17 ویں پارے دا خلاصہ

اللہ تعالیٰ دے کول قربانی دا گوشت تے خون نہیں اپڑدا بلکہ اللہ دے کول تہاڈا تقویٰ تے اخلاص اپڑدا اے

مولانا محمد الیاس گھمن

سورۃ الانبیاء
سورۃ الانبیاء مکی سورۃ اے۔ مکی سورتاں وچ زیادہ تر تِن بنیادی عقائد توحید، رسالت تے آخرت دا ذکر اے۔ ایس سورۃ وچ وی ایہناں مضموناں نوں بیان کیتا گیا اے مزید ایہہ کہ ہور 17 انبیاء علیہم السلام دا تذکرہ کر کے منکرین رسالت نوں سمجھایا گیا اے کہ جس طرح سابقہ انبیاء علیہم السلام انسان تے بشر سن۔ ایسے طرح نبی اکرم ﷺ وی بشر یعنی انسان ای نیں۔ ایس سورۃ دے شروع وچ انبیاء دی بشریت دا انکار کرن والیاں دا رد کیہ اے مشرک لوک انبیاء علیہم السلام دی دعوت نوں رد کردے تے بنیاد ایہہ بناندے کہ تسیں بشر او تے اسیں وی بشر آں، بشر نبی نہیں ہو سکدا۔ بشر دی تعریف ایہہ وے کہ ذو عقل ہوئے تے محسوس ہوئے ۔ محسوس ہون دا معنی کہ تسیں ایس نوں ہتھ لانا چاہو تے لا سکو، پھڑنا چاہو تے پھڑ سکو، ویکھنا چاہو تے ویکھ سکو۔ اللہ تعالیٰ ہمیشہ بشر ای نوں نبی منتخب کردے سن۔ جویں آیت نمبر 7 وچ اے اسیں جدوں وی کسے نوں نبی بنایا تے مرد تے بشر ای نوں بنایا۔
فیر مسئلہ تقلید نوں بیان کیتا کہ جے تہانوں پتہ نہیں تے اہل علم توں پچھ لوئو۔ ایس توں پتہ چلیا کہ بندے دو قسم دے نیں: کجھ اوہ نیں جنہاں دے کول علم اے تے کجھ اوہ نیں جنہاں دے کول علم نہیں۔ جنہاں دے کول علم نہیں اوہ ایہناں توں پچھن جنہاں دے کول علم تے پچھنا اودوں ہوندا اے جدوں عمل کرنا ہوئے نہیں تے پچھن دا کوئی فائدہ نہیں ہوندا۔ ایس توں تقلید ثابت ہوندی اے کہ غیر اہل علم، اہل علم توں پچھن۔ ایس توں بعد اللہ رب العزت فرماندے نیں کہ زمین و آسمان وچ اک خدا اے، کئی خدا نہیں۔ تے ایتھے تعدُّدِ اِلٰہ دی نفی کیتی اے کہ جے آسمان و زمین وچ اک توں ودھ خدا ہون تے آسمان و زمین وچ فساد ہو جائے یعنی ایہہ سب تباہ برباد ہو جان۔ چونکہ آسمان و زمین وچ فساد نہیں تے ایس دا معنی ایہہ وے کہ اک توں ودھ خدا وی نہیں۔ فیر بالعموم ہر انسان نوں موت توں ڈرایا گیا اے کہ کسے وی جاندار نے ایس فانی دنیا وچ باقی نہیں رہنا خاص طور تے مشرکین مکہ نوں ڈرایا گیا اے۔ مشرکین مکہ کہندے سن کہ اسیں محمد ﷺ دی موت دے منتظر آں۔ ایس دی مراد ایہہ سی کہ جدوں ایہناں اُتے موت آئے گی تے اسیں خوشیاں مناواں گے۔ ایس آیت وچ ایہناں نوں ڈرایا گیا اے کہ موت تے سب اُتے آنی اے۔ ایہناں مشرکین اُتے وی آنی تے فیر خوشی کس گل دی منانا چاہندے او؟ اللہ تعالیٰ فرماندے نیں: اسیں تہانوں چنگی تے بُری حالتاں وچ مبتلا کر کے ازمانے آں تے تہانوں ساڈے وَل ای واپس آنا اے۔ اہل اسلام دے نیڑے نبی اکرم ﷺ دی وقوع موت دا ذکر نہ قرآن وچ اے، نہ حدیث وچ۔ بلکہ خطبہ صدیق اکبر رضی اللہ عنہ جیہڑا صحیح بخاری وچ اے، وچ موجود اے۔ آپ ﷺ اپنی قبر مبارک وچ زندہ نیں لہٰذا ایس آیت توں نبی کریم ؤ دی حیات فی القبر دی نفی نہیں ہوندی کیوں جے ایس آیت وچ وقوع موت دی خبر دتی اے، وقوع موت دا ذکر نہیں۔ حیات فی القبر دلائل شرعیہ توں ثابت اے۔ حیات فی القبردی نفی وچ ایس آیت نوں پیش کرنا جہالت اے۔ فیر وزن اعمال نوں بیان کیتا قیامت دے دن انصاف دا ترازو قائم کیتا جائے گا جس دے ذریعے لوکاں دے سارے نکے، وڈے، چنگے تے بُرے اعمال تولے جان گے۔ قیامت دے دن اللہ تعالیٰ کوئی اِنج دی صورت بنا دین گے جس نال اعمال دی حقیقت واضح ہو جائے گی۔اسیں ایہناں گلاں اُتے ایمان بالغیب رکھدے آں۔ فیر حضرت ابراہیم علیہ السلام دا قصہ ذکر کیتا اللہ تعالیٰ نے حضرت ابراہیم علیہ السلام نوں ایہناں دی اعلیٰ قابلیت دی بنیاد اُتے رشد و ہدایت عطا فرمائی سی۔ حضرت ابراہیم علیہ السلام دی قوم بت پرست سی تے آپ علیہ السلام دے والد آپ بت بنا کے فروخت کردے سن۔ قوم اپنا جشن منان لئی میلے وچ چلی گئی۔ حضرت ابراہیم علیہ السلام موقع پا کے بت خانہ وچ گئے تے کلہاڑے نال سارے بُتاں نوں توڑ کے ختم کر دتا۔ جیہڑا وڈا سی ایس دے موہڈے اُتے کلہاڑا رکھ کے واپس تشریف لے آئے۔ جدوں قوم میلے توں واپس آئی تے ویکھیا کہ بُت ٹُٹے پئے نیں۔ اوہناں نے اک نوجوان توں سنیا سی اوہ ساڈے بُتاں دا تذکرہ خیر نہیں کردے سن ایہناں دا ناں ابراہیم علیہ السلام اے۔ اوہناں نے پچھیا کہ اے ابراہیم ! ساڈے بُتاں دے نال ایہہ معاملہ تسیں کیتا؟ فرمایا نہیں، ایہہ حرکت ایہناں دے ایس وڈے سردار نے کیتی اے ایہناں ای بُتاں توں پچھ لوئو جے ایہہ بولدے نیں! تے اوہناں نے کہیا اے ابراہیم ! تسیں جان دے او کہ ایہہ تے گل وی نہیں کر سکدے، ایہناں توں کیہ پچھیے؟ حضرت ابراہیم علیہ السلام دا ایہہ فرمانا کہ ، ایہہ حرکت ایہناں دے وڈے سردار نے کیتی اے، بظاہر درست نہیں کیوں جے وڈے بُت نے تے ایہہ کم نہیں کیتا سی بلکہ حضرت ابراہیم علیہ السلام نے خود ایہناں نوں توڑیا سی۔ ایس دی بہترین توجیہ ایہہ وے کہ حضرت ابراہیم علیہ السلام دا مقصد ایہناں دے عقیدے اُتے طنز کرنا سی کہ تسیں لوک دن رات ایہو رٹ لاندے او کہ سب کجھ ایہو بُت کردے نیں، ایہو خدا نیں، وِگڑی بناندے نیں، جس نوں چاہن تباہ کر دیندے نیں تے ایسے نے ماریا اے، پچھ لوئو ایسے وڈے توں ۔ ہن اوہ لاجواب ہو گئے تے بُتاں دا عجزایہناں اُتے ظاہر ہو گیا۔ حضرت ابراہیم علیہ السلام دی مراد وی ایہو سی۔ فیر حضرت دائود تے حضرت سلیمان علیہما السلام دے اختلاف رائے نوں بیان کیتا دونویں پیو پتر اللہ دے نبی نیں۔ اک بندے دی بکریاں دوجے دے کھیت نوں کھا گئیاں۔ حضرت دائود علیہ السلام نے فرمایا کھیت دی قیمت دا اندازہ لائو کہ کنہی قیمت بن دی اے؟ پتہ چلیا کہ بکریاں دے برابر قیمت بن دی اے۔ آپ نے فرمایا ایس دی بکریاں کھیت والے نوں دے دیو۔ جد کہ حضرت سلیمان علیہ السلام نے فرمایا: جس دی بکریاں نیں اوہ ایس دے کھیت وچ کم کرے تے کھیت والا بکریاں لے کے چرائے تے بکریاں دا دُدھ پئے۔ جس ویلے بکریاں نے کھیت کھادا سی جدوں دوبارہ اینا ہو جائے تے بکریاں، بکریاں والے نوں دے دیو تے کھیت والا اپنا کھیت سنبھال لوے۔ ایتھے نص موجود نہیں سی اجتہادی مسئلے وچ اختلاف رائے ہویا۔ اللہ تعالیٰ نے کسے دی وی تردید نہیں فرمائی بلکہ حضرت سلیمان علیہ السلام نوں ایس مسئلے وچ بنسبت حضرت دائود علیہ السلام دے سمجھ زیادہ دتی۔ ایس توں پتہ چلیا کہ جدوں غیر منصوص مسائل وچ دو انبیائ علیہم السلام دے وچکار ااختلاف ہو سکدا اے تے جتھے نص نہ ہوئے اوتھے امتیاں دے اجتہاد وچ وی اختلاف ہو سکدا اے۔ جس طرح اجتہادی مسئلہ دو انبیاء ماجور نیں ایسے طرح آئمہ مجتہدین تے ایہناں دے مقلدین وی ماجور نیں۔ فیر حضرت ایوب علیہ السلام دی ازمائش دا ذکر اے حضرت ایوب علیہ السلام اُتے اللہ تعالیٰ ولوں ازمائش آئی۔ سازو سامان، گھر بار، آل اولاد سب ختم ہو گئے، خود بیماری وچ مبتلا ہوئے۔ آپ علیہ السلام دی اہلیہ نیک خاتون سن آپ دی خدمت کردیاں رہیاں فیر اک ویلا آیا ازمائش ختم ہوئی اللہ تعالیٰ نے ایہہ سب کجھ دوبارہ عطا فرما دتا۔ فیر حضرت یونس علیہ السلام دا ذکر اے حضرت یونس علیہ السلام دی قوم شرک کیتا کردی سی، آپ نے ایہناں نوں بوہت سمجھایا پر اوہ نہ منے تے آپ علیہ السلام نے فرمایا جے تسیں باز نہ آئو گے تے تن دن بعد تہاڈے اُتے عذاب آئے گا۔
جدوں تن دن لنگھے، آخری رات آئی تے حضرت یونس علیہ السلام بستی توں باہر چلے گئے کہ قوم اُتے عذاب آ رہیا اے قوم پچھوں گڑ گڑائی، معافیاں منگیاں، آخر کار اللہ تعالیٰ نے ایہناں دی دعا نوں قبول کیتا تے عذاب نوں ختم فرما دتا۔ حضرت یونس علیہ السلام دا بغیر حکم الٰہی اپنے اجتہاد دی بنا اُتے بستی توں چلے جانا اللہ تعالیٰ نوں پسند نہ آیا تے آپ اُتے عتاب ہویا۔ آپ کشتی وچ سوار ہوئے فیر مچھلی نے نگل لیا کجھ دن تیکر مچھی دے پیٹ وچ رہے تے دعا منگدے رہے دعا قبول ہوئی اللہ تعالیٰ دے حکم نال مچھی نے آپ نوں باہر کنارے اُتے رکھ دتا۔ ایس طرح دے واقعے انبیاء علیہم السلام دی عصمت دے بالکل خلاف نہیں ہوندے کیوں جے انبیاء علیہم السلام منجانب اللہ معصوم ہوندے نیں فیر ایہہ دسیا کہ مشرکین تے جنہاں دی اوہ عبادت کردے نیں یعنی سارے معبود ایہناں باطلہ جہنم دا ایندھن بنن گے۔ ایس توں ایہہ غلط فہمی پیدا ہوئی سی کہ فیر حضرت عُزَیر تے حضرت عیسیٰ علیہما السلام دی وی لوکاں نے عبادت کیتی سی تے کیہ اوہ وی جہنم وچ جان گے؟ اگلی آیت وچ ایس دا جواب موجود اے کہ جنہاں دے بارے وچ چنگا انجام مقدر مقرر ہو چکیا اے۔ اوہ حضرت عزیز، حضرت عیسیٰ علیہما السلام ایس جہنم توں دور رکھے جان گے۔ سورۃ دے آخر وچ نبی مکرم دا سارے عالمین لئی رحمت ہونا دسیا گیا اے۔ عالم انسان، عالم جن، عالم جمادات، الغرض سارے عالم ایس وچ داخل نیں۔
