سولہویں پارے دا خلاصہ

مولانا محمد الیاس گھمن

مشرکین مکہ نے جیہڑے تن سوال آپ ﷺ توں کیتے سن اوہناں وچوں اک سوال ایہہ سی کہ ایس بندے دے متعلق دسو جس نے مغرب توں مشرق تیکر دا سفر کیتا ۔ ذوالقرنین دے بارے وچ ایہہ گل یقینی نہیں کہ اوہ پیغمبر سن یا نہیں۔ بہر حال اللہ تعالیٰ نے حضرت ذوالقرنین نوں اقتدار تے وسائل عطا کر رکھے سن۔ اوہناں نے تن سفر کیتے۔ پہلا سفر مغرب تیکر کیتا جتھے سورج اک دلدل نما سیاہ چشمے وچ ڈُب رہیا سی۔ ایہہ دنیا دا آخری کونہ سی، ایس توں بعد سمندر ای سمندر سی۔ دوجا سفر مشرق تیکر کیتا جتھوں سورج طلوع ہو رہیا سی۔ تیجا سفر غالباً شمال دا سی۔ اوتھے دے لوکاں نال ملاقات ہوئی تے اوہناں نے یاجوج ماجوج دی قتل و غارت گری تے خون خرابے دی شکایت کیتی تے درخواست کیتی کہ ایہناں پہاڑاں دے وچکار دیوار بنا دین تے مال دی پیشکش کیتی۔ حضرت ذوالقرنین نے فرمایا تہاڈے مال دی ضرورت نہیں ، البتہ افرادی تے جسمانی طور اُتے میری مدد کرو۔ آپ نے لوہے دے تختاں تے پگھلے ہوئے سیسے نال مضبوط دیوار بنا دتی جس نال اوہ لوک یاجوج ماجوج دے فساد توں محفوظ ہو گئے۔ فیر قیامت دی حولناکی نوں بیان کیتا اے جدوں صور پھونکیا جائے گاتے ایس ویلے قیامت دی ہولناکی دی وجہ نال لوک بدحواسی دے عالم وچ اک دوجے نال ٹکرا رہے ہون گے۔فیر اللہ تعالیٰ نے اپنی صفات دے لامتناہی ہون نوں بیان کیتا اے۔ اللہ تعالیٰ دی قدرت، صفات تے کمالات غیر متناہی نیں جے ایہناں نوں لکھیا تے شمار کیتا جائے تے کئی سمندر خشک پئے جان گے پر اللہ تعالیٰ دے کمالات و صفات ختم نہیں ہو سکن گے۔ سورۃ دے آخر وچ رسول اللہ ﷺ نوں اللہ تعالیٰ نے فرمایا کہ آپ ایہہ گل لوکاں نوں دس دیو کہ میں وی بشر واں یعنی تہاڈی طرح اک انسان واں تے تسیں وی بشر ہوئے۔بس فرق ایہہ وے کہ میرے اُتے وحی آندی اے تے تہاڈے اُتے وحی نہیں آندی۔ تے خدا ولوں وحی ایہہ وے کہ جیہڑا بندا اللہ تعالیٰ نال ملن اُتے یقین رکھدا ہوئے تے ایہنوں چاہیدا اے کہ نیک اعمال کرے تے اللہ تعالیٰ دی عبادت وچ کسے ہور نوں شریک نہ ٹھہرائے۔ قبولیت اعمال دیاں بنیادی طور اُتے تن شرطاں نیں:
1۔ عقیدہ ٹھیک ہوئے۔
2۔ نیت ٹھیک ہوئے۔
3۔ عمل سنت دے مطابق ہوئے۔
سورۃ مریم
ایس سورۃ دا مرکزی مضمون حضرت مریم علیہاالسلام تے حضرت عیسیٰ علیہ السلام دے متعلق صحیح عقائد دا بیان اے۔ عیسائیاں دی تردید کیتی گئی اے کہ عیسیٰ علیہ السلام حضرت مریم دے بطن توں پیدا ہوئے نیں ، نہ تے اوہ تن وچوں تیجے نیں تے نہ ای خدا دے بیٹے نیں۔ ایس دے نال نال دیگر انبیاء علیہم السلام دا وی تذکرہ کیتا گیا اے۔ حضرت زکریا علیہ السلام نے اللہ تعالیٰ توں بالکل بڑھاپے وچ ہولی ہولی دعا منگی مینوں بیٹا دیو جیہڑا میرا تے آل یعقوب علیہ السلام دا ورث بنے۔ ایتھے وراثت توں مراد دنیا دی وراثت نہیں بلکہ علوم نبوت دی وراثت اے جو کہ سارے انبیاء علیہم السلام دی وراثت ہویا کردی اے۔ انبیاء کرام جیہڑا وی تھوڑا بوہت دنیوی مال و اسباب چھڈ کے جان اوہ صدیقہ ہوندا اے ، وراثت نہیں۔ اللہ تعالیٰ نے دعا قبول فرما لئی تے اِنج دے پتر دی خوشخبری دتی جس دا ناں یحییٰ ہوئے گا ایس توں پہلے ایس ناں دا کوئی ہور بندا پیدا نہیں کیتا۔ حضرت زکریا علیہ السلام نے اسباب نوں ملحوظ رکھدے ہوئے سوال کیتا کہ میرے گھر پتر کنج ہوئے گا؟ کہ میری بیوی بانجھ اے تے میں بڑھاپے نال سُک چکیا واں۔ اللہ تعالیٰ نے گل سمجھائی کہ اسیں بغیر اسباب دے پتر عطا فرما دیاں گے فیر اللہ تعالیٰ نے حضرت زکریا علیہ السلام دی درخواست اُتے نشانی دسی کہ تسیں ٹھیک ٹھاک ہون دے باوجود تن رات تیکر لوکاں نال گل نہیں کر سکو گے۔ فیر اگے حضرت یحییٰ علیہ السلام دے اوصاف نوں بیان کیتا گیا کہ اوہ دانا، پاکیزہ، نرم دل، متقی تے والدین دے خدمت گزار ہون گے۔ ایس توں بعد حضرت مریم علیہا السلام دا قصہ تے عیسیٰ علیہ السلام دی معجزانہ پیدائش دی تفصیل بیان کر کے عیسائیاں دی تردید کیتی جا رہی اے کہ عیسیٰ علیہ السلام، اللہ تعالیٰ دے پتر نہیں۔ حضرت مریم علیہاالسلام دی عمر 13 یا 15سال سی، دونویں قول ملدے نیں۔ حضرت جبرائیل علیہ السلام خوبصورت مرد دی شکل وچ آئے۔ فرشتہ جدوں وی انسان دی شکل وچ آندا اے تے ہمیشہ خوبصورت مرد دی شکل وچ آندا اے۔ حضرت مریم نے ایہناں نوں ویکھیا تے پردے دا اہتمام کیتا۔ اوہناں نے دسیا کہ میں جبرائیل امین واں، اللہ ولوں بچے دی بشارت لے کے آیا واں۔ حضرت مریم دے گریبان وچ پھونک ماری ایس نال ایہناں نوں حمل ٹھہر گیا۔ ولادت دے دن جدوں نیڑے آئے تے ایہناں نوں دسیا گیا کہ فلاںتھاں اُتے تشریف لے جان، اوہ ٹیلے ول گئیاں تے اوتھے بغیر موسم دے اللہ نے کھجور اُتے پھل لا دتا تے پانی دا چشمہ وی جاری فرما دتا۔ بچے دی ولادت دے بعد آپ اوتھوں کھجور کھاندیاں تے چشمہ توں پانی پیندیاں۔ 40 دن تیکر یا جنہے دن نفاس دے سن اوتھے ٹھہریاں رہیاں۔ ایس توں بعد واپس اپنے خاندان وچ آئیاں تے خاندان والیاں نے کہیا: ایہہ بچہ کتھوں آ گیا اے؟ تہاڈا تے نکاح ای نہیں ہویا۔ حضرت مریم نوں حکم سی کہ آپ ایس بچے ول اشارہ کرو، فیر عیسیٰ علیہ السلام نے صفائی دتی کہ میں اللہ دا بندہ واں، مینوں اللہ رب العزت نبی بنان گے، مینوں کتاب دین گے۔ ایس طرح ایہناں لوکاں دا سارا بہتان ختم ہو گیا۔ حضرت عیسیٰ علیہ السلام نے فرمایا کہ میں اللہ دا بندہ واں، مینوں اللہ تعالیٰ کتاب عطا فرمان گے، مینوں نبی بنان گے تے میں جتھے وی ہوواں گا اللہ تعالیٰ برکت عطا فرمان گے۔ اللہ تعالیٰ نے مینوں حکم دتا اے نماز دا، حکم دتا اے زکوٰۃ دا، میں جدوں تیکر زندہ رہواں مینوں اپنی ماں دا فرمانبردار بنایا اے تے مینوں سختی والا نہیں بنایا۔ ایس توں بعد مختلف انبیاء کرام علیہم السلام دے فضائل و کمالات تے صفات نوں بیان کیتا گیا اے۔ جنہاں وچ سرفہرست امام الموحدین حضرت ابراہیم علیہ السلام نیں۔ حضرت ابراہیم علیہ السلام نے بوہت ای عمدہ تے ہمدردانہ انداز وچ دلائل دے نال اپنے والد نوں اللہ تعالیٰ دی توحید ول دعوت دتی ۔ والد نے بجائے دعوت نوں قبول کرن دے الٹا دھمکی دتی کہ جے تسیں اپنی دعوت توں باز نہ آئے تے تہاڈے اُتے پتھر برساواں گا۔
حضرت ابراہیم علیہ السلام نے والد نوں کہیا کہ میں اپنے پروردگار توں تہاڈی بخشش دی دعا کراں گا۔ ایہہ اوس ویلے دی گل اے جدوں حضرت ابراہیم علیہ السلام نوں پتہ نہیں سی جدوں پتہ چلیا کہ ایہناں نوں ایمان نصیب نہیں ہونا تے آپ نے دعا کرنا چھڈ دتی۔ ایس توں بعد حضرت ادریس علیہ السلام دی کجھ خصوصیات نیں جیہڑی مفسرین حضرات نے ذکر کیتیاں نیں۔ ایہناں دے بارے وچ اے کہ آپ پہلے اوہ بندے نیں جنہاں نے قلم نال لکھنا شروع کیتا۔ آپ پہلے اوہ بندے نیں جنہاں نے کپڑا سی کے لباس پایا۔ آپ توں پہلے لوک جانوراں دے چمڑے دا لباس پاندے سن۔ آپ پہلے بندے نیں جنہاں نے اسلحہ بنایا تے کفار نال جہاد کیتا۔ آپ پہلے بندے نیں جیہڑے حساب کتاب وچ ماہر سن۔ فیر انبیاء علیہم السلام تے وڈے سن ایہناں دی اولاد وی نیک سی پر اک ویلا آیا کہ ایہناں دے بعد نالائق قسم دے جانشین پیدا ہوئے، اوہناں نے سب توں پہلا کم ایہہ کیتا کہ نمازاں برباد کیتیاں تے دوجا کم، شہوات تے خواہشات وچ مبتلا ہو گئے۔ پتہ چلیا کہ جیہڑے نالائق قسم دے جانشین ہوندے نیں ایہناں دی دو بیماریاں نیں: نماز وچ کوتاہی کردے نیں تے ناجائز خواہشاں نوں پورا کردے نیں۔ ایس توں بعد پل صراط دا ذکر اے اللہ دا وعدہ اے کہ ہر بندے نے جہنم دے اُتوں لنگھنا اے، میدان محشر تے جنت دے وچکار جہنم اے ہاں فرق اینا ہوئے گا کہ صلحاء تے اللہ تعالیٰ دے محبوب بندے جہنم دے اُتوں ٹھنڈک محسوس کردے ہوئے لنگھن گے تے جہنم دی گرمی ایہناں نوں محسوس تیکر نہیں ہوئے گی تے جنہاں گناہگاراں دے دل وچ ذرہ برابر وی ایمان ہوئے گا تے اوہ اپنے گناہواں دی سزا بھگتن لئی جہنم وچ ڈگن گے فیر سزا توں بعد جنت وچ گھل دتے جان گے۔ جنہاں دے دل وچ ذرہ برابر وی ایمان نہیں ہوئے گا اوہ دوزخ وچ ڈگن توں بعد اوتھے ای پئے رہن گے۔شاید نیک لوکاں نوں جہنم دے اُتوں لنگھان وچ ایہہ حکمت ہوئے کہ دوزخ دی ہولناکی ویکھن توں بعد جنت دی قدر و قیمت ودھ جائے۔ آخر وچ ایہہ بیان کیتا اے کہ جیہڑا بندا ایمان لیائے، عقیدہ ایس دا ٹھیک ہوئے، اعمال سنت دے مطابق ہون تے اللہ ایس لئی محبت دیاں ہواواں چلا دیندے نیں۔ حدیث پاک وچ اے کہ جدوں اللہ کسے نال پیار کردے نیں تے جبرائیل امین علیہ السلام نوں فرماندے نیں فلاں بندے نال مینوں بوہت پیار اے، جبرائیل فرشتیاں نوں کہندے نیں کہ اللہ نوں ایس بندے نال بوہت پیار اے۔ فرشتے اگے اعلان کردے نیں، اوہ اعلان چلدے چلدے زمین والیاں تیکر آندا اے، فیر ایس نیک بندے نال زمین والے نیک لوک پیار کردے نیں۔
