پنجابی زبان دا لہجہ

لكهت: اعظم توقیر

جویں لاہوری‘ پوٹھوہاری‘ پہاڑی تے ہندکو پنجابی زبان دے وڈے وڈے لہجے نیں ایسے طرحاں سرائیکی/ملتانی وی پنجابی زبان دا اک اہم لہجا اے۔ اج توں چھے سو سال پہلاں پنجابی دا پُرانا ناں ہندوی رایج سی تے ایسے نسبت نال پشاور توں ایبٹ اباد تک بولی جاون والے پنجابی دے لہجے نوں اج وی ہندکو کہندے نیں۔ پنجاب کیوں جے ہندستان دا گیٹ وے سی ایس لئی ایس علاقے وچ بولی جاون والی زبان نوں پُرانے زمانے وچ ہندوی وی کہندے سن۔ ایسے طرحاں اج توں پنجاہ سال پہلاں جنوبی پنجاب وچ بولی جاون والی پنجابی زبان دے ملتانی لہجے نوں سرائیکی دے ناں نال پُکاریا جاون لگا۔ جہنوں ہن ساڈے کُجھ مہربان دوست پنجابی زبان توں الگ کر کے اک نویں قومیت تے زبان دا درجا دے کے پنجاب دی ونڈ کر کے نواں صوبا بنانا چاہندے نیں۔
دنیا دیاں ساریاں وڈیاں زباناں وکھ وکھ علاقیاں دی مناسبت نال کئی لہجیاں وچ بولیاں جاندیاں نیں پر ایہناں علاقائی لہجیاں دی بنیاد تے کسے لہجے نوں الگ زبان دی حیثیت نہیں دتی جا سکدی۔ چینی‘ انگریزی‘ ہندی‘ بنگالی‘ پنجابی‘ فرانسیسی‘ عربی‘ ہسپانوی‘ رشین‘ جرمن تے پُرتگالی دا شمار دنیا دیاں وڈیاں زباناں وچ ہوندا اے ایہناں سبھ زباناں دے وکھ وکھ علاقیاں دی مناسبت نال کئی لہجے نیں تے ایہناں لہجیاں نال وڈیاں زباناں دی وسعت تے خوبصورتی دا اندازا لایا جا سکدا اے۔ انگریزی زبان اک توں ودھ ملکاں وچ بولی جاون والی زبان اے۔ ہر ملک دا اپنا لہجا اے سگوں ہر ملک وچ ایہدے کئی لہجے نیں پر لہجے دی بنیاد تے الگ زبان قرار نہیں دتا جا سکدا۔ آسٹریلیا‘ نیوزی لینڈ‘ کینیڈا‘ امریکا‘ سائوتھ افریکا‘ زمبابوے تے کئی دوجے ملکاں وچ انگریزی بولی جاندی اے پر لہجے دی بنیاد تے ایہناں وچوں کسے نے کدی انگریزی زبان نوں الگ ناں دین دی کوشش نہیں کیتی۔ ایسے طرحاں چینی زبان وی اک درجن توں ودھ لہجیاں وچ بولی جاون والی زبان اے۔ ہندستان وچ ہندی سبھ توں وڈی بولی جاون والی زبان ا ے تے ایہدے کئی لہجے نیں۔ لکھنو وچ بولی جاون والی ہندی نوں دلی‘ حیدراباد‘ آگرا تے دوجے علاقیاں نال لہجے دی بنیاد تے الگ نہیں کیتا جا سکدا۔ تے نہ ای لکھنوی‘ دہلوی یاں حیدرابادی لہجیاں نوں وکھ زبان دی حیثیت دتی جا سکدی اے۔ پنجابی زبان دا شمار وی دنیا دیاں دس وڈیاں زباناں وچ ہوندا اے۔ ایہ برصغیر تے عالم اسلام دی تیجی وڈی زبان اے تے تقریبن پنجھی لہجیاں وچ بولی جاون والی زبان اے۔ ہندکو‘ پوٹھوہاری‘ پہاڑی‘ چھاچھی‘ گوجری‘ انگریزی‘ رانگڑی‘ دھنی‘ شاہپوری‘ لاہوری‘ جانگلی‘ ملتانی‘ ڈیروی‘ بہاولپور‘ کھیترانی‘ خیرپوری‘ تھرپارکری ایہدے وڈے لہجے نیں۔ بابا فرید الدین شکر گنج (پاکپتن) شاہ حسین (لاہور) بُلھے شاہ (قصور) وارث شاہ (شیخوپورا) حضرت سچل سرمست (خیرپور۔ سندھ) حضرت سلطان باہو (جھنگ) مولوی غلام رسول (ہوشیارپور) علی حیدر ملتانی (ملتان) ہاشم شاہ (امرتسر) مولوی لطف علی بہاولپوری (بہاولپور) خواجا غلام فرید (کوٹ مٹھن) میاں محمد بخش (ازاد کشمیر) دا شمار پنجابی زبان دے عظیم شاعراں وچ ہوندا اے ایہناں دے کلام دا موازنا دنیا دے ادب وچ کسے وی چنگی تخلیق نال کیتا جا سکدا اے۔ ایہناں توں وکھ پیر مہر علی (پنڈی اسلام اباد) اکبر شاہ (بہاولپور) باغ حسین کمال (چکوال) محمد فاضل (جہلم) عبدالرحمان چھوہروی (ہری پور) مولوی غلام اعوان (گوجرانوالا) میاں عاقل (ڈی جی خان) بی بی مخفی (ملتان) بردا پشاوری (پشاور) مولوی سلیمان (چکوال) حکیم حاجی محمد بھٹی (چاہ کشمیریاں‘ گوجرانوالا) پنجابی دے معروف شاعر ہوئے نیں۔ ایہناں سبھناں نے اپنے کلام ذریعے اسلام دا پیغام اپڑان دے نال نال سینکڑے غیر معروف شاعر نیں جہدے توں پنجابی زبان دی وسعت تے ادبی مقام دا اندازا لایا جا سکدا اے۔ سائوتھ پنجاب توں شمالی پنجاب تیک تے مشرقی پنجاب توں مغربی پنجاب تیک سارے پنجابی شاعراں دے کلام وچ لفظاں دی اک مماثلت نظر آوندی اے جو ایس گل دا ثبوت اے کہ پنجاب زبان اک معیاری زبان دے طور تے رایج رہی اے۔ تھلے وکھ وکھ علاقیاں توں پنجاب دے معروف شاعراں دے کلام وچ پائے جاون والے حرفاں نوں شعراں نال واضح کیتا جاندا اے۔
تھیوے تے تھیواں دی ورتوں
تھیواں واری لکھ لکھ واری
وار نبی مختار دی اے
خواجا غلام فرید (کوٹ مٹھن)
رانجھا کھُسن تے کھیڑے دسن ہو رہی فریادی
وارث جنت دے وچ تھیواں رانجھا ملے جے بادی
پیر وارث شاہ (شیخوپورا)
دل کسے تھیں درد عشق دا شالا کم نہ تھیوے
تے دل جس دا عشقوں خالی شالا اوہ نہ جیوے
حکیم حاجی محمد بھٹی (گوجرانوالا)
ساربانا مہربانا راہیا
شالا جیویں‘ خیر تھیوے ماہیا
پیر مہر علی شاہ (پنڈی اسلام اباد)
(جاری اے)

عرض کراں شرمندا تھیواں کیہ میں کراں ککارا
مون￿ہ میرا کد عرضاں لایق ناقص عقل بیچارا
میاں محمد بخش (ازاد کشمیر)
جنگل بیلے پھراں ڈھوڈیندی‘ اجے نہ پائیو لال
کہے حسین فقیر نمانا‘ شوہ ملے تاں تھیواں نہال
شاہ حسین (لاہور)
بسم اللہ وے بسم اللہ سوہنا آیا آکھاں بسم اللہ
میں صدقے تھیواں‘ بسم اللہ میں واری جاواں بسم اللہ
(سچل سرمست (خیر پور۔ سندھ)
ایس توں وکھ ہور وی کئی الفاظ اجہے نیں جہناں دی ورتوں پشاور توں خیرپور دے سارے پنجابی شاعراں نے اپنے کلام وچ کیتی اے پر تھاں دی تھوڑ دی وجھا توں ایہناں شعراں دا ذکر کرنا ممکن نہیں جویں کہ مینڈا‘ تینڈا‘ وت‘ نوں تے کوں‘ کنوں تے توں‘ ہک تے اک‘ آہا‘ تھیا تھیو‘ تھیسی‘ تھیسن‘ کرساں‘ پڑھساں‘ لیساں‘ رکھساں‘ کریندا‘ دسیندا‘ کوک‘ تھیورے وغیرا۔ اُتے ذکر کیتے گئے شعراں دے مطالعے توں واضح ہوندا اے کہ پشاور توں خیرپور تیک سارے پنجابی شاعراں وچ الفاظ دی ورتوں وچ ایکا پایا جاندا اے۔ ایہ سبھ کُجھ بیان کرن دا مقصد ایہ اے کہ بہت سارے علاقائی لہجیاں دے باوجود پنجابی اک وسیع و عریض علاقے وچ کئی صدیاں توں معیاری زبان دے طور تے رایج رہی اے۔ پچھلے 160 ورھیاں توں مسلسل نظر انداز کیتے جاون دی وجھا توں اج ساڈے وچوں کئیاں نوں پنجابی دے لہجیاں دے متعلق آگہی نہیں ایس لئی پنجاب نوں ایہ دسنا پے رہیا اے کہ سگوں ثابت کرنا پے رہیا اے کہ ملتانی (سرائیکی) پنجابی زبان دا لہجا الگ زبان نہیں۔ پنجاب دی ونڈ لسانی لہجیاں دی بنیاد تے کیتی جا رہی اے کیوں جے پنجاب وچ صرف اک زبان بولی جا رہی اے جہدا ناں پنجابی اے باقی ایہدے لہجے نیں۔
جنوبی پنجاب توں ساڈے کُجھ دانشور دوست وسطی تے شمالی پنجاب دے عظیم پنجابی شاعراں نوں سرائیکی شاعر کہندے نیں ایسے طرحاں وسطی تے شمالی شاعر کہندے نیں ایہناں دی وجھا توں ایہناں سارے شاعراں دے کلام وچ لفظاں وچ پائی جاون والی مماثلت اے ایہناں سبھ دے کلام وچ اک ای زبان نوں ذریعا اظہار بنایا گیا اے۔ جو ایس گل دا ثبوت اے کہ پنجابی زبان اک معیاری زبان دے طور تے رایج رہی اے تے اہل پنجاب دی زبان اک اے ایہ مسئلا صرف ناں دا اے۔ تنگ نظری تے نفرت نوں ختم کر کے ایہدے ناں تے اتفاق کیتا جا سکدا اے۔ پنجابی زبان نوں سرائیکی دا ناں دے دین یاں لاہوری‘ ملتانی‘ آکھ لین یاں ہندکو ایہدے نال کوئی فرق نہیں پیندا۔ بقول شاعر
ہندکو‘ لاہوری‘ ملتانی ایہ لہجے نیں سبھ پنجابی
خیرپور توں سچل سرمت‘ کوٹ مٹھن توں خواجا غلام فرید‘ ملتان توں علی حیدر ملتانی‘ ایہناں سبھناں نے اپنے کلام وچ لفظ سرائیکی ورتیا ای نہیں البتا اپنے کلام تے ملفوظات لئی پنجابی دا اکھر لازمی ورتیا اے۔ پنجابی ادب وچ ایہناں دا بہت وڈا مقام اے۔ ایہناں دا کلام پنجابی ادب دا سرمایا اے۔ پنجابی چارے صوبیاں تے کشمیر وچ بولی جاون والی واحد اکثریتی زبان اے۔ پاکستان وچ تقریبن چودھاں کروڑ لوکاں دی مادری زبان اے جو کل ابادی دا اسی فیصد اے۔ پورے پاکستان وچ بولی جاون والی اکثریتی زبان دی مناسبت نال ایہنوں پنجابی توں وکھ اسیں پاکستانی وی آکھ سکدے آں پر جو سلوک اسیں پاکستان نال کیتا اے ایسے طرحاں دا سلوک ایس زبان نال اک لمے عرصے توں کیتا جا رہیا اے۔ سرائیکی (ملتانی) وی ایہدا اک اہم لہجا اے۔ سرائیکی لفظ سِروکی توں ماخوز ہویا سندھی زبان دا لفظ اے ایہدا مطلب شمال دی سمت یاں پہاڑ دی سمت اے کیوں جے جنوبی پنجاب سندھ دے شمال وچ اے ایس مناسبت نال سندھ دے لوک جنوبی پنجاب دے واسیاں نوں سرائیکی کہن لگے۔ جنوبی پنجاب دے واسیاں لئی سرائیکی وسیب دے لفظ دی پہلی واری ورتوں 1960 دی دھائی وچ ریڈیو پاکستان دے اک پروگرام وچ مولانا نور احمد فریدی دے پُتر نے کیتی۔ بعد وچ ایس ناں نوں سٹھ دی دہائی وچ ساڈے کُجھ سندھی‘ پختون تے بلوچ قوم پرستاں نے پنجاب نال تعصب تے نفرت دی بنیاد تے ایس لفظ نوں جنوبی پنجاب نال جوڑ دتا تے پنجاب نوں ونڈن لئی ایس علاقے دیاں محرومیاں دے ناں نال نفرت دے بی بیجنے شروع کر دتے۔ ہولی ہولی محرومی دے پُرکشش نعرے نال مقامی لوک وی متاثر ہوون لگے تے ہن ایہنوں لسانی لہجے دی بنیاد تے الگ قومیت دی تحریک دا رنگ دے دتا گیا اے۔ ساڈے کُجھ سیاستدان تے مقامی جاگیرداراں نے وی اپنے فایدے لئی ایہنوں لسانی لہجے دی بنیاد تے سیاست چمکاونی شروع کر دتی اے۔ ساڈے ملک دی اک وڈی پارٹی جو 1971 وچ پہلوں ملک نوں تقسیم کران وچ اپنا کردار ادا کر چُکی اے بدقسمتی نال اقتدار لئی ہُن پنجاب نوں تقسیم کران دی سازش کر رہی اے۔
ایہدے وچ کوئی شک نہیں کہ ایہ پارٹی پنجاب وچ پینتی ورھیاں توں اقتدار توں محروم لگی آ رہی اے تے مستقبل وچ اقتدار ملن دا چانس وی نظر نہیں آ رہیا۔ شاید ایسے لئی پنجاب نوں تقسیم کر کے الگ سرائیکی صوبا بناون دا اعلان کیتا اے تاں جے آیندا الیکشن وچ جنوبی پنجاب توں ووٹ لے کے گھٹو گھٹ جنوبی پنجاب وچ حکومت قایم کیتی جا سکے۔(جاری اے)

پر ایہدے نال گل نہیں بنے گی البتا فساد ضرور پھیلے گا۔ اقتدار دی خاطر ایس قسم دی حرکت توں منع کیتا جانا چاہیدا اے۔ ایس توں پہلاں کہ صوبا سرحد دے ناں نوں صوبے دی اکثریت دی مرضی دے خلاف اک لسانی پارٹی دے مطالبے تے تبدیل کر کے انتشار کھلاریا گیا اے۔ بدقسمتی نال مسلم لیگ ن وی مصلحت نال ایس فیصلے وچ شامل سی۔ میاں صاحب نوں ایس واری اجہی غلطی نوں دُہرانا نہیں چاہیدا۔ ساریاں جماعتاں نوں اقتدار دی خاطر انتشار دی سیاست توں منع رہنا چاہیدا اے۔
پنجاب وچ تعصب‘ نفرت تے ونڈ دی جو کھیڈ کھیڈی جا رہی اے ایہدے پچھے بیرونی ہتھ وی کافرما نیں۔ تاں جے پاکستان نوں کمزور کر کے ونڈیا جا سکے۔ ہن صدر زرداری نے تقسیم دی ایس سیاست نوں اگے ودھاندے ہوئے سرا ئیکی بنک بناون دا اعلان کیتا اے۔ صدر ورگے وفاقی منصب تے براجمان بندے لئی علاقائی سیاست کرنا مناسب نہیں اے۔ لسانی لہجیاں دی بنیاد تے سرائیکی بنک قایم کرن دا اعلان افسوسناک اے کیہ صدر صاحب لاہوری‘ پوٹھو ہاری‘ ہندکو‘ شاہپوری‘ پہاڑی‘ گوجری‘ ڈیروی‘ خیر پوری تے دوجے لہجیاں دی بنیاد تے وی ایسے طرحاں بنک بناون دا اعلان کرن گے؟ سیاست بجا پر لہجیاں دی بنیاد تے نویاں قومیتاں پیدا کر کے نفاق پیدا نہیں کرنا چاہیدا۔ کیوں جے ماضی وچ وی ایسے طرحاں دی لسانیت تے قومیت دیاں تحریکاں دی وجھا توں اسیں ناقابل تلافی نقصان برداشت کر چُکے آں ملک مزید ایس قسم دی سیاست دا متحمل نہیں ہو سکدا۔ دنیا وچ شاید ای کوئی اجہیا ملک ہووے جہدی اسی فیصد بولی جاون والی اینی وڈی زبان نوں مسلسل نظر انداز کیتا جاندا رہیا رہوے سگوں ایہنوں تقریبن متروک کر دتا گیا اے۔ ایس وجھا توں اج اُتوں لے کے عام پڑھی لکھی مڈل کلاس تیک آپس وچ مادری زبان پنجابی وچ گل کرن وچ شرم محسوس کردے نیں۔ انگریزی یاں اردو وچ گل کرنا کوئی مندی گل نہیں اے پر مادری زبان پنجابی بولن وچ شرم محسوس کرنا وی کوئی چنگی گل نہیں اے۔ ہن تاں صورت حال اجہی اے کہ کسے اجنبی پڑھے لکھے نوجوان مُنڈے یاں کُڑی نال پنجابی وچ گل کرن دی کوشش کیتی جاوے تاں یک طرفا پنجابی وچ گل کرن تے اکتفا کرنا پیندا اے۔ ساڈی نام نہاد پڑھی لکھی الیٹ کلاس نے پنجابی نوں ان پڑھاں تے جاہلاں دی زبان بنا دتا اے۔ گل لسانیت تے قومیت دی نہیں گل رویے تے احساس کمتری دی اے۔ ایہ ساڈی طبقاتی سوچ نوں وی ظاہر کردی اے ساڈی الیٹ کلاس جے وس چلے تاں انگریزی توں وی ودھ کے کوئی اجہی زبان بولن جو عام بندے دی سمجھ وچ نہ آ سکے کیوں جے ساڈی فیوڈل تے بیوروکریٹک سوچ والی اشرافیا کسے نہ کسے طرحاں برتری قایم رکھنا چاہندی اے تاں جے طبقاتی نظام نوں قایم رکھیا جا سکے۔ ہر زبان دی اپنی اہمیت اے کیوں جے کوئی زبان ماڑی نہیں کسے زبان توں نفرت نہیں کرنی چاہیدی۔ پر اپنی مادری زبان توں نفرت نہیں ورتنی چاہیدی۔
انگریز نے 1849 وچ پنجاب تے قبضا کرن دے بعد پنجابی ذریعا تعلیم ختم کر کے پنجاب واسیاں نال بہت زیادتیاں کیتیاں سن۔ جہدی وجھا توں شرح خواندگی بڑی تیزی نال تھلے آ گئی تے ایس سزا نوں اج تیک اسیں بھُگت رہے آں۔ انگریز دی آمد توں پہلاں پنجاب وچ پنجابی ذریعا تعلیم رایج سی جہدی وجھا توں شرح خواندگی بہت بہتر سی۔ انگریز نے دفتری زبان فارسی دی بجائے انگریزی سکولاں وچ ہندی تے اردو نوں فروغ دتا تے پنجابی زبان دی حوصلا شکنی کیتی تے ایس زیادتی وچ غیراں دے نال اپنیاں دا وی ہتھ اے۔ اک عرصے توں پنجابی پڑھاون تے مسلسل پابندی لگی آ رہی اے۔ جہدی وجھا توں پنجابی زبان انحطاط دا شکار اے ایسے وجھا توں پنجابی لہجیاں دی بنیاد تے الگ زبان تے قومیتاں دی گل کیتی جا رہی اے۔ پنجابی تقریبن اک ہزار سال توں معیاری زبان دے طور تے رایج رہی اے۔ ایہ صوفیاں تے اولیاء دی زبان اے۔ پنجاب دے صوفی شاعراں نے اسلام تے حقیقی تے سچا پیغام ایس زبان دے ذریعے لوکاں تیک اپڑایا۔ ایہناں صوفیاں دی تعلیمات دی بدولت اج اسیں مسلمان تے پاکستانی آں پر اسیں صوفیاں دی بھائی چارے تے روادری دی تعلیم نوں ترک کر دتا اے اج وی اسیں پنجابی زبان نوں فروغ دے کے آپس وچ نیڑے آ سکدے آں۔ ایس لئی ضروری اے کہ صوفیا دی ایس عظیم زبان تے پابندی ختم کر کے گھٹو گھٹ پرایمری پدھر تے لازمی قرار دتا جاوے۔ پشاور توں خیرپور تیک اینی وڈی اکثریتی زبان دی قومی اہمیت نوں تسلیم کیتا جانا چاہیدا اے کیوں جے پنجابی علاقائی زبان نہیں ایہ پورے پاکستان وچ بولی جاون والی سبھ توں وڈی زبان اے۔ پاکستان نوں متحد کرن تے پاکستانیت نوں فروغ دین لئی پنجابی نوں قومی پدھر تے فروغ دینا ضروری اے۔ تاں جے صوفیاں دی محبت تے بھائی چارے دے پیغام نوں عام کر کے اسیں موجودا فساد‘ انتشار تے پنجابی لہجیاں دی بنیاد تے پنجاب دی ونڈ نوں ختم کر سکیے جو پاکستان دی مضبوطی دا کارن بنے گا۔
(شکریے نال: روزوار امسال)