27ویںپارے دا خلاصہ

مولانا محمد الیاس گھمن

سورۃ الذٰریٰت
ایہہ سورۃ پارہ نمبر 26 دے آخر توں شروع ہو رہی اے۔ حضرت ابراہیم علیہ السلام دا قصہ کجھ پارہ نمبر 26 وچ اے، کجھ پارہ نمبر 27 وچ، پہلے چار قسم دی مخلوق دی قسماںدا ذکر اے ۔قسم اے ایہناں ہواواں دی جو مِٹی گھٹے نوںاڑاندیاں نیں، تے فیر ایہناں بدلاں دا جیہڑے بھار چکدے نیں تے فیر ایہناں کشتیاں دی جیہڑیاں آسانی نال چلدیاں نیں تے فرشتیاں دی جیہڑے اللہ تعالیٰ دے حکم نال شیواں تقسیم کردے نیں۔اللہ تعالیٰ مخلوق دی قسماں کھائون تے ایس نال یا تے قرآن کریم دی فصاحت و بلاغت نوں بیان کرنا مقصود ہوندا اے فیر قسماں دے بعد والی شے (قیامت ضرور آئے گی ) اُتے قسماں نوں دلیل بنانا مقصود ہوندا اے۔ فرمایا مومنین دے اموال وچ منگن والیاں تے محروم لوکاں دا حق ہوندا اے۔ کجھ محتاج اوہ نیں جیہڑے منگدے نیں، کجھ محتاج اوہ نیں جیہڑے منگدے نہیں۔ تے مومنین متقین دی صفت ایہہ وے کہ منگن والے تے نہ منگن والے دونواں نوں دیندے نیں۔ حضرت ابراہیم علیہ السلام دا قصہ قرآن کریم وچ کئی مقامات اُتے آیا اے۔ حضرت ابراہیم علیہ السلام دے کول فرشتے آئے۔ فرشتیاں دے آن دےبنیادی سبب دو سن: اک آپ نوں بیٹے (حضرت اسماعیل علیہ السلام) دی خوشخبری دینی سی۔ دوجا مجرم قوم یعنی حضرت لوط علیہ السلام دی قوم نوں تباہ و برباد کرنا سی۔ ایس سورۃ وچ اللہ تعالیٰ نے مختصراً قوم فرعون، قوم عاد، قوم ثمود تے قوم نوح دی سرکشی تے ایہناں دے انجام بد دا ذکر فرمایا اے۔ فیر تخلیق باری تعالیٰ دے کجھ نمونے ذکر کیتے۔ اللہ تعالیٰ نے اسمان نوں طاقت نال پیدا کیتا ایس دا مطلب ایہہ وے کہ اسمان توںبارش برساندے نیں تے فیر بارش دے ذریعے لوکاں دے رزق وچ وسعت پیدا فرما دیندے نیں۔ اگلی آیت وچ اللہ تعالیٰ دی تخلیق دا اک ہور نمونہ بیان کیتا گیا اے کہ اللہ تعالیٰ نے ہر شے دے جوڑے جوڑے بنائے نیں۔ کالا پیدا کیتا تے سفید وی پیدا کیتا، مِٹھا پیدا کیتا تے کوڑا وی بنایا، مرد نوں بنایا تے عورت نوں وی بنایا، مسلمان نوں پیدا کیتا تے کافر نوں وی پیدا کیتا۔ ایہہ اوہدی قدرت دی نشانی اے۔
سورۃ الطور
شروع سورۃ وچ پنج قسماں دا ذکر اے قسم اے طور دی، قسم اے کتاب دی جیہڑی کھلے ہوئے کاغذ وچ لکھی ہوئی اے، مراد ایس توں یا تے لوحِ محفوظ اے یا اعمال نامہ اے یا قرآن کریم اے۔ قسم اے بیتِ معمور دی ، بیت معمور بیت اللہ دے بالکل محاذات وچ ستویں اسمان اُتے ملائکہ دا قبلہ اے، ہر دن ستر ہزار فرشتے طواف کردے نیں فیر ایہناں نوں قیامت تیکر موقع نہیں ملدا۔قسم اے بلند چھت دی، مراد ایس توں اسمان اے۔ قسم اے ایس دریا دی جیہڑا پانی نال بھریا ہویا اے مذکورہ پنج قسماں اپنے بعد آن والی شے ( تہاڈے پروردگار دے عذاب نے آ کے رہنا اے، ایس عذاب نوں کوئی روک نہیں سکدا) اُتے گواہ نیں۔ فیر مجرمین دا انجام بیان کیتا دنیا وچ بندے نوں تکلیف آندی اے تے اوہ گڑ گڑاندا اے تے تکلیف دین والے نوں ترس آ جائے تے اوہ کدی چھڈ وی دیندا اے پر آخرت دا معاملہ انج نہیں، فرمایا: ایس جہنم وچ داخل ہو جائو، ہن تسیں برداشت کرو یا تسیں برداشت نہ کرو تہاڈے لئی برابر اے۔ ہن تہاڈے اعمال دا بدلہ مل کے رہوے گا۔ فیر متقین دا ذکر اے کہ متقین باغات وچ ہون گے، اللہ دی نعمتاں وچ ہون گے، خوش ہون گے ایہناں انعامات وچ جیہڑے ایہناں نوں دتے ہون گے۔ ایہناں دا رب ایہناں نوں جہنم دے عذاب توں بچا لوے گا۔ حکم ہوئے گا کہ مزے نال کھائو تے پیو، ایہہ تہاڈے اعمال دے بدلے وچ تہانوں دتا جا رہیا اے۔ جنتی لوک نشستاں اُتے ٹیک لا کے بیٹھے ہون گے تے ایہہ نشستاں ترتیب نال وچھیاں ہون گیاں۔ وڈی وڈی اکھاں والی حوراں نال اسیں ایہناں دا نکاح کراں گے۔ فیر فرمایا کہ نبوت کسبی نہیں بلکہ وہبی اے ایہہ گل پہلے گزر چکی اے کہ طائف والے کہندے سن کہ اللہ تعالیٰ نے نبی بنانا سی تے ساڈے وچوں کسے دولت والے وڈے بندے نوں بناندے! اللہ تعالیٰ فرماندے نیں کہ کیہ اللہ تعالیٰ دی رحمت دے خزانے ایہناں دے کول نیں کہ جس نوں چاہن نبی بنان تے جس نوں چاہن نبی نہ بنان؟ نبوت الیکشن نال نہیں بلکہ سلیکشن نال ملدی اے۔ دوجے لفظاں وچ انج کہہ سکدے او کہ نبوت کسبی نہیں بلکہ وہبی اے۔ اللہ تعالیٰ نے تے دنیوی مال و متاع تے رزق وی اپنے اختیار وچ رکھیا اے، تے نبوت جہیا وڈا رتبہ کنج ایہناں دی خواہش دے تابع ہو سکدا اے؟ فیر نبی اکرم ﷺ دے دو فرائض بیان کیتے: اپنے پروردگار دے حکم اُتے صبر کرو تے تن اوقات وچ اللہ تعالیٰ دی حمد و تسبیح کرو۔ تسیں صبر کرو کیوں جے تسیں ساڈی حفاظت وچ او، مخالفین تہاڈا کجھ وی نہیں وگاڑ سکدے۔ اتے ایہہ جیہڑی تہانوں پریشانی اے کہ ایہہ لوک گل نہیں من دے تے تسیں خود نوں مشغول کر لوئو تن اوقات وچ خصوصیت دے نال اللہ تعالیٰ دی حمد دے نال تسبیح کرو، نمبر اک کسے مجلس توں اٹھدے ہوئے یا تہجد لئی اٹھدے ہوئے، نمبر دو رات دے ویلے یعنی نماز مغرب تے عشاء۔ نمبر تن ستاریاں دے ڈُبن دے ویلے یعنی فجر دے ویلے۔
سورۃ النجم
