29ویں پارے دا خلاصہ

مولانا محمد الیاس گھمن

سورۃ الملک
ایس سورت دی پہلی آیت وچ لفظ ملک اے۔ ایس دا معنی بادشاہت اے یعنی اللہ تعالیٰ دی بادشاہت ۔ایس لئی ایس سورۃ دا ناں ’’ملک ‘‘ رکھیا گیا اے۔ سورۃ الملک دی فضیلت ایہہ وے کہ ایہہ عذاب قبر توں نجات دلوان والی اے۔ سورۃ دے شروع وچ اللہ تعالیٰ دی چار اہم صفات دا ذکر اے : اللہ تعالیٰ دا موجود ہونا، اللہ تعالیٰ دا مالک تے سب توں بالا تر ہونا، آسمان و زمین اُتے اللہ تعالیٰ دی حکومت دا ہونا تے اللہ تعالیٰ دا ہر شے اُتے قادر ہونا۔ فیر فرمایا موت و حیات نوں پیدا کرن دا بنیادی مقصد انسان دی ازمائش اے کہ دنیا وچ کون چنگے اعمال کردا اے۔ اللہ تعالیٰ نے فرمایا کہ کون زیادہ چنگا عمل کردا اے۔ ایس توں پتہ چلدا اے کہ قیامت دے دن اعمال نوں گنیا نہیں جائے گا بلکہ وزن کیتا جائے گا۔ موت دا پہلے ذکر فرمایا حیات دا بعد وچ ایس وچ ارشاد اے کہ انسان دی دنیوی زندگی بالکل مختصر اے تے موت دا واقع ہونا یقینی تے باکل نیڑے اے۔ ایس لئی سانوں چاہیدا اے کہ گناہواں توں بچیئے تے اللہ تعالیٰ تے ایس دے رسول ﷺ دی رضا والے کم کریئے۔ ایس توں بعد فرمایا، اوہ لوک کہن گے کہ کاش اسیں کسے دی گل سن لیندے یا خود ای عقل توں کم لے لیندے تے اج جہنم وچ داخل نہ ہوندے ، اوتھے اپنے گناہ دا اعتراف کرن گے تے اللہ تعالیٰ ولوں جواب ہوئے گا کہ اے اہل جہنم دفع ہو جائو۔ ایس آیت توں تقلید دا ثبوت ہو رہیا اے، ایس لئی تقلید کرنا واجب اے۔ تقلید دے بغیر انسان کدی وی شریعت اُتے عمل نہیں کر سکدا۔ عمل کرنا تے دور دی گل اے تقلید دے بغیر انسان نوں عمل مل ای نہیں سکدا۔ آخر وچ کفار مکہ دی حماقت نوں بیان کیتا اے ، کفار مکہ نبی پاک ﷺ دی مخالفت دی وجہ نال ایہہ کہیا کردے سن کہ جدوں محمد ﷺ فوت ہو جان گے تے دین اسلام ختم ہو جائے گا۔ اوہ نبی پاک ﷺ دی موت دا انتظار کردے سن۔ ایتھے ایہناں نوں دسیا جا رہیا اے کہ ایہہ تہاڈی حماقت اے۔ نبی پاک ﷺ تے صحابہ کرام رضی اللہ تعالیٰ عنہم نوں اللہ تعالیٰ وفات دیوے یا ایہناں اُتے رحم فرما کے فتح عطا فرمائے، تہانوں دونواں صورتاں وچ کوئی نفع نہیں ہوئے گا بلکہ تہانوں تے ہر حال وچ عذاب دا ساہمنا کرنا ای پئے گا۔
سورۃ القلم
