے جادوگر کلمہ پڑھ کے موسیٰ علیہ السلام اُتے ایمان لے آئے۔
فیر موسیٰ علیہ السلام دے معجزات دا ذکر اے اللہ تعالیٰ نے موسیٰ علیہ السلام نوں دو وڈے معجزے دتے نیں: ید بیضاء:اپنا ہتھ بغل دے نیچے رکھدے فیر کڈدے تے اِنج چمکدا جویں سورج چمکدا اے۔عصاء:موسیٰ علیہ الصلوۃ والسلام پتھر اُتے ماردے تے پانی دے چشمے وگ پیندے، تے سمندر اُتے ماردے تے پانی وچ رستے بن جاندے۔
فیر قوم فرعون اُتے مختلف عذاباں دا ذکر اے حضرت موسیٰ علیہ السلام فرعون دی قوم ول آئے نیں۔ دعوت دتی اے، اوہناں نے اوہناں دی دعوت نوںجھٹلایا تے اوہناں اُتے کئی قسم دے عذاب آئے ، ایتھے اوہناں وچوں پنج عذاباں دا ذکر اے، طوفان دا عذاب، ٹڈی دل دا عذاب، چیچڑیاں یعنی جوئواں دا عذاب، ڈَڈواں دا عذاب تے خون دا عذاب۔ جدوں اک عذاب آندا تے اوہ کہندے اے موسیٰ! اللہ تعالیٰ توں دعا کرو جے ایہہ ٹل جائے تے تہاڈی گل من لواں گے، موسیٰ علیہ السلام اللہ تعالیٰ توں دعا کردے، عذاب ٹل جاندا، ایہہ فیر سرکشی کرنا شروع کر دیندے، فیر دوجا عذاب آندا… اے موسیٰ! اللہ تعالیٰ توں دعا کرو جے ایہہ ٹل جائے تے تہاڈی گل من لواں گے۔ موسیٰ علیہ السلام اللہ تعالیٰ تو ں دعا کردے، عذاب ٹل جاندا، ایہہ فیر سرکشی کرنا شروع کر دیندے تے ایہہ لوک سرکشی توں باز نہ آئے اوہناں دی سرکشی ودھدی ای چلی گئی۔
فیر ضابطہ حیات لئی بنی اسرائیل دی درخواست دا بیان اے جدوں حضرت موسیٰ علیہ السلام بنی اسرائیل نوں نال لے گئے تے فرعونیاں نے پچھا کیتا تے اوہ دریا وچ غرق ہو گئے۔ ہن بنی اسرائیل نے حضرت موسیٰ علیہ السلام توں درخواست کیتی کہ ساہنوں کوئی ضابطہ حیات، شریعت یا دستور خداوندی چاہیدا اے جس دے مطابق اسیں زندگی لنگھا سکیے! حضرت موسیٰ علیہ السلام نے اللہ تعالیٰ توں درخواست کیتی تے اللہ تعالیٰ نے فرمایا کوہ طور اُتے 30 دن دا قیام فرمائو فیر مزید 10 دن ودھا دِتے۔
فیر دنیوی تے اخروی سزا دا ذکر اے موسیٰ علیہ السلام نے جاندے ہوئے اپنے بھرا حضرت ہارون علیہ السلام نوں اپنا جانشین بنایا کہ میری قوم دی اصلاح کردے رہنا تے اوہناں نوں سمجھاندے رہنا پر قوم شرک وچ مبتلا ہو گئی۔ ہن ایتھے فرما رہے نیں کہ بچھڑے نوں معبود بنان دی وجہ نال آخرت وچ وی اوہناں اُتے اللہ تعالیٰ ولوں غضب ہوئے گا تے دنیوی زندگی وچ وی ایہہ ذلیل و خوار ہون گے۔
