بابائے صحافت مولانا ظفر علی خانؒ

تحریک آزادی دے مجاہد ، ادیب، شاعر تے کئی جید صحافیاں دے استاددی برسی دے موقعے اُتے اُچیچی لِکھت

حکیم راحت نسیم سوہدروی

انیسویںصدی دے اخیر توں قیام پاکستان تیکر کوئی انج دی ملی تحریک نہیں ہوئے گی جس وچ بابائے صحافت مولانا ظفر علی خانؒ دا کردار قائدانہ حیثیت دا نہ ہوئے۔ جنگ طرابلس ہوئے یا بلقان، تحریک خلافت ہوئے یا عدم تعاون، افغان آزادی دا سوال ہوئے یا مسئلہ فلسطین، شیخ سنوسی دی تحریک جہاد ہو ئے یا عرباں دی آزادی داسوال، شدھی و سنگٹھن دی تحریک ہوئے یا فتنہ راج پال درو تمان، تحریک حریت کشمیر ہو ئے یا مسجد شہید گنج دا مسئلہ، مسئلہ حجاز ہو ئے یا اسلامی بازار دی مہم، مغل پورہ انجینئرنگ کالج دے پرنسپل دے خلاف احتجاج ہو ئے یا انگریزی استبداد نال ٹکرائو، سائمن کمیشن ہوئے یا نہرو رپورٹ، تحریک پاکستان ہوئے یا تحریک ختم نبوت، دین دشمن تحریکاں ہون یا آزادیٔ صحافت دا سوال، مولانا ظفر علی خانؒ اک آتش نوا مقدر تے جادو نگار اہل ِ قلم، نڈر عوامی راہنما تے قادر الکلام شاعر دے طور اُتے پیش پیش رہے۔سچی گل تے ایہہ وے کہ فرنگی حکمراناں دا ڈر کڈن تے بیداری ملت دا فریضہ جس طرح مولانا ظفر علی خان ؒ نے سرانجام دتا تے تحریر و تقریر نال جیہڑی خدمات کیتیاں ایس دے ذکر لئی اک دفتر درکار اے، علامہ اقبال نے ایہناں خدمات دا اعتراف ایس طرح کیتا کہ ایہناں دے قلم دی کاٹ نوں مصطفی کمال دی تلوار نال تشبیہ دتی، جد کہ قائداعظم نے ایہناں دی خدمات دا اعتراف انج کیتا کہ شاہی مسجد لہور وچ خطاب کردے ہوئے کہیاکہ جے مینوں مولانا ظفر علی خانؒ جہے دو چار بندے ہور مل جان تے میں تہانوں یقین دلواناں واں کہ فیر مینوں کوئی نہیں ہرا سکدا۔ بدنام زمانہ انگریز گورنر مائیکل اڈوائر نے مولانا دی عظمت نوں انج تسلیم کیتا کہ مولانا ظفر علی خانؒ ماں دے پیٹ توں بغاوت دا قلم لے کے پیدا ہوئے۔ الغرض مولانا صلاح الدین احمد دے بقول: مولانا ظفر علی خان ؒ دے ناں تے کم دے بغیر ساڈی تحریک آزادی دا تذکرہ مکمل نہیں ہو سکدا۔
مولانا ظفر علی خانؒ نے جس ویلے میدان سیاست وچ پیر رکھیا اج دا پاکستان سیاسی لحاظ نال کربستان سی، انگریزی اقتدار دا ایس قدر دبدبہ سی کہ عوام لال پگڑی والے اک سپاہی توں لرزہ براندم ہو جاندے پر مولانا غلامی دی ایس سیاہ رات وچ آزادی دے حسین خواب دی تعبیر لئی حالات و واقعات توں بے پرواہ ہو کے نکل کھڑے ہوئے تے اپنی مسیحا نفسی نال ملت نوں نویں زندگی بخشی، جس نال ملت جدوجہدِ آزادی لئی تیار ہو گئی تے ایس دے نتیجے وچ پاکستان معرض وجود وچ آیا۔