ایس سورۃ وچ قلم دا ذکر اے جس دی اللہ تعالیٰ نے قسم کھادی اے۔ ایسے مناسبت نال ایس سورۃ دا ناں ’’قلم ‘‘ رکھ دتا گیا اے۔ سب توں پہلے مشرکین مکہ دی تردید اے مشرکین مکہ نبی پاک ﷺ نوں مجنون کہیا کردے سن۔ اللہ تعالیٰ قلم دی قسم کھا کے فرما رہے نیں کہ اے میرے پیغمبر ! تسیں مجنون نہیں۔ فیر اگے آپ ﷺ دی صفت بیان فرمائی کہ آپ اخلاق دے اعلیٰ مرتبے اُتے فائز او۔ فیر دشمنانِ دین دا ذکر کیتا ایہہ عام کفار دے بارے وچ وی اے تے بطور خاص ولید بن مغیرہ دے بارے وچ اے۔ ایتھے ایس دی 9 اخلاقی برائیاں بیان کیتیاں گئیاں نیں مثلاً بوہت قسماں کھان والا، بے وقعت بندا اے، طعنے دیندا اے تے چغلیاں کھاندا اے۔ اے میرے پیغمبر ! ایس دی تے ایس جہے دوجے کفار دی خواہش اے کہ آپ دین دے معاملے وچ ڈھیلے پئے جائو پر تسیں ایہناں دیاں گلاں وچ نہ آئو۔ فیر چونکہ کفار کہندے سن کہ اللہ تعالیٰ ساڈے توں راضی اے ایس دی دلیل ایہہ وے کہ اللہ تعالیٰ نے سانوں وافر مقدار وچ مال عطا فرمایا اے۔ ایس لئی باغ والیاں دا واقع بیان کر کے کفار نوں تنبیہ کیتی گئی اے کہ کسے نوں مال و دولت دا ملنا ایس دی عنداللہ محبوبیت دی دلیل نہیں بلکہ کئی وار مال دا ملنا ازمائش لئی ہوندا اے۔ جس طرح باغ والیاں نوں اللہ تعالیٰ نے خوب نوازیا سی پر ایہو مال ایہناں دی آزمائش دا ذریعہ بن گیا۔ جدوں اوہ نافرمانی تے ناشکری اُتے اترے تے اللہ تعالیٰ نے ایہناں دے باغ نوں نیست و نابود فرما دتا۔ آخر وچ اللہ تعالیٰ فرماندے نیں کہ ایہناں کافراں نوں جدوں نصیحت کیتی جا رہی ہوندی اے تے ایہہ نبی کریم ﷺ نوں انج گھور کے ویکھدے نیں جویں اپنی اکھاں توں پھسلا دین گے۔ راہ حق توں ہٹا دین گے۔ ایس دا اک مطلب ایہہ وے کہ مکہ وچ اک بندا سی ایس دی نظر بد لگدی سی اہل مکہ نے کہیا کہ محمد ﷺ نوں نظر لائو تے اللہ تعالیٰ نے اپنے محبوب دی ایس توں حفاظت فرمائی۔جے کسے نوں نظر بد لگ جائے تے ایہہ آیت پڑھ کے دم کر دتا جائے۔ انشاء اللہ نظر دا اثر ختم ہو جائے گا۔
سورۃ الحاقہ
حاقہ قیامت نوں کہندے نیں۔ چونکہ پہلی آیت وچ قیامت دا بیان کیتا اے ایس لئی ایس دا ناں وی ’’حاقہ ‘‘رکھ دتا گیا اے۔ سورۃ دے شروع وچ قیامت دے قائم ہون نوں بیان کیتاجا رہیا اے کہ اوہ ہو کے رہوے گی۔ ایس لئی قیامت دے وقوع نوں مننا ضروری اے فیر اگے اللہ تعالیٰ نے سابقہ اقوام یعنی قوم ثمود، قوم عاد، قوم فرعون تے قوم نوح دی تباہی و بربادی دا ذکر کیتا اے کہ اوہناں نے اپنے انبیاء علیہم السلام دی تکذیب و نافرمانی کیتی۔