سورۃ طہ
سورۃ دے شروع وچ حضور ﷺ نوں نماز وچ مشقت کرن توں منع کیتا اے حضور اکرم ﷺ اُتے مکہ مکرمہ وچ جدوں قرآن مجید دا نزول شروع ہویا تے آپ ﷺ پوری پوری رات تہجد وچ قرآن مجید دی تلاوت اینی فرماندے کہ کدی کدی مسلسل قیام دی وجہ نال آپ ﷺ دے قدم مبارک اُتے ورم آ جاندا۔ ایس آیت وچ نبی اکرم ﷺ نوں فرمایا گیا کہ اینی زیادہ مشقت کرن دی لوڑ نہیں۔ فیر نبی کریم ﷺ نے اپنا معمول تبدیل فرما لیا۔ رات دے کجھ حصے وچ آرام فرماندے فیر بیدار ہو کے تہجد دی نماز پڑھدے۔ ایس توں بعد استویٰ علی العرش نوں بیان کیتا اے اہل حق دا مذہب ایہہ وے کہ ایہہ آیت متَشابہات وچوں اے یعنی ایس دا معنی تے پتہ اے پر مطلب تے مراد معلوم نہیں۔ جدوں حضرت موسیٰ علیہ السلام مدین توں واپس تشریف لیا رہے سن تے رستہ بھُل گئے۔ حضرت موسیٰ علیہ السلام نے دور توں اک درخت نوں سڑدا ہویا ویکھیا تے اپنے گھر والیاں نوں کہیا کہ ایتھے ٹھہرو، میں اوتھوں اگ لے کے آنا واں، آپ جدوں ایس درخت دے نیڑے اپڑے تے عجیب منظر ویکھیا کہ ایس درخت دی کوئی شاخ پا پتا نہیں سڑدا بلکہ اگ نے درخت دے حسن تے خوبصورتی نوں مزید ودھا دتا اے۔ ایسے دوران ایسے درخت توں موسیٰ علیہ السلا م نوں اللہ تعالیٰ ولوں ایہہ اواز آئی اے موسیٰ! میں تہاڈا رب آں، اپنے جُتے اتار دیو کیوں جے تسیں ایس ویلے طُویٰ دی مقدس وادی وچ او۔ میں تہانوں نبوت دین لئی منتخب کر لیا اے ایس لئی جیہڑی وحی تہاڈے اُتے گھلی جا رہی اے ایہنوں غور نال سنو۔ میں ای اللہ واں، میرے سوا کوئی عبادت دے لائق نہیں ایس لئی میری عبادت کرو تے مینوں یاد رکھن لئی نماز قائم کرو۔ اگے اللہ تعالیٰ نے جیہڑا موسیٰ علیہ السلام نال مکالمہ فرمایا تے معجزہ عطا کیتا ایس دا ذکر اے۔ آپ دیاں دعائواں تے ایہناں دی قبولیت دا وی تذکرہ اے۔
جدوں اللہ تعالیٰ نے حضرت موسیٰ علیہ السلام نوں فرعون ول دعوت واسطے جان دا حکم فرمایا تے موسیٰ علیہ السلام نے اللہ تعالیٰ توں چار شیواں منگیاں: اے اللہ ! جیہڑی گل میں سمجھانا چاہنا واں میرے اُتے کھول دیو تاں جے مینوں سمجھان وچ دقت نہ ہوئے۔ اے اللہ ! مینوں اسباب عطا فرما دیو، اے اللہ ! مینوں فصیح زبان عطا فرما دیو، زبان دی لکنت ختم ہو جائے تاں جے میں گل کھل کے دس سکاں۔ یا اللہ ! میرے خاندان وچوں میرے بھائی ہارون نوں میرا معاون بنا دے۔ ایس دے ذریعے میری کمر مضبوط فرما ایس نوں میرے کم وچ شامل فرما دے۔ ایہہ ساری دعاواں اللہ تعالیٰ نے قبول فرما لیاں۔ فیر اللہ تعالیٰ نے بطور احسان تے تسلی، حضرت موسیٰ علیہ السلام دے بچپن دا واقعہ ذکر فرمایا کہ اسیں ام موسیٰ نوں حکم دتا کہ ایہنوں صندوق وچ رکھ کے دریا وچ پا دیو۔ حضرت موسیٰ علیہ السلام دی بھین نال نال چلدیاں رہیاں۔ صندوق فرعون دے محل دے کول اپڑیا۔ فیر دُدھ پلان والے معالے دی صورت وچ موسیٰ علیہ السلام نوں اللہ تعالیٰ نے ایہناں دی ماں دے کول اپڑا دتا۔ اگلی آیتاں وچ حضرت موسیٰ تے ہارون علیہما السلام دے فرعون دے کول جان دا ذکر اے۔ ایس توں بعد اللہ تعالیٰ نے ضابطہ بیان فرمایا کہ مٹی توں تہانوں پیدا کیتا، مٹی وچ جائو گے تے ایسے مٹی توں چُکاں گے۔ کجھ روایات توں ایہہ گل ثابت اے کہ جیہڑا انسان وی پیدا ہوندا اے تے رحم مادر وچ اک تے باپ دا نطفہ ہوندا اے تے دوجا جس مٹی وچ ایس انسان نے دفن ہونا ہوندا اے ایس مٹی دا کجھ حصہ اللہ تعالیٰ فرشتے دے ذریعے ماں دے رحم وچ پا دیندے نیں۔ تے جس مٹی وچ ایس نے دفن ہونا ہوندا اے اوہ مٹی ایس وچ شامل ہوندی اے۔ ہن ایس دی نوعیت کیہ ہوندی اے اوہ تے اللہ ای جان دے نیں۔ رسول اللہ ﷺ نے ارشاد فرمایا: کہ میں، ابوبکر تے عمر (رضی اللہ عنہما) اک ای مٹی نال بنے نیں۔ ایس لئی دفن وی اک تھاں ہوئے تے قیامت دے دن اٹھن گے وی ایسے تھاں توں۔ حضرت موسیٰ علیہ السلام دا تفصیلی واقعہ بیان کرن توں بعد اللہ تعالیٰ فرما رہے نیں کہ ماضی وچ جیہڑے حالات گزرے نیں ایہناں وچوں کجھ واقعے اسیں تہانوں سنانے آں۔ آپ ﷺدا باوجود اُ می ہون دے بذریعہ وحی حضرت موسیٰ علیہ السلام دا اینا تفصیلی قصہ بیان فرمانا دلیل اے کہ آپ اللہ تعالیٰ ولوں رسول تے نبی نیں۔ پچھلی آیتاں وچ حضرت آدم علیہ السلام دا قصہ بیان کیتا گیا اے اوہناں نے بھُل کے ایس درخت توں کھا لیا سی جس توں ایہناں نوں منع کیتا گیا سی۔ ہن ایس توں بعد اللہ تعالیٰ نے دو لفظ ”عَصٰی” تے ”فَغَوٰی” فرمائے نیں جنہاں توں کجھ لوکاں نوں غلطی لگی اوہناں نے حضرت آدم علیہ السلام دی عصمت دے خلاف گل کہہ دتی جد کہ اہل اسلام دا عقیدہ اے کہ انبیاء علیہم السلام نکے تے وڈے گناہواں توں معصوم نیں، اللہ تعالیٰ ایہناں دی حفاظت فرماندے نیں۔ عَصٰی دا اک معنی اے اوہ کم کرنا جس دا ارادہ نہ ہوئے، بندا بعض کم بلا ارادہ کر لیندا اے کرنا کجھ چاہندا اے تے ہو کجھ جاندا اے، ایس نوں وی معصیت کہندے نیں۔ ایتھے ایہو معنی مراد اے یعنی آدم علیہ السلام نے قصداً درخت توں نہیں کھادا سی بلکہ بھُل گئے سن۔ فَغَوٰی دا اک معنی اے کہ دنیاوی معاملات وچ انسان دا مشقت وچ پئے جانا، راحت دا ختم ہو جانا، تکلیف وچ آ جانا، ایتھے ایہو مراد اے، مطلب اے کہ جنت وچ جیہڑی عیش سی اوہ ختم ہو گئی ہن مشقت پیدا ہو گئی۔ فیر اک آیت وچ پنجاں نمازاں دا ثبوت ملدا اے۔ ایس توں بعد پارے دے آخر وچ نبی کریم ﷺ نوں خطاب کر کے ایہہ گل سانوں سمجھائی اے کہ جیہڑا مال اسیں ایہناں کفار نوں دتا اے آپ دی نگاہ ایس اُتے نہ اٹھے۔ ایہہ سب دنیا دا مال اے، آزمائش لئی اے، اللہ دا دتا ہویا رزق بہتر اے تے باقی رہن والا اے، بس آپ وی نماز پڑھو تے گھر والیاں نوں وی نماز دی ترغیب دیو۔