مولانا ظفر علی خانؒ نوں اللہ تعالیٰ نے بے پناہ صلاحیتاں تے خوبیاں نال سرفراز کیتا سی اوہ بیک وقت صاحبِ طرز ادیب، آتش نور مقرر، قادر الکلام شاعر، لاجواب مترجم، عظیم صحافی، نڈر عوامی رہنما تے سب توں ودھ کے سچے تے پکے مسلمان سن زندگی وچ جس سرگرمی و تحریک وچ حصہ لیا اوہناں دا مقصد واحد اسلام دی سربلندی رہیا تے ہمیشہ اپنے مسلمان ہون اُتے فخر کیتا:
ہوتا ہے جہاں نام رسولؐ خدا بلند
ان محفلوں کا مجھ کو نمائندہ کر دیا
سرکارِ دو جہاں کا بنا کر مجھے غلام
میرا بھی نام تا ابد زندہ کر دیا
اک ہور تھاں فرمایا:
اتنی ہی آرزو ہے میرے دِل میں اے خدا
اسلام کو زمانے میں دیکھوں میں سربلند
دُنیا میں سرنگوں علَم مصطفیٰ نہ ہو
ہم خواہ ذلیل ہوں یا ارجمند
مولانا ظفر علی خانؒ ضلع سیالکوٹ دے اک نکے جہے پنڈ کوٹ میرٹھ وچ 1872 وچ پیدا ہوئے۔ والد مولوی سراج دین جید عالم و فاضل شخصیت سن تے محکمہ ڈاک وچ ملازم سن۔ ابتدائی تعلیم اپنے دادا مولوی کرم الٰہی توں حاصل کیتی۔ مشن سکول وزیر آباد توں مڈل دا امتحان پاس کیتا تے مزید تعلیم لئی ریاست پٹیالہ چلے گئے جتھے ایہناں دے پھُپھا عربی دے پروفیسر سن، جتھے اوہناں نے میٹرک دا امتحان پاس کیتا۔ سکول وچ دوران تعلیم دا اک دلچسپ واقعہ اے کہ ایہناں دے اک ماسٹر مکھن لال افیم (افیون) دے عادی سن تے اوہ ایس لئی طلبہ توں پیسے اکٹھے کردے سن۔ اک دن ترنگ وچ آ کے اوہناں نے اک مصرعہ پڑھیا۔
واہ اے بے نظیر مکھن لان کیا زباں میں تیری طاقت ہے
تے اعلان کیتا جیہڑا ایس مصرعے اُتے گرہ لائے گا میں ایس دے پیسے معاف کر دیواں گا۔ سب طلبہ نے کوشش شروع کر دتی پر ظفر علی خانؒ نے جلدی نال اُٹھ کے ایہہ شعر پڑھ دتا۔
ایڑھیاں ہیں تیری لمبی سی
تنگڑیوں میں تیری طاقت ہے
تُو تو ہوتا کہیں کا چپڑاسی
یہ پڑھانا تیری حماقت ہے
ایہہ سن دے ای مکھن لال آگ بگولا ہو گیا تے طالب علم ظفر علی خان دی پٹائی کر دتی پر تیر کمان توں نکل چکیا سی۔ سب منڈیاں نے ایہنوں رٹ لیا تے کورس دی صورت پڑھنا شروع کر دتا جس نال مکھن لال دا دم نک وچ آ گیا تے سکول آنا چھڈ دتا تے مکھن لال نے افیم لئی طلبہ توں رقم لینی بند کر دتی۔