”نجم”دے معنی ستارہ دے نیں۔ ایس سورت دا آغاز ای لفظ نجم توں اے ایس لئی سورت دا ناں وی سورۃ النجم اے۔ سب توں پہلے ستارے دی قسم کھائی ستارے دی قسم کھان وچ ایس ول اشارہ اے کہ جس طرح عرب ستارے دی مدد نال رستہ تلاش کردے سن ایسے طرح نبی اکرم ﷺ وی لوکاں لئی روشنی تے ہدایت نیں۔ ستارے دا جیہڑا رستہ مقرر اے اوہ ایسے اُتے چلدا اے بالکل ایسے طرح نبی اکرم ﷺ نہ رستہ بھُلے نیں تے نہ ای بھٹکے نیں۔ ستارہ تھوڑے ویلے دے بعد غائب ہو جاندا اے۔ نبی اکرم ﷺ وی دنیا وچ تھوڑے ویلے لئی تشریف لیائے نیں۔ ایسے لئی آپ ﷺ توں فائدہ حاصل کرن والیاں نوں جلدی کرنی چاہیدی اے۔ فیر فرمایا نبی اکرم ﷺ اپنی خواہش نال کجھ وی نہیں بولدے بلکہ ایہہ خالص وحی اے جیو ایہناں دے کول آئی اے۔ مطلب ایہہ وے کہ پیغمبر ﷺ جدوں وی کوئی گل فرماندے نیں تے وحی نال فرماندے نیں جے مراد معانی تے الفاظ دونویں ہون تے ایس دا ناں قرآن اے۔ جے مراد ایہہ ہوئے کہ معنی دس دتا جائے تے الفاظ نہ دسے جان تے ایس دا ناں حدیث اے تے ایس نوں سنت وی کہہ دیندے نیں۔ ایس دے بعد مشرکین دے اعتراض دا جواب دتا مشرکین اعتراض کردے سن کہ جبرائیل امین علیہ السلام، نبی اکرم ﷺ دے کول انسانی شکل وچ وحی لے کے آندے نیں تے آپ ﷺ نوں کنج پتہ چلدا اے کہ ایہہ فرشتہ اے؟ ایتھے ایہناں نوں جواب دتا جا رہیا اے کہ نبی اکرم ﷺ نے حضرت جبرائیل نوں اصل شکل وچ دو وار ویکھیا اے۔ اک وار جدوں آپ ﷺ نے ایہناںتوں فرمائش کیتی سی کہ اصلی شکل وچ آن۔ دوجی وار آپ ﷺ نے معراج دے موقعے اُتے ویکھیا سی۔ فیر مشرکین تے ایہناں دے غلط عقیدے دی تردید اے مشرکین نے تن بت لات ، عزیٰ تے منات اپنے اپنے خدا بنا رکھے سن۔ اللہ تعالیٰ نے فرمایا کہ ایہہ جولات، منات تے عزیٰ تسیں خدا بنا رکھے نیں کیہ ایہناں وچ کدی تسیں غور کیتا اے؟ ایہہ تے صرف کجھ ناں نیں جیہڑے تسیں تے تہاڈے آباء و اجداد نے خود رکھے نیں۔ کافر لوک اپنے خیالات و خواہشات دی پیروی کردے نیں۔ مشرکین اللہ تعالیٰ لئی بیٹیاں بناندے تے ثابت کردے سن۔ ایتھے ایہناں دے ایس عقیدے دی تردید کیتی جا رہی اے کہ ایہناںدے کول اپنے ایس عقیدے اُتے کوئی دلیل نہیں ۔ فیر فرمایا کہ قیامت وچ کوئی کسے دا بوجھ نہیں چکے گا ہر انسان نوں اپنے کیتے دا بدلہ ملے گا، ایہناں آیتاں دا پس منظر ایہہ وے کہ اک بندے نے قرآن مجید دی آیتاں سنیاں تے ایس دا دل ایمان ول مائل ہو گیا تے ایس نوں ایس دے دوست نے کہیا کہ توں اپنے باپ دادا دے دین نوں چھڈ کے نواں دین کیوں اختیار کر رہیا اے؟ انج ایس نوں کجھ عار دلوائی۔ ایس نے کہیا کہ میں تے آخرت دے عذاب توں ڈرنا واں کہ کدھرے آخرت وچ میری پکڑ نہ ہو جائے ! دوست نے کہیا کہ جے تسیں مینوں کجھ پیسے دے دیو تے میں ذمہ داری لینا واں کہ آخرت دی پکڑ توں تہانوں بچا لواں گا۔ ایتھے ایہناں دی ایس گل دی تردید کیتی جا رہی اے کہ کیہ ایس دے کول غیب دا علم اے کہ اوہ ایس گل اُتے قادر اے کہ ایہنوں جہنم دے عذاب توں بچا لوے؟ اگلی آیت وچ اے ، کہ کوئی کسے دوجے دا بوجھ نہیں چک سکدا۔ آخر وچ اک مسئلہ سمجھو آیت سجدہ عربی وچ پڑھن تے سنن والے اُتے سجدہ تلاوت واجب ہو جاندا اے۔ سورۃ النجم پہلی سورۃ اے جس وچ آیت سجدہ نازل ہوئی۔ مجمع وچ علی الاعلان نبی اکرم ﷺ نے جس ویلے ایہہ آیت تلاوت فرمائی تے آپ ﷺ تے آپ ﷺ دے نال مسلماناں نے سجدہ کیتا۔
سورۃ القمر
شروع وچ صداقتِ نبوت دا بیان اے رسول اکرم ﷺمنیٰ وچ سن تے رات دا ویلا سی۔ مشرکین مکہ نے رسول اللہ ﷺ توں آپ دی نبوت اُتے معجزہ طلب کیتا تے آپ ﷺ نے فرمایا کہ جے معجزہ تے نشانی وکھا دیواں تے تسیں کلمہ پڑھ لوئو گے؟ کہیا پڑھ لاں گے۔ آپ ﷺ نے اشارہ فرمایا، اللہ دے حکم نال چن دو ٹوٹے ہویا۔ اک ٹوٹا مشرق تے اک مغرب ول چلا گیا۔ مشرکین نے ایہنوں جادو کہہ کے نہ منیا تے بدستور اپنی ضد تے کفر اُتے قائم رہے۔ فیر طوفانِ نوح دی وجہ بیان کیتی حضرت نوح علیہ السلام دے بارے وچ آندا اے کہ ایہناں دی قوم والے بسااوقات ایہناں دے گلے نوں دباندے ، نوح علیہ السلام بے ہوش ہو جاندے پر فیر وی اللہ توں دعا منگدے کہ اللہ ! ایہناں نوں ہدایت دے دیو، ایہناں نوں پتہ نہیں کہ میں ایہناں دا کنہا خیر خواہ واں۔ساڈھے نو سو سال ایس تکلیف وچ لنگھائے تے آخر کار اللہ تعالیٰ توں مدد منگی کہ اے اللہ ! میری مدد فرما۔ اللہ تعالیٰ نے طوفان دے ذریعے قوم نوں تباہ فرما دتا۔ ایس پارے وچ فرمایا کہ قرآن آسان اے آسان ہون دا مطلب ایہہ وے کہ قرآن کریم دی اک حیثیت واعظ تے ناصح ہون دی اے۔ قرآن کریم دی دوجی حیثیت شارع (عقائد و احکامات) ہون دی اے۔ پہلی حیثیت دے اعتبار نال آسان اے۔ عقائد و احکامات دی حیثیت آسان نہیں، ایس اعتبار نال محنت کرنی پیندی اے، پوری زندگیاں کھپانیاں پیندیاں نیں تے فیر وی بندا سمجھدا اے کہ شاید میرے توں کدھرے غلطی نہ ہو گئی ہوئے۔ ایس توں بعد اللہ تعالیٰ نے پہلی امتاں وچوں تن دے واقعے نوں بیان فرمایا اے۔ قوم عاد، جنہاں نے حضرت ہود علیہ السلام دی تکذیب کیتی۔ قوم ثمود جہناں نے حضرت صالح علیہ السلام دی نافرمانی کیتی، قوم لوط جنہاں نے حضرت لوط علیہ السلام دی دعوت نوں نہ منیا، قوم فرعون جنہاں نے حضرت موسیٰ علیہ السلام دی تکذیب کیتی۔ ایہناں واقعیاں نوں بیان کرن دا مقصد بعد والیاں لئی درسِ عبرت اے۔ فیر سورۃ دے آخر تیکر اللہ تعالیٰ نے مجرمین تے متقین دے انجام نوں بیان فرمایا اے۔ مجرمین وڈی گمراہی تے بے عقلی وچ پئے ہوئے نیں۔ قیامت دے دن ایہناں دے منہ نوں اگ وچ گھسیٹیا جائے گا۔ متقین نوں آخرت وچ اللہ تعالیٰ انعامات دے طور اُتے باغات تے نہراں عطا فرمان گے۔