ایس پارے وچ امام الانبیاء ﷺ دی کجھ صفات دا ذکر اے پہلی صفت ایہہ وے کہ آپ ﷺ رسول نیں۔ رسول انج دے پیغمبر نوں کہندے نیں جیہڑا نویں شریعت لے کے آئے۔دوجی صفت ایہہ وے کہ آپ نبی نیں (ﷺ)۔ تیجی صفت آپ ﷺ دے اُمّی ہون دی اے۔ چوتھی صفت ایہہ وے کہ آپ ﷺ دا تذکرہ توراۃ و انجیل وچ اے تے ایس دے نال نال حضرت موسیٰ علیہ السلام نوں خطاب وی اے کہ آپ علیہ السلام دی قوم دے جیہڑے لوک نبی اکرم ﷺ دے زمانے وچ موجود ہون گے اوہناں لئی دنیا و آخرت دی کامیابی نبی اکرم ﷺ دی اتباع کرن وچ ای ہوئے گی۔
ایس دے بعد نبی اکرم ﷺ نوں حکم دتا جا رہیا اے کہ آپ اعلانِ عام دے ذریعے لوکاں نوں دس دیو کہ میں تہاڈے سب وَل رسول بنا کے گھلیا گیا واں۔ نبی اکرم ﷺ سابقہ انبیاء علیہم السلام وانگوں کسے خاص قوم یا قبیلے یا خطے یا ملک دے نبی نہیں بلکہ آپ ﷺ سارے اقوام عالم، جن و انس تے قیامت تیکر آن والی نسلاں لئی نبی و رسول نیں۔ جدوں آپ ﷺ قیامت تیکر سارے اقوام عالم لئی نبی و رسول نیں تے فیر کسے ہور نبی دے آن دی قطعاً گنجائش نہیں۔ ایہو تے ختم نبوۃ دی دلیل اے۔
درمیان وچ نبی اکرم ﷺ دی عمومی بعثت تے ختم نبوۃ دا بیان سی۔ ایس دے بعد فیر کئی آیتاں وچ حضرت موسیٰ علیہ السلام دے زمانے دے یہودیاں دے حالات وواقعات نوں بیان کیتا جا رہیا اے۔
ایس دے بعد عہدِ الست دا بیان اے پچھلی آیتاں وچ اوہناں معاہدیاں دا ذکر سی جیہڑے بنی اسرائیل توں احکام توراۃ دی پابندی دے سلسلے وچ لئے گئے سن۔ ہن ایتھوں معاہدہ الست دا ذکر اے۔
جدوں حضرت آدم علیہ السلام نوں جنت توں زمین اُتے اتاریا گیا تے وادی نعمان وچ جیہڑاعرفات وچ واقع اے اللہ تعالیٰ نے قیامت تیکرپیدا ہون والی انسانیت دی روحاں نوں جمع کیتا جیہڑی نکی نکی کیڑیاں دی شکل وچ سن۔ فیر اوہناں توں عہد و پیمان لیا کہ کیہ اوہ اللہ تعالیٰ نوں اپنا رب من دے نیں؟ سب نے اقرار کیتا کہ اوہ اللہ تعالیٰ نوں اپنا رب من دے نیں۔ دنیا وچ آئون توں بعد کجھ شخصیات اِنج دیاں وی سن جنہاں نوں عہدالست یاد رہیا سی۔
ایس دے بعد بلعم بن باعوراء دا واقعہ بیان کیتا جدوں موسیٰ علیہ السلام نوں حکم ہویا کہ قوم جبارین نال جہاد کرو تے جبارین نے بلعم بن باعوراء توں درخواست کیتی کہ موسیٰ علیہ السلام تے بنی اسرائیل لئی بدعا کرن کہ اوہ واپس ہو جان۔ اوہناں ایہہ آکھ کے بددعا کرن توں انکار کیتا کہ حضرت موسیٰ علیہ السلام اللہ دے نبی نیں اوہناں دے نال فرشتے نیں تاں میں بددعا نہیں کردا۔ قوم نے بار بار اصرار کیتا آخر کار اوہناں نے ایہنوں بطور رشوت بھاری رقم دتی ہن ایس نے بددعا کیتی، جیہڑے الفاظ ایہہ حضرت موسیٰ علیہ السلام تے اوہناں دی قوم لئی کہنا چاہندا سی ایس دی زبان توں اوہ الفاظ بددعا خود اپنی قوم جبارین لئی نکلے، نتیجہ ایہہ ہویا کہ ایس دے دین و دنیا برباد ہو گئے تے زبان لٹک کے سینے اُتے آ گئی۔ اللہ تعالیٰ نے ایتھے ایس نوں کتے دے نال تشبیہ دتی اے۔ کتے دے اُتے وزن ہوئے اودوں وی ہانپدا اے وزن نہ ہوئے اودوں وی ہانپدا اے۔ ایہہ وی اِنج دا بندا اے جس دے کول علم ہوئے تاں وی فائدہ نہیں علم نہ ہوئے تاں وی فائدہ نہیں۔ اللہ تعالیٰ ساڈی حفاظت فرمائے۔ فیر ایس مشرکانہ عقیدے دی تردید فرمائی جیہڑا لوکاں نے انبیاء علیہم السلام تے خصوصاً نبی اکرم ﷺ دے بارے وچ اپنا رکھیا سی کہ نبی اکرم ﷺ نوں وی علم غیب حاصل اے۔ ایسے وجہ نال قیامت دی معین تاریخ دسن دا آپ نال مطالبہ کردے سن۔ ایس آیت وچ خود نبی اکرم ﷺ نے اپنے متعلق واضح الفاظ و چ علم غیب دی نفی فرمائی اے۔ فیر ایس سورۃ دے آخر وچ امام پچھے مقتدی دے چپ رہن دا ذکر کیتا اے قرآن کریم دا موجب رحمت ہونا ایس ویلے ہوئے گا جدوں ایس دی قرات دے ویلے آداب دا لحاظ رکھیا جائے گا۔ قرآن کریم دا ادب ایہہ وے کہ جدوں پڑھیا جائے تے سنن والے کن لا کے توجہ نال سنن تے چپ رہن۔ ایس آیت دا تعلق نماز دے نال اے تے پورا قرآن کریم سورۃ فاتحہ توں لے کے سورۃ الناس تیکر 114 سورتاں دا ناں اے۔ نمازاں دو طرح دیاں نیں: نمبر اک جہری جویں فجر، مغرب تے عشاء، نمبر دو سرّیـ جویں ظہر و عصر۔ ایتھے اللہ تعالیٰ نے حکم وی دو دتے نیں نمبر اک جدوں امام جہری نمازاں وچ اُچی اواز نال قرات کرے تے مقتدی کن لا کے توجہ دے نال سنن۔ نمبر دو جدوں امام سری نمازاں یعنی ظہر و عصر وچ ہولی قرات کرے، ایس دی اواز سنائی نہ دے رہی ہوئے تے مقتدیاں لئی حکم اے کہ چپ رہن۔
سورۃ الانفال
”انفال ”نفل دی جمع اے، نفل زائد شے نوں کہندے نیں۔ مراد ایس نال مال غنیمت اے جیہڑا میدان جنگ وچ ملدا اے۔ ایس صورت وچ چونکہ مال غنیمت دا ذکر اے ایس لئی ایس سورت دا ناں سورۃ الانفال اے۔
ایس سورۃ دے شروع وچ مال غنیمت دا حکم بیان کیتا گیا اے۔ غزوہ بدر دے موقعے اُتے فتح دے بعد مسلماناں دے وچکار مال غنیمت دی تقسیم دے بارے وچ اختلاف واقع ہویا سی۔ تے ایس آیت وچ ایس اختلاف نوں ختم کرن لئی فرمایا کہ مال غنیمت دے فیصلے دا اختیار اللہ تے ایس دے رسول نوں اے۔ مسلماناں نوں آپس وچ صلح تے تقویٰ دا حکم دتا گیا اے۔ مال غنیمت دی مزید تفصیل دسویں پارے دے شرو ع وچ آئے گی۔