میٹرک پاس کر کے ظفر علی خانؒ سری نگر چلے گئے، جتھے مولوی سراج دین محکمہ ڈاک وچ ملازمت کردے سن تے ملازمت دی کوشش کرن لگے تے اک دن ظفر علی خان ڈاکخانہ دے احاطے وچ دھُپ وچ بیٹھے سن کہ اک انگریز فوجی وردی وچ ملبوس آیا تے ظفر علی خانؒ نوں بیٹھے ویکھ کے کہیا’’او لڑکے! اِدھر آ گھوڑے دی باگ پھڑ‘‘ پر ظفر علی خانؒ نے ایس اواز اُتے کن نہ دھریا جس اُتے انگریز بڑا سیخ پا ہویا تے دوبارہ بولیا، منڈے، توں سنیا نہیں، ایدھے آ تے گھوڑے دی باگ پھڑ۔ ظفر علی خانؒ نے انگریز نوں غور نال ویکھیا تے سنجیدگی نال جواب دتا، جناب! معاف کرو، میَں تہاڈا نوکر یا غلام نہیں، انگریز کسے ہندوستانی دی زبان توں ایہہ سُن کے سخت غصے وچ آ گیا تے اگے ودھ گیا تے واپس جا کے انگریز ریذیڈنٹ نال شکایت کیتی کہ مولوی سراج دین نوں ملازمت توں کڈ دتا جائے پر مولوی سراج دین نے کوشش نال ایہہ معاملہ رفع دفع کرا دتا۔ ایسے طرح مولوی سراج دین دی ملازمت بچ گئی پر نوجوان ظفر علی خانؒ دے ذہن وچ انقلابی سوچ پیدا ہوئی تے فرنگی حکمراناں دے خلاف بغاوت دا مادہ پیدا ہویا۔
ہن ظفر علی خانؒ نے دل توں ملازمت دا تصور کڈ دتا تے مزید تعلیم لئی علی گڑھ مسلم یونیورسٹی چلے گئے۔ جو اوہناں دناں محمڈن ایم اے او کالج سی تے تعلیم اُتے متوجہ ہو گئے۔ علی گڑھ دی علمی، ادبی تے ملِی فضا نے ایہناں دی صلاحیتاں نوں خوب جلا بخشی۔ جس دے نتیجے وچ ایہناں دی فطری استعداد ساہمنے آ گئی۔ ایس زمانے وچ پروفیسر آرنلڈ تے شبلی نعمانی جہے استاد ایتھے موجود سن۔ ظفر علی کالج میگزین دے ایڈیٹر تے طلبہ یونین دے سیکرٹری منتخب ہوئے، طلبہ یونین دی اک تقریب وچ جیہڑی شبلی نعمانی دے اعزاز وچ ہوئی تے صدارت سرسید احمد خان کر رہے سن۔ ظفر علی خان نے اک منظوم قصیدہ پڑھیا، جس دی سید سلیمان ندوی نے بوہت تعریف کیتی تے سرسید احمد خان نے اگے ودھ کے ظفر علی خانؒ نوں سینے نال لا لیا تے سٹیج اُتے کھڑے کر کے اعلان کیتا، ظفر علی خانؒ ایہناں ہونہار نوجواناں وچوں اک نیں جنہاں نے اگے چل کے ملک و ملت دی ذمہ داریاں سنبھالنیاں نیں۔ میں ایہناں وچ اک روشن مستقبل دے آثار ویکھ رہیا واں۔ شبلی نعمانی نے کہیا کہ علی گڑھ نوں ظفر علی دی جرات اُتے ناز رہوے گا۔ اوس ویلے ظفر علی خانؒ دی عمر صرف 18 سال سی ۔ علی گڑھ وچ دوران تعلیم ڈاکٹر ضیاء الدین احمد جیہڑے بعد وچ علی گڑھ دے وائس چانسلر بنے، میر محفوظ علی بدایونی، محمد امین زبیری آپ دے ہم جماعت رہے جد کہ مولانا محمد علی جیہڑے اک جماعت پچھے تے مولانا شوکت علی اک جماعت اگے سن۔ علی گڑھ دے علمی و ادبی ماحول نے ایہناں دے ذہن تے قلم نوں اوہ جلا بخشی جس نے برطانوی ملوکیت دی جڑاں ہلا دتیاں۔ 1875 وچ بی اے دا امتحان امتیازی حیثیت نال پاس کیتا تے شبلی نعمانی دی تحریک اُتے نواب محسن الملک جیہڑے اوہناں دناں اسلامیان ہند دی اکھ دا تارا سن ، دے پرائیویٹ سیکرٹری ہو گئے، نال ’’الیسٹرٹیڈ انڈیا‘‘ تے ’’ٹائمز آف انڈیا‘‘ وچ لکھن لگے تے معرکہ مذہب و سائنس دا ترجمہ کیتا جس نال ایہناں دی شہرت بحیثیت مترجم بوہت ہوئی۔ ایس کتاب نوں بوہت مقبولیت حاصل ہوئی، بمبئی وچ کجھ عرصہ لنگھان دے بعد نواب محسن الملک تے شبلی نعمانی دے ایما اُتے حیدر آباد چلے گئے، جیہڑا ایہناں دناں علم و ادب دا گہوارہ سی ہاں نواب افسر املک فوج دے سپہ سالار سن۔ مولانا فوج دے شعبہ دارالترجمہ نال جڑ گئے۔ ایتھے دا علمی، ادبی ماحول ایہناں نوں راس آیا۔ متعدد کتاباں دے ترجمے کیتے اک ادبی جریدہ دکن ریویو جاری کیتا جس دی علمی حلقیاں وچ اج تیکر شہرت اے ایس دا اسلام نمبر بوہت مقبول ہویا۔ ہوم سیکرٹری تے رجسٹرار جہے عہدیاں اُتے اپڑے۔ نظام حیدر آباد دے فرزند آصف جاہ دے اتالیق رہے۔ کثیر المشاغل ہون دے باوجود قومی و ملی سرگرمیاں وچ وی حصہ لیندے۔ انجمن تبلیغ الاسلام قائم کیتی۔ شور محشر دے عنوان توں معرکتہ الارانظم لکھی۔ اوہناں دناں 1907 وچ آل انڈیا مسلم لیگ دا جیہڑا تسیسی اجلاس ڈھاکہ وچ ہویا، پنجاب دی نمائندگی کیتی، ایس طرح ایہناں دا شمار مسلم لیگ دے بانیاں وچوں اے اوہناں دناں دا اک واقعہ اے کہ ہوم ڈیپارٹمنٹ دے سیکرٹری مسٹر لی دے پتر نے والدین توں ناراض ہو کے کوٹھی نال ملحقہ کھوہ وچ چھلانگ لا دتی، مسٹرلی گھر وچ موجود نہیں سن ایہناں دی بیگم نے چیخ و پکار شروع کر دتی۔ ظفر علی خانؒ اوتھے موجود سن اوہناں نے اک رسہ منگوایا تے ایس دے ذریعے کنوئیں وچ لٹک گئے ہجے اوہ وچکار وچ سن کہ رسہ ٹٹ گیا تے اوہ کنوئیں دے اندر پانی وچ ڈگ گئے تے زبردست چوٹاں آئیاں پر منڈے نوں سنبھال کے کڈیا۔ ظفر علی خانؒ نے پہلے منڈے نوں کڈیا تے فیر آپ نکلے۔ انگریز گورنر مائیکل اڈوائر مولانا دی سرگرمیاں توں بوہت تنگ سی کہ ایہناں دناں حیدر آباد وچ اک اسٹیج ڈرامہ ہویا، ظفر علی خانؒ ایس دے مہمان خصوصی سن ایس وچ اسلامی شعائر دا مذاق اُڑایا گیا جدوں آخر وچ ظفر علی خان نوںؒ ڈرامے اُتے اظہار خیال تے شکریے دی دعوت دتی گئی تے مولانا نے اپنے خطاب وچ انگریزی تہذیب و تمدن دی دھجیاں بکھیر دتیاں تے اسلامی شعائر اُتے اپنے فخر دا اظہار کیتا جس دا بوہت چرچا ہویا۔ مائیکل اڈووائر جیہڑا پہلے ای موقعے دی تلاش وچ سی ایس الزام دے نال کہ مولانا حیدر آباد نوں اپنی اسلامی ازکام دا درس دیندے نیں، حیدر آباد توں کڈ دتا ایتھوں اوہ بمبئی آ گئے تے میر محفوظ علی بدایونی دے نال مل کے کپڑے دا کاروبار کیتا پر مولانا کاروباری مزاج دے انسان نہیں سن نقصان ہویا تے ایتھوں واپس کرم آباد آ گئے جتھے ایہناں دے والد سخت بیمار سن تے کاشتکاراں دا اخبار ’’زمیندار‘‘ کڈدے سن، والد نے ایہہ آکھ کے ’’زمیندار‘‘ ایہناں دے حوالے کر دتا کہ پتر، میں ایہنوں خون نال سینچیااے ایس دی آبیاری کرنا، مولانا جنہاں نوں صحافت دا شوق سی وعدہ کر لیا تے والد دے انتقال دے بعد باقاعدہ ادارت سنبھال لئی۔ ’’زمیندار‘‘ جیہڑا کاشتکاراں دا جریدہ سی کجھ دیر تے کرم آباد توں نکلدا رہیا تے ایس نوں اپنے ذہن دے مطابق بیداری ملت لئی استعمال کرنا شروع کیتا۔ کرم آباد نکی تھاں سی۔ کافی مسئلے سن ایس لئی اوہ زمیندار نوں لہور لے آئے جتھے 10 مئی 1911 نوں ’’زمیندار‘‘ دا پہلا شمارہ شائع ہویا تے ایس دے دور نو دا آغاز ہویا، کجھ ای عرصے وچ زمیندار دی شہرت پورے برصغیر تیکر پھیل گئی تے ایس نے ملت نوں بیدار کر دتا تے انگریزی قصر استبداد دی بنیاداں ہلن لگیاں۔’’زمیندار‘‘ عوام دا مقبول ترین اخبار بن گیا ایس دی مقبولیت دا اندازہ ایس امر توں لایا جا سکدا اے کہ جنہاں لوکاں نوں اخبار پڑھنا نہیں آندا سی اوہ اک آنے وچ اخبار خرید دے تے اک آنہ دے کے کسے پڑھن لکھن والے توں اخبار سن دے۔ زمیندار صرف خاص دا ای نہیں، عام بندے دا خبار بن گیا ورنہ ’’زمیندار‘‘ توں پہلاں اخبار بینی صرف خاص تیکر محدود سی۔ زمیندار اوہ پہلا اخبار سی جس نے بلقان تے طرابلس دیاں جنگلاںوچ بین الاقوامی خبر رساں ایجنسی ’’رائٹر‘‘ دی خدمات حاصل کیتییاں۔ زمیندار نے نویں جدتاں پیدا کیتیاں، صحافی شاعری دا سلسلہ شروع کیتا، پہلے صفحے اُتے حالات واقعات دے مطابق نظم ہوندی فکاہی کالم دا اجرا کیتا۔’’زمیندار‘‘ نے فرنگی حکومت دے خاتمے تے آزادی وطن لئی بے شمار قربانیاں دتیاں کئی وار ایہہ اخبار بند ہویا ایس دا پریس ضبط ہویا ایس توں ضمانتاں طلب تے ضبط ہوئیاں ایتھوں تیکر کہ ایڈیٹر ’’زمیندار‘‘ دی زندگی دا ہر تیجا دن جیل وچ لنگھیا تے 1910 توں لے کے 1947 تیکر اک لکھ روپئے دی رقم ضمانت دی صورت ضبط ہوئی۔ اوس ویلے دا اک لکھ روپیہ اج دے اک کروڑ توں زیادہ بن دا اے۔ مولانا ظفر علی خان ؒتے ایہناں دے زمیندار نے برعظم پاک و ہند دی جیہڑی خدمت کیتی اے اوہ ساڈی تحریک آزادی دا کوئی حقیقت پسند مورخ نظر انداز نہیں کر سکدا۔ مولانا نے جس خطہ توں آوازِ حق بلند کیتی اوہ برطانوی استعمار دا گڑھ سی۔ انگریز دے قصر استبداد نوں جس مٹی گارے دی لوڑ ہوندی اوہ ایہو علاقہ فراہم کردا۔ ایتھے آوازِ حق بلند کرنا تے ایس اُتے قائم رہنا کوئی معمولی گل نہیں سی ایس لئی ہر قسم دی مصیبتاں تے شواہد نوں خندہ پیشانی نال برداشت کرنا تے ایس راہ توں پیر نہ ہٹانا تے استقبال نال قائم رہنا صرف ظفر علی خانؒ دا خاصہ اے۔ ظفر علی خانؒ نے انگریزی استبداد نوں جس طرح بے نقاب کیتا تے عوام نوں جس طرح ایہناں دے فرائض نال آگاہ کیتا اوہ جدوجہد آزادی دا جز بن چکیا اے۔ زمیندار دے مقاصد مولانا دے الفاظ وچ انج دے سن۔
