پنجابی زبان تے صحافت نال وَیر کیوں…؟

لکھت:مدثراقبال بٹ

زبان کسے وی خطے دی تریخی تے ثقافتی ترجمانی کردی اے۔ زبان نال رشتہ جناں گہرا تے مضبوط ہووے گا خطے دا فکری حوالہ وی اوناں ای مضبوط ہووے گا۔ دنیا وچ ایہو فارمولا لاگو اے کہ جہڑیاں قوماں نے اپنیاں جڑاں نال تعلق مضبوط رکھیا اوہناں دی ترقی دا سفر تیزی نال طے ہویا۔ ایہ تعلق کیوں جے فکری تے ثقافتی بنیاداں تے صدیاں پرانی گہرائی دی گل کردا اے ایس لئی اک ای لمحے یاں سوچ وچ پروان چڑھدے خیالات نسلاں وچ منتقل ہوندے تے ترقی پاندے نیں۔ ایہو کلچرل ڈی این اے جو انسانی جینز دا حصہ بن جاندا اے۔ فرض کرو تسیں ہجرت کر جائو تے دہائیاں بعد اپنی زمین توں دور نویں نسل نوں جنم دیو گے تے اوہ وی کدھرے نہ کدھرے لاشعوری طور تے اوس مٹی نال محبت دا اظہار ضرور کرے گی جہدے وچ اوہدے وڈیریاں دیاں صدیاں پرانیاں ہڈیاں دفن ہون۔ نویں تہذیب نوں قبول کرنا ایناں سوکھا نہیں ہوندا کہ کجھ ورھیاں وچ ای تہاڈا رشتہ اوس زمین نال کٹ جاوے جتھے تہاڈے وڈیریاں نے صدیاں گزاریاں ہون۔ دنیا دی ہر ترقی یافتہ قوم نے اپنی زبان تے ثقافت نال محبت کیتی اے۔ ایس محبت دا سب توں وڈا اظہار اوہ رویے ہوندے نیں جو زبان تے ثقافت نوں سانبھن لئی عمل وچ آئوندے نیں تے ایہو رویے زبان نوں زندہ رکھن دے نال نال تروتازہ وی رکھدے نیں۔ تریخ دے ایسے زاویے توں اسیں پنجابی دا جائزہ لیے تے ایتھے ہر باب المیے دے حاشیے وچ لکھیا وکھائی دیندا اے۔ انگریز سرکار دے آن مگروں پنجابی زبان تے پنجاب تے جہڑا ظلم کیتا گیا اوہدا سب توں وڈا شکار ایتھوں دی ثقافت تے زبان ای ہوئی۔ ایہ خطہ کیو ںجے مزاحمت دی علامت سی ایس لئی ایتھوں دی زبان نوں سب توں پہلاں نشانہ بنایا گیا۔ کمپنی سرکار نے ایہ تاثر دین دی کامیاب کوشش کیتی کہ پنجابی زبان جاہلاں دی بولی اے۔ ایہ اُجڈ تے گنوار قسم دے لوک کھیت کھلیاناں وچ ہل تے چلا سکدے نیں پر نہ تے دفتری معاملے نبھا سکدے نیں تے نہ ای علمی و فکری بحث ایہناں دے وَس دا روگ اے۔ ایہ تصورات اوس ویلے لاگو کیتے جا رہے سن جدوں پنجابی زبان دی جھولی وچ وارث شاہ تے بلھے شاہ دیاں شعری وارداتاں سجریاں سن۔ انگریز سرکار نے ایہ پراپیگنڈا بڑی مہارت تے مکاری نال کیتا کہ پنجاب دے بڑے زرخیز دماغ وی انگریزی تے فارسی زبان دا آسرا لے کے فنون لطیفہ وچ اگے ودھے۔ ایہناں وچ سب توں نمایاں ناں علامہ اقبال دا سی جہڑے مکالمہ تے پنجابی زبان وچ کردے پر جدوں شعر لکھدے یاں نوبت مقالے تک اپڑدی تے اوہناں دی زبان فارسی یاں فارسی زدہ اردو ہوندی۔