ایس پارے وچ اللہ تعالیٰ نے مومنین دی پنج صفات بیان فرمائیاں نیں: پہلی صفت خوف خدا، دوجی صفت تلاوت دے ذریعے اپنے ایمان نوں ودھاندے نیں یعنی ایمان وچ ترقی کردے نیں۔ تیجی صفت اللہ تعالیٰ اُتے توکل کردے نیں۔ توکل دا معنی اے اسباب اختیار کردے ہوئے اللہ تعالیٰ اُتے بھروسہ کرنا۔ اسباب چھڈ کے بھروسہ کرن نوں تعطل کہندے نیں۔ شریعت وچ تعطل نہیں بلکہ توکل اے۔ چوتھی صفت اقامت صلوۃ ، یعنی فرائض، واجبات وسنن تے آداب دا خیال کردے نیں۔ پنجویں صفت انفاق فی سبیل اللہ۔ ایس پارے دی کئی آیتاں تیکر غزوہ بدر دی تفصیلی داستان نوں بیان کیتا جا رہیا اے۔ فیر اگے اللہ تعالیٰ نے ایمان والیاں نوں مخاطب کر کے جنگ دے کجھ بہترین اصول بیان فرمائے نیں جنہاں اُتے عمل کر کے میدان جنگ وچ کامیابی حاصل کیتی جا سکدی اے۔ اللہ تعالیٰ سانوں سب نوں ایہہ اصول اپنائون دی توفیق عطا فرمان۔
میدان جنگ وچ کامیابی دے پنج اصول بیان کیتے گئے:
1۔ میدان جنگ وچ پیٹھ نہ پھیرو: اے ایمان والو! جدوں کافراں نال تہاڈا آمنا سامنا ہو جائے، تے اوہ چڑھائی کر کے آ رہے ہون، تے اوہناں نوں پیٹھ نہ وکھائو۔
2۔ اللہ تے رسول دی اطاعت کرو: اے ایمان والو! اللہ تے ایس دے رسول دی تابعداری کرو، تے ایس (تابعداری) توں منہ نہ موڑو، جد کہ تسیں (اللہ تے رسول دے احکام ) سن رہے او۔
3۔ اللہ تے ایس دے رسول دی دعوت قبول کرو: اے ایمان والو! اللہ تے رسول دی دعوت قبول کرو، جدوں رسول تہانوں ایس گل ول بلائے جیہڑی تہانوں زندگی بخشن والی اے۔ تے ایہہ گل جان رکھو کہ اللہ انسان تے ایس دے دل دے وچکار آڑ بن جاندا اے۔ تے ایہہ کہ تہانوں سب نوں ایسے ول اکٹھا کر کے لے جایا جائے گا۔
4۔ اللہ تے ایس دے رسول نال بے وفائی نہ کرو: اے ایمان والیو!اللہ تے رسول نال بے وفائی نہ کرنا، تے نہ ای جان بجھ کے اپنی امانتاں وچ خیانت دے مرتکب ہونا۔
5۔تقویٰ اختیار کرو: اے ایمان والیو! جے تسیں اللہ دے نال تقویٰ دی راہ اختیار کرو گے تے اوہ تہانوں (حق و باطل) دی تمیز عطا کر دیوے گا، تہاڈی برائیاں دا کفارہ کر دیوے گا تے تہانوں مغفرت نال نوازے گا۔ تے اللہ فضل عظیم دا مالک اے۔
پہلے ایمان والیاں لئی اصول دا بیان سی۔ ہن اوہناں دے مقابلے وچ نویں پارے دے آخر وچ اللہ تعالیٰ کفار نوں ترغیب دے رہے نیں کہ کفار اپنے کفر توںہن وی باز آ جائو تے اللہ تعالیٰ تہاڈے سابقہ گناہواں نوں معاف فرما دین گے۔ تے ترہیب وی اے کہ جے اوہ باز نہ آئے تے اللہ تعالیٰ نوں کوئی نواں قانون بنانا نہیں پئے گا بلکہ جیہڑا قانون جاری ہو چکیا اے اوہناں اُتے وی جاری ہوئے گا یعنی دنیا وچ وی ہلاک و برباد ہون گے تے آخرت وچ وی عذاب دے مستحق ہون گے۔