سورۃ الرحمن
ایس سورۃ دا آغاز ”الرحمن” توں اے۔ ایس دا ناں وی ایہو رکھ دتا اے۔ مشرکین دے اعتراض دے جواب دے طور اُتے ایہہ سورت نازل فرمائی مشرکین مکہ رحمن دے ناں توں واقف تے سن پر ایہناں وچ ایہہ اسم گرامی زیادہ معروف نہیں سی۔ بطورِ ضد وی اوہ کہیا کردے سن: کہ رحمن کیہ اے؟ ایس لئی اللہ تعالیٰ نے رحمن دے ناں توں پوری سورت نازل فرمائی تے ایس دا آغاز وی لفظ رحمن توں کیتا۔ فرمایا ، رحمن نے قرآن سکھایا اے۔ جیہڑا سکھایا اے ایس دا ذکر تے ہے تے جس نوں سکھایا اے ایس دا ذکر نہیں۔ ایس دی وجہ ایہہ وے کہ قرآن کریم دی براہ راست جس شخصیت نوں تسلیم دتی گئی اوہ حضور اکرم ﷺنیں۔ایہہ سب نوں پتہ اے۔ فیر آپ دے واسطے نال آپ دی امت نوں تعلیم دتی گئی ۔ یا ایس دی وجہ ایہہ وے کہ چونکہ قرآن کریم دی تعلیم ہر کسے نوں دینی اے ایس لئی ایس دا مفعول بہ ذکر نہیں فرمایا۔ ایس سورۃ وچ جن و انس نوں صراحتاََ خطاب کیتا اللہ تعالیٰ دی پوری کائنات وچ مختلف قسم دی بے شمار نعمتاں پھیلیاں ہوئیاں نیں۔ ایس سورۃ وچ اللہ تعالیٰ نے صراحتاً انساناں تے جناں نوں خطاب کر کے ایہہ نعمتاں یاد دلائیاں نیں۔ اک وار نہیں بلکہ بار بار ایس آیت” اب بتاؤتم اپنے پروردگارکی کون کون سی نعمتوں کو جھٹلاؤ گے؟” نوں دہرایا اے۔ فرمایا ہر شے جیہڑی زمین اُتے اے اوہ ختم ہو جائی گی پر چونکہ پہلے تذکرہ زمین دا سی ایس لئی فرمایا کہ زمین دی ہر شے فنا ہو جائے گی۔ فنا دی دو قسماں نیں: امکانی تے عملی، ذات باری تعالیٰ وچ نہ فنائے عملی اے نہ ای فنائے امکانی۔ فیر فرمایا ”اے جن و انس!جے تسیں اسمان تے زمین دی حدود توں نکل سکدے او تے نکل جائو، پر ایہہ نکلنا بغیر طاقت دے نہیں تے طاقت تہاڈے کول ہے نہیں تے تسیں کنج نکلو گے؟ مطلب ایہہ وے کہ جن و انس اللہ تعالیٰ دی پچھ گچھ تے عذاب توں جے کدھرے نسنا چاہن وی تے نہیں نس سکدے ۔ اگے دی آیتاں وچ اللہ تعالیٰ نے سورۃ دے آخر تیکر اہل ایمان جناں تے انساناں لئی جیہڑی بے شمار نعمتاں پیدا فرمائیاں نیں ایہناں دا ذکر فرمایا اے۔ جنت تے جنت دے انعامات، باغات تے چشمیاں دا ذکر کیتا، جنت دی حوراں دا ذکر کیتا فیر ایہناں حوراں دے اوصاف بیان فرمائے تاں جے مومنین دی توجہ ایہناں نعمتاں ول ہو جائے تے دنیا دی گندی شیواں توں بچ جان تے آخرت دی پاک صاف نعمتاں نوں حاصل کرن دی کوشش کرن۔
سورۃ الواقعہ