فیر اہل جنت تے اہل جہنم نوں پیش آن والے حالات دا تذکرہ ہو رہیا اے اہل جنت دا نامہ اعمال دائیں ہتھ وچ ہوئے گا تے جنت دی بے شمار نعمتاں ملن گیاں۔ اہل جہنم نوں نامہ اعمال بائیں ہتھ وچ ملے گا تے ایہناں لئی طرح طرح دے عذاب ہون گے۔ ایس توں بعد اللہ تعالیٰ قسماں کھا کے فرما رہے نیں کہ ایہہ کلام قرآن کریم کسے شاعر تے کاہن دا کلام نہیں بلکہ ایہہ کلام سارے جہاناں دے پروردگار ولوں اتاریا گیا اے۔ ایس نال مشرکین دی تردید وی ہوگئی جیہڑے نبی پاک ﷺ نوں کاہن تے شاعر کہیا کردے سن تے ایہہ وی کہندے سن کہ ایہہ کلام کسے کاہن توں سن کے لے آندے نیں۔ فیر اک اصول بیان فرمایا جا رہیااے کہ (نعوذ باللہ) جے کوئی بندا نبوت دا جھوٹا دعویٰ کرے تے فیر اللہ تعالیٰ ولوں کسے انج دی گل نوں منسوب کرے جیہڑی اللہ تعالیٰ ولوں نہیں تے اللہ تعالیٰ انج دے بندے نوں دنیا وچ ذلیل و رسوا کر دیندے نیں۔ جے بفرض محال نبی پاک ﷺ دا دعوائے نبوت غلط ہوندا تے حضور پاک ﷺ دے نال وی ایہو معاملہ کیتا جاندا۔ ایس توں پتہ چلدا اے کہ نبی پاک ﷺ اللہ کریم ولوں برحق نبی نیں۔
سورۃ المعارج
معارج دے معانی چڑھن دے رستے نیں۔ ایہہ تیجی آیت وچ موجود اے۔ ایسے وجہ نال ایس سورۃ دا ناں معارج رکھیا گیا اے۔ شروع والی آیتاں وچ نضر بن حارث دی حماقت نوں بیان کیتا جا رہیا اے۔ ایس نے قرآن کریم نوں جھٹلایا تے استہزاء کرن لئی کہیا کہ جے ایہہ قرآن کریم تے دین اسلام جیہڑے (محمد ﷺ ) لیائے نیں برحق تے سچے ہون تے اللہ تعالیٰ ساڈے اُتے اسمان توں عذاب نازل کر دیوے۔ ایس دا مقصد استہزاء کرنا سی۔ ایہنوں جواب دیندے ہوئے فرمایا کہ اللہ تعالیٰ دی پکڑ بوہت سخت اے۔ جے اللہ تعالیٰ نے عذاب نازل کر دتا تے فیر ایس عذاب نوں روکن والا کوئی نہیں ہوئے گا۔ فیر قیامت دے دن اسمان کالے ہون گے تے پہاڑ روئی وانگوں کھلر جان گے۔ دوست اک دوجے دے آمنے سامنے ہوندے وی اک دوجے دے کجھ وی کم نہیں آن گے۔ ایس ویلے مجرمین چاہن گے کہ کسے وی طرح مال وفدیہ دے کے اسیں چھٹ جائیے۔ اللہ تعالیٰ فرماندے نیں انج ہر گز نہیں ہوئے گا آخر وچ اہل جنت دی صفات نوں بیان کر کے فرمایا کہ ایہہ لوک باغات وچ عزت دے نال رہن گے۔
سورۃ النوح
ایس سورۃ وچ حضرت نوح علیہ السلام دا ذکر موجود اے۔ ایسے مناسبت نال ایس سورۃ دا ناں حضرت نوح علیہ السلام دے ناں اُتے رکھ دتا اے۔ حضرت نوح علیہ السلام اپنی قوم نوں 50 سال تیکر مسلسل اللہ تعالیٰ دی توحید ول دعوت دیندے رہے پر کجھ بندیاں توں علاوہ باقی قوم حضرت نوح علیہ السلام اُتے ایمان نہ لیائی۔ چار بُتاں وُد، سُواع،یغوث تے یعوق دی پوجا کردی رہی ۔ آخر کار حضرت نوح علیہ السلام نے اللہ تعالیٰ توں دعا منگی کہ اے میرے پوردگار ایہناں کفار وچوں کسے نوں وی روئے زمین اُتے باقی نہ رکھ۔ دعا قبول ہوئی تے عذاب آیا جس نال سارے کفار غرق ہو گئے۔
سورۃ الجن