تقسیم ہند دے بعد سب توں وڈا نقصان پنجاب نے اٹھایا۔ ایتھوں دی ثقافت ونڈی گئی‘ امرتسر تے لہور وکھرے ہوئے‘ پنجابی بولن والیاں دے ہتھوں پنجابی قتل ہویا تے سب توں ودھ کے پنجاب دے ثقافتی مرکز ونڈے گئے۔ فطری طور تے پنجاب نوں پاکستان دا ای حصہ ہونا چاہیدا سی کیوں جے سکھ تے مسلمان دوویں صدیاں توں اک دوجے نوں قبول کردے چلے آ رہے سن۔ انگریز نے پنجاب نوں کمزور بنان لئی ہندوستان تے پاکستان وچ ونڈ دتا۔ اج وی پنجابی دنیا دی دس وڈیاں زباناں وچوں اک اے پر کنی وڈی بدقسمتی اے کہ سرحد دے اوس پار تے ایس پار پنجابی زبان دارسم الخط وکھرا وکھرا اے۔ ایہ سازش ای سی جنہے پنجابی نوں شاہ مکھی تے گُرمکھی دے خانیاں وچ ونڈ کے ہور کمزور بنا دتا۔ سانوں مننا پوے گا کہ گرمکھی لکھن والے ساڈے توں چنگے رہے‘ اوہناں نے زبان نوں چنگے طریقے نال سانبھیا‘ اسیں مغربی پنجاب والے زبان نال انج دی محبت نہیں کر سکے۔ مشرقی پنجاب وچ پنجابی نوں ذریعہ تعلیم بنایا گیا تے روزگار دے نال جوڑ کے اوہنوں ہور محفوظ بنا لیا گیا۔ اوتھے پنجابی کتاباں تے اخباراں دی اشاعت کسے وی دوجی زبان توں ڈھیر ودھ اے۔ ایہدے الٹ مغربی پنجاب وچ اج وی پنجابی زبان نوں اوسے نظر نال ویکھن دا رواج اے جس نظر نال انگریز سرکار ویکھدی سی۔ پنجابی نوں گالھ تے بیہودگی دی علامت بنا کے دفتراں تو ںدورکر دتا گیا۔ پنجابی زبان نال محبت کرن والیاں دیاں کوششاں دے باوجود ماں بولی اختیاری نصاب دا حصہ تے بنی پر ایہنوں لازمی قرا رنہیں دتا گیا۔ ایس توں وڈا المیہ کیہ ہو سکدا اے کہ بلوچستان وچ مڈل جد کہ سندھ تے کے پی کے وچ مقامی زباناں پرائمری تک لازمی نیں۔ پنجاب جتھے ملک دی سٹھ فیصد آبادی رہندی اے اوتھوں دا لازمی تعلیمی نصاب اپنی زبان توں ای محروم اے۔ سانوں اردو نال محبت اے پر ایہ محبت پنجابی دے قتل نال نہ جوڑی جاوے۔ اردو ضرور پڑھائی جاوے پر پنجابی نوں وی لازمی قرا ردتا جاوے تاں جے ایس خطے دی ثقافت تے بولی اوسے طرح زندہ رہ سکے جس طرح ملک دے دوجے حصیاں وچ زبان نوں محفوظ بنایا جا رہیا اے۔
زبان نوں زندہ رکھن دا اک وڈا ذریعہ صحافت وی اے جہدے وچ پنجابی دا حصہ نہ ہون دے برابر اے۔ پنجابی صحافت دا جائزہ لیے تے تقسیم ہند دے بعد کجھ رسالیاں تے جریدیاں دیاں مثالاں تے ملدیاں نیں پر روزوار پنجابی صحافت دی بنیاد حسین نقی صاحب نے اخبار ’’سجن‘‘ دا اجرا کرکے رکھی۔ بھٹو صاحب دے دور وچ بھاویں مقامی زباناں دے نال چنگا سلوک کیتا جاندا سی پر ’’سجن‘‘ اوس چنگے ماحول وچ وی اپنا وجود برقرار نہ رکھ سکیا تے تھوڑے ای چِر بعد اپنی موت آپ مر گیا۔ ایہدے بعد مارشل لاء دے لمے دور وچ کسے نے پنجابی اخبار کڈھن دی جرأت ای نہ کیتی۔ اج توں تقریباً 30 ورھے پہلاں میں روزوار ’’بھلیکھا‘‘ کڈھیا تے اپنے سارے وسیلے ایہدی نذر کر دتے۔ ایہ تجربہ کاروباری حوالے نال بالکل وی چنگا نہیں سی تعریفی کلمات تے سنن وچ ملدے پر معاشی بدحالی دا مداوا کسے وی سطح تے نہ ہوندا۔ جتھے سندھی‘ پشتو تے بلوچی وچ چھپن والے اخباراں تے ڈھیر وسیلے خرچے جا رہے سن اوتھے پنجابی اخبار لئی حکومت ولوں کدھرے وی تعاون ناں دی کوئی شے نہیں سی۔ میرے تلخ تجربے دے باوجود معتبر تے عہد ساز صحافی ضیاشاہد نے وی پنجاب نال محبت دا قرض لاہن لئی ’’خبراں‘‘ دا اجرا کیتا۔ ضیاشاہد وڈے صحافی نیں‘ اوہناں دے کول وسیلے وی سن پر اوہ وی ایہ بھار کلّے نہیں چُک سکے تے میرے وانگوں اوہناں نوں وی اپنا پنجابی اخبار بند گھٹ کرنا پیا۔ دم توڑدی پنجابی صحافت تے زبان دے نال مسلسل ہون والی ناانصافی تے اسیں کئی واری آواز چکی۔ اوس ویلے دے وزیراعلیٰ پرویزالٰہی نے نہ صرف ایہ مسئلے دھیان نال سنے سگوں حیرت دا اظہار وی کیتا کہ پنجابی صحافت لئی کوٹہ کیوں مقرر نہیں کیتا گیا۔ نتیجہ ایہ نکلیا کہ جتھے دوجے صوبیاں وچ سرکاری اشتہاراں دا دس فیصد مقامی زباناں لئی کوٹہ رکھیا جاندا اے ایتھے پنج فیصد پنجابی صحافت لئی مقرر کر دتا گیا۔ سرکاری اشتہاراں دا ایہ کوٹہ بڑا گھٹ سی پر حبس زدہ ماحول وچ ٹھنڈی ہوا دا جھونکا ضرور سی۔ ایس دوران پنجابی اخباراں نے ترقی کیتی تے اوہناں دی اشاعت وچ وی وادھا ہویا پر بدقسمتی نال ایہ سلسلہ چوکھا چِر نہ چل سکیا تے بعد وچ آن والیاں حکومتاں نے اک واری فیر عملاً پنجابی زبان دے نال دشمنی دا اظہار شروع کر دتا۔ ایہ پنج فیصد کوٹہ وی بند کر دتا گیا۔ پنجابی اخبار اپنے بھار تھلے ایناں دب گئے کہ اوہناں نوں اپنی اشاعت ہور گھٹ کرنی پئی۔ ہن اک واری فیر پنجاب وچ ایسی حکومت اے جہنوں ماں بولی نال محبت دا دعویٰ اے۔ خاص کر وزیراعلیٰ پنجاب عثمان بزدار‘ گورنر چوہدری محمد سرور تے وزیراطلاعات فیاض الحسن چوہان دیسی بندے نیں جہناں وچ مغرب توں متاثر ہون دا احساس کمتری نہیں۔ اوہناں نوں خاص کر پنجابی صحافت دے بارے سنجیدہ اقدامات کرنے ہون گے تے گھٹ توں گھٹ اوہ پنج فیصد کوٹہ تے پنجابی اخباراں تک ضرور اپڑانا ہووے گا جہنوں اے پی این ایس مافیا دے ڈمی اخبار کھا جاندے نیں۔ ایس سلسلے وچ برادرم ضیاشاہد اگے وی گزارش کراں گا کہ اوہ اک قدم اگے ودھن تے پنجابی صحافت دے حقوق دی جنگ لئی ارباب اختیار تک ایہ آواز اپڑان کہ تریخ پنجاب دے اوہناں پُتراں نوں وی یاد رکھے گی جہناں نے ماں بولی دا حق ادا کیتا تے اوہناں نوں وی جہناں نے اپنی رہتل تے بولی دا حق ماریا۔ مینوں یقین اے کہ موجودہ حکومت زبان نوں اوہدا حق ضرور دیوے گی۔ خاص طور تے فیاض الحسن چوہان تے ایسے فیصلے کرن دی ہمت وی رکھدے نیں جہناں وچ مصلحت نامی خرافات نوں جُتی دی نوک تے رکھیا جاندا اے۔