”واقعہ ”ایس دی پہلی آیت وچ ایہہ لفظ موجود اے۔ مراد ایس توں قیامت اے ایسے نال سورۃ دا ناں وی رکھ دتا اے۔ ایس وچ فرمایا جدوں قیامت آئے گی تے قیامت دے واقع ہون وچ کوئی شک نہیں، ایہہ سچ گل اے کفار نوں جھکا کے رکھ دیوے گی۔ دنیا و چ کافرقیامت دا انکار کردے رہے جدوں قیامت دا واقعہ رونما ہوئے گا تے اوس ویلے کفار وی ایہنوں نہیں جھٹلا سکن گے۔ ایس وچ ایہہ دسیا کہ قیامت دے دن تمام انسان اپنے انجام دے اعتبار نال تن جماعتاں وچ تقسیم ہو جان گے۔ پہلی جماعت اللہ تعالیٰ دے ایہناں مقرب بندیاں دی ہوئے گی جیہڑے ایمان تے اعمال صالحہ دے اعتبار نال عالی مقام اُتے ہون گے۔ دوجی جماعت اوہناں خوش نصیب عام ایمان والیاں دی ہوئے گی جنہاں نوں نامہ اعمال دائیں ہتھ وچ دتا جائے گا۔ تیجی جماعت ایہناں کفار دی ہوئے گی جنہاں نوں نامہ اعمال بائیں ہتھ وچ دتا جائے گا۔ فیر اگے مذکورہ تنے جماعتاں نوں پیش آن والے حالات نوں بیان کیتا گیا اے۔ ایس سورۃ وچ اہل جنت دے انعامات دا ذکر اے اہل جنت نوں جنت وچ نعمتاں، باغات، بیٹھن لئی آمنے سامنے اُچی اُچی نشستاں جنہاں اُتے تکیے لائے ہوئے ہون گے، شراب و غلمان، پھل تے پرندیاں دا گوشت وغیرہ عطا کیتیاں جان گیاں۔ ایس وچ اہل جہنم دے عذاب دا ذکر اے اصحاب الشمال (بائیں ہتھ والیاں) یعنی اہل جہنم نوں آخرت وچ مختلف قسم دے عذاباں دا ساہمنا کرنا پئے گا۔ گرم لُو ، کھولدا ہویا پانی تے دھواں وغیرہ فیر انسان اُتے کیتی گئی چار نعمتاں نوں بیان کیتا، تخلیق انسانی، ایہہ دسو! کہ تسیں جیہڑا نطفہ ٹپکاندے او کیہ تسیں پیدا کردے او یا اسیں پیدا کرنے آں؟کھیتی اگانا، ایہہ دسو! کہ جیہڑی کھیتی تسیں بوندے او کیہ ایہنوں تسیں اگاندے او یا اسیں اگانے آں؟ پانی دی فراہمی : ایہہ دسو! جیہڑا پانی تسیں پیندے او کیہ تسیں ایس نوں بدلاں توں اتاردے او یا اسیں اتارنے آں؟ اگ دی نعمت: چنگا ایہہ دسو! ایہہ جیہڑا اگ تسیں جلاندے او ایس دا درخت تسیں اگاندے او یا اسیں اگا رہے آں؟ فیر صداقتِ قرآن دا ذکر اے ایہناں آیتاں وچ مشرکین دے اعتراض دا جواب دتا جا رہیا اے کہ ایہہ قرآن کریم لوح محفوظ وچ درج اے تے بغیر کسے کمی بیشی دے نبی اکرم ﷺ نوں بذریعہ حضرت جبرائیل علیہ السلام دتا گیا اے۔ بغیر وضو دے قرآن کریم نوں چھونا جائز نہیں۔ آخر وچ منکرین بعث بعد الموت دی تردید اے مشرکین مرن دے بعد دوبارہ اٹھن دے منکر سن گویا ایہناں دا دعوی سی کہ ایہناں دی زندگی تے حیات ایہناں دے قبضے وچ اے۔ ایتھے ایہناں دی تردید کیتی جا رہی اے کہ جے کوئی بندا قریب الموت ہوئے تے تسیں ایس دی روح نکلدے ہوئے ویکھ رہے او تے تسیں چاہندے وی او کہ ایس دی روح نہ نکلے پر تہانوں ایس ویلے احساس ہو جاندا اے کہ ایس دی روح نوں کوئی وی نہیں روک سکدا تے فیر تسیں وی اللہ تعالیٰ دی گرفت توں نہیں بچ سکدے اللہ تعالیٰ تہانوں آخرت وچ دوبارہ اٹھان گے۔