کجھ جنات نے نبی پاک ﷺ دی مبارک زبان توں قرآن سنیا سی۔ ایس سورۃ وچ ایہناں دا ذکر اے ایس لئی ایس سورۃ دا ناں وی ’’جن ‘‘ رکھ دتا گیا اے۔ جنات و شیاطین نبی اکرم ﷺ دی بعثت توں پہلاں اسمان ول جا کے اوتھے کجھ گلاں سن آندے سن۔ جدوں آپ ﷺ دی بعثت ہو گئی تے جنات نوں اُتے جاندے ویلے شہاب ثاقب پیندے۔ اوہناں نے اپنی کجھ جماعتاں تشکیل دتیاں پتہ کرن کہ انج کیوں ہو رہیا اے۔ جدوں نبی کریم ﷺ طائف توں واپس تشریف لیاندے ہوئے مقام نخلہ اُتے فجر دی نماز وچ تلاوت فرما رہے سن تے جناں دی اک جماعت اوتھوں لنگھی ۔ اوہ نبی پاک ﷺ دی مبارک زبان توں قرآن کریم سن کے ایمان لے آئے۔ فیر اپنی قوم وچ جا کے تبلیغ کیتی تے جنات دے کئی وفود نبی کریم ﷺ دی خدمت وچ تشریف لیا کے اسلام لیائے۔نبی پاک ﷺ صرف انساناں دے نبی نیں بلکہ جنات تے سارے مخلوق دے وی نبی نیں۔ آخر وچ علم ِغیب دے خاصہ خداوندی ہون ول اشارہ اے علم غیب اللہ تعالیٰ دی اک خاص صفت اے جس وچ کوئی ہور شریک نہیں البتہ اللہ تعالیٰ اپنے پیغمبراں وچوں جنہوں غیب دی خبراں لئی پسند کردا اے تے ایہنوں وی غیب دی خبراں اُتے مطلع کر دیندا اے۔
سورۃ المزمل
مزمل دا معنی اے چادر وچ لپیٹن والا۔ چونکہ نبی پاک ﷺ اُتے جدوں وحی آئی تے آپ چادر وچ لپٹ گئے۔ ایس لئی ایس سورۃ دا ناں ’’مزمل‘‘ اے جدوں نبی کریم ﷺ اُتے پہلی وحی اتری تے آپ دے موہڈھیاں اُتے نبوت دی عظیم ذمہ داری پائی جا رہی سی تے آپ ﷺ نوں سردی لگن لگی۔ آپ اپنی اہلیہ حضرت خدیجہ رضی اللہ عنہا دے کول تشریف لیائے تے فرمایا مینوں چادر لپیٹ دیو۔ اللہ تعالیٰ نے اپنی محبت دا اظہار کردے ہوئے فرمایا اے چادر وچ لپٹنے والے ! شروع شروع وچ نبی پاک ﷺ تے آپ دے اصحاب اُتے تہجد دی نماز فرض قرار دتی گئی سی کہ رات دے تہائی حصے وچ نماز تہجد ادا کرن۔ تہجد پڑھن دے بوہت فائدے نیں: رات دے ویلے بالکل سناٹا ہوندا اے، مخلوق نوں اپنے خالق توں راق و نیاز دا صحیح موقع مل جاندا اے۔رات دے آخری حصے وچ اللہ تعالیٰ دعا نوں قبول فرما لیندے نیں۔ تقریباً اک سال بعد ایس آیت وچ اللہ تعالیٰ نے آسانی لئی تہجد دی فرضیت نوں منسوخ قرار دے دتا۔ ایس آیت دے آخر وچ چار شیواں دا حکم دتا گیا : نماز دی پابندی کرنا، زکوٰۃ ادا کرنا، صدقہ دینا تے اللہ تعالیٰ توں اپنے گناہواں دی معافی منگنا۔
سورۃ المدثر
