علامہ اقبالؒ تے فیض احمد فیض دا تقابلی جائزہ

لکھت :رابعہ رحمٰن

کجھ شخصیات اجہی ہوندیاں نیں جدوں اوہناں بارے کوئی وی کتاب ہتھ آ جاوے تے اوہنوں پڑھے بغیر چھڈیا نہیں جا سکدا، ایسے طرح میرے کول اک کتاب اے اقبال، فیض اور ہم جہدے مصنف نامور ادیب تے پروفیسر ڈاکٹر محمد رفیق خان نیں اوہناں بارے ڈاکٹر شفیق عجمی دی مختصر تے جامع رائے اوہناں نوں اقبال تے فیض دے ساہمنے حالت تحیر وچ پیش کردی اے، ڈاکٹر محمد رفیق خان صاحب دی تحریر ہووے یاں تقریر ایہدے تن بنیادی حوالے نیں، اقبال، فیض تے گورنمنٹ کالج لہور، ایہ حوالے اوہناں دا فخر وی نیں تے اوہناں دا سرمایہ وی، ایہناں حوالیاں وچ اوہ جیندے وسدے نیں تے زندگی وچ اوہ مسلسل اگے ودھدے رہندے نیں، ایہناں حوالیاں دے نال اوہناں دی دل بستگی تے خلوص ایس کتاب دے ورق ورق توں عیاں اے۔ ڈاکٹر صاحب دی تحریر وچ اقبال تے فیض نال مضبوط تعلق ایناں واضح اے کہ مینوں کتاب پڑھن دے بعد لگیا کہ لوک ہن اقبال تے فیض دے نال ای ڈاکٹر محمد رفیق صاحب دا ناں وی لیا کرن گے۔ اوہناں دی دوستی، محبت تے متاثر ہون دے عام اجزائے ترکیتی قابل تحسین نیں، ایس کتاب وچ ڈاکٹر رفیق صاحب نے نہ صرف اقبال تے فیض دا تقابلی جائزہ لیا اے سگوں ایس جازے وچ معاشرے دے اوہناں بندیاں دی کھوج کرن دی پرزور اپیل کیتی اے جہڑی اج دے دور وچ کسے دریا وچ لُکے سیپ وچ موتی وانگوں اپنی شعاعواں لپیٹے بیٹھے نیں کتاب پڑھن دے بعد راقمہ نوں تے ڈاکٹر رفیق دے تخیلات، فلسفہ، جذبات تے نظریات وچ اوہی تاثر اپنے حجم دے نال کھڑا نظر آندا اے جہنوں اقبال تے فیض نوں فصیل ادب تے نصب کیتا۔ ایس حوالے نال اک اہم نقطہ بیان کر دیواں کہ ساڈے ایتھے اکثر ایہناں تقاریب وچ جہناںدا موضوع نظریہ پاکستان توں ہوندا ہویا نکلدا اے یاں سیاستداناں دے کیتے گئے مظالم نوں بیان کردا اے، زیادہ تر ایہو سنن نوں ملدا اے کہ ساڈے وچ کوئی حضرت اقبال کیوں نہیں اسیں فیض دی طرح آزادی زباں دا فائدہ چک کے احتجاجی تے سچ نوں بے نقاب کرن دی شاعری کیوں نہیں کردے تے ایتھے مینوں وی ڈاکٹر رفیق دے خیالات نال اتفاق کرنا اے کہ کیوں نہیں اسیں تے ساڈے آلے دوالے محب وطن ان گنت بندے اجہے نیں جہڑے قلم دی نوک نال اج وی ایہناں تلخ حقائق دے دامن چاک کردے نیں۔اج دے دور وچ اجہے بے شمار استاد گرامی موجود نیں جہڑے اپنے شاگرداں دے نظریات وچ وطن، محبت، قربانی تے سچائی گھٹی وانگوں گھول رہے نیں، اکثر راہ چلدے چھابڑی والا جدوں ایہ دسدا اے کہ اوہ اپنے پتر نوں ڈاکٹر بنان لئی اک اک پائی جوڑ رہیا اے یاں فوجی افسر بنان لئی اوہنوں تربیت دے رہیا اے تے اوہ اصل وچ اقبال، سرسید، علی برادران تے فیض دے حصے دا باقی کم انجام دے رہیا ہوندا اے جہنے ایہناں عظیم شعرا نال محبت کیتی اوہ وی ایہناں ورگا اے ایہدے وچ اوہناں نے شفیق فاروقی شہرہ آفاق مصور دا ذکر وی کیتا جو اقبال دی شاعری نوں کینوس تے جادوئی لکیراں توں منعکس کر رہے نیں۔ اوہناں دے فکر وفن وچ ڈب کے رفیق صاحب نے شفیق فاروقی وچ اقبال تے فیض دی روح بولدی سنی، اوہناں دے کلام نوں پازیب بنھ کے شفیق فاروقی نے ایہدی جھنکار کوبہ کو پھیلان دی کوشش کیتی، شفیق صاحب نوں راقمہ نے عظیم ہستیاں تے کم دے دوران سسکیاں نال روندے ویکھیا اے۔ شفیق صاحب دا بیانیہ ڈاکٹر رفیق نے اپنی کتاب وچ انج شامل کیتا اے۔ میں تصویراں نوں اپنے تاثراتی، مشاہدات تے اپنے جذیاتی تجربات توں اخذ کرنا آں میں سچائی نوں اک نہ ختم ہون والا حل سمجھنا آں، زندگی دی شباہت مٹی دے اک بلاک وانگوں اے جہدی صورت گری تے تبدیلیاں حالات تے روزمرہ دی مخالفتاں، ذاتی، اجتماعی المیات تے شخصی باز پرس دے بعد ہوندی اے۔ میرا کم اپنی محنت، کشمکش تے جستجو تے زندہ اے تے میں اوس ویلے تک کم شروع نہیں کردا جدوں تک میں احساسات وچ گھر نہیں کر لیندا، کشمکش دی ایہ کیفیت شعوری حیات نوں ممکنہ حد تک منظم کرن دی ریاضت و مشقت اے۔ شفیق صاحب دی ایس گل توں ڈاکٹر رفیق دی کتاب دا اصل موضوع کہ ہم بھی دیدہ بینا ہیں واضھ ہو جاندا اے، سانوں ویکھنا ایہ اے کہ قارئین اقبال فیض تے دوجے پاکستان دے وجود نوں قائم کرن تے ایہدی تعمیر وچ حصہ لین والے جتھے زندگی ہار گئے اوتھوں ڈاکٹر فیق، شفیق فاروقی، عبدالستار ایدھی، پروفیسر عبادت بریلوی، ڈاکٹر مہدی تے اجہے بے شمار عظیم مفکر، مصور، پروفیسر تے ادیباں نے ایہ فلسفہ تے نظریہ دی رسی نوں مضبوطی نال نہ صرف پھڑیا سگوں ہور وی طاقتاں نوں تھمن دی تھاں دیندے رہے، جدوں تک اجہے لوک تے ڈاکٹر محمد رفیق خان دیاں ساہواں چلدیاں رہن گیاں، اقبال ، قائد، فیض، سرسید علی برادران، مادر ملت، ساڈیشعلہ جواں تے طالبات زندہ رہن گے۔
اقبال تیرے شعر ستاروں کی طرح ہیں
یہ شب کے اندھیروں میں شراروں کی طرح ہیں