سورۃ الحدید
”حدید” لوہے نوں کہندے نیں چونکہ ایس سورۃ وچ لوہے دا ذکر کیتا گیا اے ایس لئی ایس سورۃ دا ناں حدید رکھیا اے۔ ایس وچ فرمایا اللہ تعالیٰ اول حقیقی تے آخر حقیقی اے۔ اول حقیقی دا معنی کہ جس دی کوئی ابتدا نہیں یعنی ایس توں پہلے کوئی شے نہیں سی۔ آخر حقیقی دا معنی کہ جس دی کوئی انتہا نہیں یعنی جدوں ہر شے فنا ہو جائے گی اوہ ایس ویلے وی موجود رہوے گا۔ اللہ تعالیٰ ظاہر وی نیں تے باطن وی نیں۔ ظاہر ایس اعتبار نال کہ ایس دے وجود و قدرت دی نشانیاں ہر تھاں پھیلی ہوئیاں نیں۔ باطن ایس اعتبار نال کہ دنیا وچ اوہ اکھاں توں نظر نہیں آندا۔ ایس وچ انفاق فی سبیل اللہ دی ترغیب اے تسیں اللہ دے رستے وچ مال خرچ کیوں نہیں کردے؟ حالانکہ زمین و اسمان دا وارث تے اللہ تعالیٰ اے۔ ایتھے دسنا ایہہ مقصود اے کہ مال جیہڑا تہانوں دتا اے اوہ اللہ تعالیٰ دا اے تہانوں تھوڑے ویلے لئی دتا اے تے اللہ تعالیٰ دا مال اللہ تعالیٰ دے رستے وچ خرچ کرن توں انسان نوں رُکنا نہیں چاہیدا بلکہ ودھ چڑھ کے خرچ کرنا چاہیدا اے۔سابقین اولین صحابہ کرام رضی اللہ عنہم دا مقام بیان کیتا اوہ صحابہ کرام جیہڑے سابقین نیں یعنی اوہ فتح مکہ توں پہلاں مسلمان ہوئے تے نبی اکرم ﷺ دے نال مل کے جہاد و انفاق کیتا ایہناں صحابہ کرام توں درجہ تے ثواب وچ وڈے نیں جنہاں نے ایہہ کم فتح مکہ دے بعد کیتے۔ البتہ جنتی ہون وچ تے صحابی ہون وچ سب برابر نیں۔ فیر مومنین دا ذکر فرمایا کہ جدوں اوہ پل صراط ول جان گے تے ایہناں دا نور ایہناں دے ساہمنے وی ہوئے گا تے دائیں جانب وی ہوئے گا۔ تے مومن تے منافق دونویں پل صراط ول آن گے تے اوتھے منافقین دا نور ختم ہو جائے گا۔ ایس ویلے ایہہ لوک پریشان ہون گے تے مومنین نوں پکار کے کہن گے سانوں وی تھوڑا جہیا نور دے دیو ایہناں نوں کہیا جائے گا کہ پچھے مڑ جائو تے نور تلاش کرو! فیر انبیاء دی بعثت دا مقصد بیان کیتا انبیاء و رسل علیہم السلام نوں معجزات، کتاباں تے ترازو دے کے گھلن دا مقصد ایہہ وے کہ لوک حقوق اللہ تے حقوق العباد وچ اعتدال اُتے قائم رہن۔ آخر سورۃ وچ رہبانیت دی ابتدا ول اشارہ کیتا۔ حضرت عیسیٰ علیہ السلام دے اسماناں اُتے چکے جان دے بعد عیسائیاں دا اک طبقہ دنیا توں الگ تھلگ رہن لگیا۔نہ اوہ شادی کردا تے نہ ای دنیا دی لذتاں نوں استعمال کردا تے اپنے دین نوں بچان لئی شہراں توں دور رہنا شروع کر دتا۔ حالانکہ اللہ تعالیٰ نے ایس دا ایہناں نوں حکم نہیں دتا سی۔ اللہ تعالیٰ فرماندے نیں کہ اوہناں نے فیر ایس رہبانیت دی وی رعایت نہیں کیتی۔ یاد رہوے کہ اسلام وچ رہبانیت دی کوئی گنجائش نہیں۔