سورۃ الحج
ایس سورۃ وچ حج دے اعمال تے بنیادی ارکان بیان کیتے گئے نیں ایس لئی ایس دا ناں سورۃ الحج رکھ دتا گیا اے۔ سب توں پہلے قیامت دی ہولناکی نوں بیان کیتا گیا اوہ انج دا خوفناک منظر ہوئے گا کہ ایس دن دُدھ پلان والی عورت اپنے بچے نوں بھُل بیٹھے گی تے حمل والی عورت اپنا حمل ڈیگ دیوے گی۔ لوکاں دی حالت اِنج دی ہوئے گی گویا کہ اوہ نشے وچ نیں حالانکہ اوہ نشے وچ نہیں ہون گے، اللہ تعالیٰ دا عذاب بوہت سخت ہوئے گا ایس لئی اللہ تعالیٰ دے عذاب توں ڈرنا چاہیدا اے۔ فیر قیامت دی حولناکی دے بعد بعث بعد الموت دا بیان ہو رہیا اے۔ اللہ رب العزت نے قیامت دا ذکر فرمایا تے دوبارہ اٹھائے جان اُتے بطور دلیل انسان دی تخلیق نوں بیان فرمایا کہ اللہ تعالیٰ نے تہانوں کنج بنایا اے کہ تہاڈی غذا دا بنیادی عنصر مٹی اے، مٹی توں فیر غذائواں نکلدیاں نیں، انسان اوہ غذائواں کھاندا اے تے ایہناں غذائواں توں فیر نطفہ بن دا اے، اوہ باپ دی پیٹھ توں ہو کے ماں دے رحم وچ جاندا اے، ایس توں بعد فیر لہو بن دا اے تے جم کے اک لوتھڑے دی شکل اختیار کر جاندا اے فیر بوٹی بن دی اے، فیر ایہناں وچ ہڈی آندی اے تے ایہناں مراحل توں لنگھ کے بچہ ماں دے پیٹ توں باہر آندا اے۔ اللہ تعالیٰ نے انسان دی ابتدائی تخلیق کیتی تے دوبارہ ایہنوں بنانا کیہ مشکل اے؟ ایس توں بعد دنیوی فائدے لئی اسلام لیان نوں بیان کیتا جدوں حضور ﷺ مدینہ تشریف لے آئے تے کجھ لوکاں نے اسلام قبول کر لیا تاکہ دنیاوی فوائد مل سکن پر جدوں ایہناں دی مراد پوری نہ ہوئی تے اوہناں نے دین اسلام توں پیٹھ پھیر کے کفر اختیار کر لیا۔ تے ایس آیت وچ دسیا جا رہیا اے کہ لوکاں نے دنیا وی گوائی تے آخرت وی گوائی تے ایہہ سراسر نقصان ای نقصان اے۔ فیر اللہ تعالیٰ فرماندے نیں کہ جیہڑا بندا ایہہ سمجھدا ہوئے کہ اللہ تعالیٰ دنیا تے آخرت وچ اپنے نبی دی مدد نہیں کرے گا تے ایہنوں چاہیدا اے کہ اوہ اک رسی لے کے اسمان اُتے چڑھ جائے تے اوتھے جا کے آن والی وحی تے رابطے نوں کٹ دیوے تاں جے نبوت نوں ملن والی اللہ دی مدد آنا ختم ہو جائے تے جے ایہہ بندا انج نہیں کر سکدا تے فیر اپنے گلے وچ رسی پا لوے تے خود کشی کر کے مر جائے پر خدا دی مدد ختم نہیں ہوئے گی۔ فیر بیت اللہ دی تعمیر دا حکم بیان کیتا بیت اللہ دی پہلی تعمیر جو حضرت آدم علیہ السلام نے فرمائی سی اوہ منہدم ہو گئی سی۔ فیر حضرت ابراہیم علیہ السلام نوں اللہ تعالیٰ نے اوہ تھاں دس دتی جتھے احاطہ کعبہ سی کہ ایس نوں دوبارہ تعمیر فرمان۔ حضرت ابراہیم علیہ السلام نے حضرت اسماعیل علیہ السلام دی مدد نال بیت اللہ دی تعمیر فرمائی۔ فیر حکم ہویا کہ لوکاں وچ حج دا اعلان کرو کہ اوہ تہاڈے کول پیدل آن تے دور دے رستیاں توں ایہناں سواریاں اُتے سوار ہو کے آن جیہڑا لمبے سفر دی وجہ نال دبلی پتلی ہو گئی ہون۔حضرت ابراہیم علیہ السلام نے مقام ابراہیم اُتے پتھر اُتے کھڑے ہو کے اواز لائی کہ خانہ کعبہ بن گیا اے،حج کرن لئی آئو، فیر قربانی دا حکم بیان کیتا قربانی یعنی جانور ذبح کرن دے دن مخصوص و متعین نیں تے اوہ 10,11 تے 12 ذوالحجہ نیں۔ چنانچہ حضرت عبداللہ بن عمر رضی اللہ عنہما فرماندے نیں: معلوم دناں توں مراد یوم نحر یعنی 10 ذوالحجہ تے ایس دے بعد دو دن نیں یعنی 11 تے 12 ذوالحجہ ۔ انج قربانی دے کل دن تن بن دے نیں۔ اللہ تعالیٰ دے کول قربانی دا گوشت تے خون نہیں اپڑدا بلکہ اللہ دے کول تہاڈا تقویٰ تے اخلاص اپڑدا اے۔ اسیں جیہڑی قربانی کرنے آں ایس توں مقصود جانور نوں ذبح کرنا اے۔ جانور دا گوشت مقصود نہیں۔ قربانی کرن والا سارا گوشت خود کھا لوے یا سارا تقسیم کر دیوے ایس نال کوئی فرق نہیں پیندا ہاں البتہ خود کھان دی صورت وچ تقسیم کرن دا ثواب نہیں ملے گا۔ قربانی دا مقصد تے منشائے خداوندی خون بہانا اے تے قربانی دے جانور دے پیسے غرباء وچ تقسیم کرن توں ایہہ مقصد حاصل نہیں ہو سکدا تاں ایس سیان لوکاں دی تردید ہو جاندی اے جیہڑا ایہہ کہندے نیں جانور ذبح کرن دے بجائے جانور دے پیسے غریباں وچ تقسیم کر دتے جان تاں جے ایہناں نوں زیادہ فائدہ ہوئے تے ایہناں دی ضرورت وی پوری ہو ئے۔ ایہہ خدائی نظام تے احکام شریعت وچ سدھی سدھی مداخلت اے۔ اللہ تعالیٰ سانوں سب دی انج دی گمراہیاں توں حفاظت فرمان۔ ایس توں بعد سب توں پہلا حکم جیہڑا نبی کریم ﷺ دے مکہ مکرمہ توں مدینہ منورہ آن توں بعد جہاد تے قتال دے بارے وچ نازل ہویا ایس دا بیان اے۔ مکہ مکرمہ وچ مشرکین مکہ نے صحابہ کرام رضی اللہ عنہم اُتے حد توں زیادہ ظلم کیتا سی۔ صحابہ کرام رضی اللہ عنہم نوں حکم سی کہ اپنے ہتھ روک کے رکھو۔ ایس حکم دے نزول دے بعد سب توں پہلی باضابطہ جنگ جیہڑی کفر تے اسلام دے وچکار ہوئی تے اوہ جنگ بدر اے۔ مسلماناں دی تعداد تن سو تیرہ سی تے کفار دی تعداد اک ہزار سی۔ پر فتح مسلماناں نوں نصیب ہوئی۔ پچھلی آیت وچ صحابہ کرام رضی اللہ عنہم نوں جہاد و قتال دی اجازت دتی گئی سی جس دے نتیجے وچ فتح ہوئے گی تے اللہ تعالیٰ ایہناں نوں اقتدار بخشن گے۔ ہن ایس توں بعد نظام حکومت وچ کرن دے بنیادی کم دسے جا رہے نیں۔ اوہ چار کم۔ نماز دی پابندی کروانا، نظام زکوٰۃ قائم کرنا، نیکی دے کماں دا حکم دینا تے گناہواں توں روکنا۔ ایس توں بعد نبی کریم ﷺ نوں تسلی دتی جا رہی اے کہ منکرین ولوں آپ ﷺ دی دعوت اُتے جیہڑے شکوک و شبہات پیش کیتے جاندے نیں ایہہ صرف آپ دے نال نہیں بلکہ سابقہ انبیاء علیہم السلام دے نال وی انج ای ہوندا رہیا ۔