مدثر دا اوہ ای معنی اے جیہڑا مزمل دا سی یعنی چادر وچ لپٹنے والے۔ ایس سورۃ وچ اللہ تعالیٰ نے محبت دا اظہار کر کے فرمایا اے چادر وچ لپٹنے والے ! اٹھو تے لوکاں نوں ڈرائو، اپنے پروردگار دی تکبیر کہو، اپنے کپڑیاں نوں پاک رکھو، گندگی توں کنارہ کرو، نبی پاک ﷺ دی دو مشہور صفتاں نذیر تے بشیر نیں۔ ایتھے صرف نذیر دا ذکر کیتا ایس دی وجہ ایہہ وے کہ ایہہ بالکل ابتدائی زمانہ سی مسلمان تعداد وچ گھٹ سن جد کہ کفار بوہت زیادہ سن ایس لئی صرف صفت نذیر دا ذکر کیتا ۔ ایتھے گندگی توں مراد بُتاں دی گندگی اے کہ ایہناں توں اپنے آپ نوں بچائو۔ ایس وچ جہنم دے نگران فرشتیاں دی تعداد 19 دسی۔ ایس تعداد دے دسن وچ کفار دا امتحان اے کہ اوہ ایس نوں من دے نیں یا ایس دا مذاق اڑاندے نیں۔بجائے منن دے ایہناں وچوں اک نے کہیا 17 نال تے میں نمٹ لواں گا باقی دو نوں تسیں سنبھال لینا۔ ایہناں نوں جواب دتا گیا ایہہ فرشتے نیں جنہاں دا تسیں مقابلہ نہیں کر سکو گے۔ ایس سورۃ وچ جہنم وچ جان دی وجہ نوں ذکر کیتا جدوں اہل جنت، جنت وچ چلے جان گے تے مجرمین اہل جہنم توں پچھن گے کہ تہانوں کس شے نے جہنم وچ داخل کر دتا اے؟ تے اوہ کہن گے اسیں نماز نہیں پڑھدے سی، مسکین نوں جس دا حق واجب سی کھانا نہیں کھواندے سی، بے ہودہ مجلس وچ دین نوں باطل کرن لئی جایا کردے سی تے قیامت نوں جھٹلاندے سی۔
سورۃ القیامہ
سورۃ دے شروع وچ اللہ تعالیٰ نے قیامت دے دن دی قسم کھادی اے۔ ایس وجہ نال ایس سورۃ دا ناں ’’قیامہ ‘‘ رکھ دتا گیا اے۔ ایتھے اللہ تعالیٰ نے دو شیواں قیامت تے نفس لوامہ دی قسم کھا کے فرمایا کہ اسیں انسان نوں دوبارہ لازمی زندہ کراں گے ۔ انسان دا ایہہ سمجھ لینا کہ اسیں ایس دی ہڈیاں نوں زندہ نہیں کر سکاں گے ایہہ ایس دی غلط فہمی اے۔ ہڈیاں نوں جمع کرنا تے آسان اے بنسبت انگلیاں دے پوراں نوں جمع کرن گے۔ اسیں تے پوراں نوں جمع کرن اُتے وی قادر آں۔نفس لوامہ انسان دی طبیعت وچ اک انج دے مادے نوں کہندے نیں جیہڑا انسان نوں بُرائی اُتے ملامت کردا رہندا اے۔ ایس سورۃ وچ حفاظت قرآن دا وعدہ ذکر کیتا قرآن کریم دے الفاظ و معانی محفوظ نیں تے محفوظ رہن گے۔ نبی پاک ﷺ حضرت جبرائیل علیہ السلام دے پڑھن دے نال نال جلدی جلدی پڑھن لگ جاندے سن۔ اللہ تعالیٰ فرما رہے نیں کہ میرے نبی ! قرآن نوں یاد کرن لئی جلدی جلدی اپنی زبان مبارک نوں نہ ہلایا کرو۔ ایس نوں پڑھوانا تے یاد کروانا ساڈی ذمہ داری اے ۔ فیر اگلی آیتاں وچ اہل جنت دا تذکرہ فرمایا کہ قیامت دے دن ایہناں دے چہرے تروتازہ ہون گے تے اوہ اپنے رب دا دیدار وی کرن گے۔ اللہ تعالیٰ سانوں وی دیدار کرن والیاں وچ شامل فرما دین۔ آخر وچ اللہ تعالیٰ انسانی تخلیق دے مراحل بیان فرما رہے نیں۔ انسان نوں ایہناں اُتے غور کرنا چاہیدا اے تے اپنی اوقات نوں نہیں بھُلنا چاہیدا ۔ انسان دی اک ناپاک قطرے توں تخلیق ہوئی اے تے فیر اکڑ کس گل دی؟
سورۃ الدہر
دہر زمانے نوں کہندے نیں۔ پہلی آیت وچ ایہہ لفظ موجود اے۔ ایسے مناسبت نال ایس سورۃ دا ناں ’’دہر ‘‘ رکھ دتا گیا اے۔ سورۃ دے شروع وچ فرمایا ، انسان دی حیثیت اینی اے ک اک ویلے وچ اوہ قابل ذکر ای نہیں سی۔ فیر اللہ تعالیٰ نے ای ایہنوں قابل ذکر بنایا یعنی پیدا کیتا۔ انسان نوں اللہ تعالیٰ نے سنن لئی کن، ویکھن لئی اکھاں دتیاں تے رستہ وکھایا۔ انسان دی تخلیق دا مقصد ایہہ وے کہ اسیں ایہنوں ازمانا چاہندے آں کہ ساڈا شکر گزار بن دا اے یا ناشکری کردا اے۔ فیر اگے اللہ تعالیٰ نے اہل جنت لئی جنت دی نعمتاں دا ذکر کیتا اے۔ فرمایا قرآن کریم نوں اللہ تعالیٰ نے نصیحت بنایا اے پر ایس توں فائدہ تے ہدایت ایہناں نوں ملے گی جنہاں نوں اللہ تعالیٰ چاہے گا ایس دا مطلب ایہہ وے کہ انسان کوشش کرے، محنت کرے تے ارادہ کرے تے فیر اللہ تعالیٰ ایس نوں ہدایت دیندے نیں۔ اک بندہ ارادہ وی نہیں کردا تے انج دا بندا قرآن کریم توں استفادہ نہیں کر سکدا۔
سورۃ المرسلات
مرسلات دا معنی اے ہوائواں دا چلنا۔ سورۃ دے شروع وچ ای اللہ تعالیٰ نے ہواواں دے چلن دی قسم کھادی اے۔ ایسے وجہ نال ایس دا ناں وی ’’مرسلات‘‘ اے۔ ایتھے اللہ رب تعالیٰ نے پنج قسماں کھادیاں نیں۔ قسم اے ایہناں ہواواں دی جیہڑی مسلسل چلائیاں جاندیاں نیں، قسم اے ایہناں ہواواں دی جیہڑی ہنیریاں وانگوں چلدیاں نیں، قسم اے ایہناں ہواواں دی جیہڑی بدلاں نوں اُڑا کے منتشر کر دیندیاں نیں تے بعد وچ بدل ختم ہو جاندے نیں۔ قسم اے ایہناں فرشتیاں دی جیہڑے وحی لیا کے حق تے باطل نوں وکھراکر دیندے نیں۔قسم اے ایہناں فرشتیاں دی جیہڑے وحی دے ذریعے یعنی نصیحت لیاندے نیں یا تے ایس وجہ نال کہ بندہ ڈر جائے تے توبہ کر لوے تے یا ایس وجہ نال کہ جے توبہ نہیں کردا تے ایس نوں ڈرائو کہ تسیں جہنم وچ جائو گے۔ قرآنی اسلوب دے مطابق جدوں اللہ تعالیٰ کسے شے دی قسماں کھاندے نیں تے ایہہ دلیل ہوندی اے بعد وچ مذکورہ شے اُتے تے ایتھے اوہ قیامت دے دن دا قوع اے۔مطلب ایہہ وے کہ قیامت دا تہاڈے نال وعدہ کیتا گیا اے تے اوہ ضرور واقع ہوئے گی۔ سورۃ دے شروع وچ وقوع قیامت دا ذکر سی۔ فیر درمیان وچ اہل جہنم دے انجام دا ذکر سی کہ ایہناں دی جہنم دی اگ دے وڈے وڈے شعلے ہون گے جس طرح محل ہوندے نیں۔ ہن آخر وچ ایہناں دے مقابلے وچ متقین دا انجام تے ایہناں لئی جنت دی نعمتاں دا ذکر اے۔ متقین لئی سائے، چشمے تے میوے ہون گے۔ ایہناں نوں کہیا جائے گا دنیا وچ جیہڑے اعمال کیتے سن ایہہ ایہناں دا بدلہ اے ہن مزے نال کھائو تے پیو۔