اسلام تے آزادی وطن۔ اک وار پریس ضبط ہویا تے فرمایا:
دِل ضبط جگر ضبط زباں ضبط فغاں ضبط
سب سوز عیاں ضبط سب سوز نہاں ضبط
روکیں گے کیونکر وہ میرے خامہ کی روانی
تنکے سے بھی ہوتا ہے کہیں سیل رواں ضبط
وہ ضبط کریں میری قلم اور دوات کو
ہو جائیں گے خود ان کے تفنگ اور سناں ضبط
تم ضبط زمیندار کے نمبر نہیں کرتے
کرتے ہو حقیقت میں محمدؐ کا نشان ضبط
کجھ عرصہ زمیندار دا اک صفحہ انگریزی وچ وی چھپ دا رہیا۔ حقیقت تے ایہہ وے کہ زمیندار غلامی دے دور وچ آزادی دی اواز بن کے نکلیا تے مسلمانانِ برصغیر وچ آزادی دی تڑپ پیدا کر دتی۔ زمیندار نے ادھی صدی تیکر مسلماناں دی خدمت کیتی اے۔ ایس اخبار نے اک ادارے دی حیثیت اختیار کر لئی جس نے اوس دور دے نامور صحافی پیدا کیتے جنہاں وچ مولانا عبدالمجید سالک، مولانا غلام رسول مہر، مرتضیٰ احمد مکیش، قاضی عدیل عباسی، چراغ حسن حسرت، حاجی لق لق، عطا اللہ سجاد، شورش کاشمیری، اشرف عطاء وغیرہ شامل نیں۔ ایہہ اوہ ناں نیں صحافت جنہاں دی پہچان تے صحافت جنہاں دی شناخت اے تے انج بجا طور تے مولانا بابائے صحافت سن۔ آزادی صحافت لئی مولانا لندن وی گئے تے پریس ایکٹ دے حوالے نال خطاب کیتا تے کتابچہ وی لکھیا جیہڑا ارکان پارلیمنٹ وچ تقسیم کیتا۔
مولانا ظفر علی خانؒ دی سب توں وڈی خوبی ایہناں دا اول و آخر مسلمان ہونا اے اسلامی شعائر و روایات دی بے حرمتی کسے حال برداشت نہ کردے۔ 1910 وچ ایڈورڈ ہفتم دے انتقال اُتے شاہی مسجد لہور وچ تعزیتی جلسہ ہویا جس وچ لوکاں نوں کہیا گیا اوہ ایڈورڈ ہفتم لئی دعائے مغفرت کرن۔ نوجوان ظفر علی خانؒ اُٹھ کھڑے ہوئے تے کہیا اک غیر مسلم لئی دعائے مغفرت جائز نہیں۔ ایسے طرح 1911 وچ جدوں جارج پنجم دہلی وچ جشن تاجپوشی لئی آ رہے سن تے وڈے وڈے علما استقبال لئی کھڑے سن تے جھروکیاں نال درشن دے منتظر سن کہ عصر دی نماز دا ویلا ہو گیا، جارج پنجم دی سواری دی آمد وچ دیر ہو رہی سی نوجوان ظفر علی خانؒ نے اگے ودھ کے لال قلعہ اُتے اذان دے کے اللہ دی وحدانیت و کبریت دا نعرہ بلند کر کے اپنا کوٹ بچھا کے سبزہ زار اُتے نماز ادا کر لئی۔
جنگ عظیم اول توں پہلاں لندن تے ترکی گئے، ترکی وچ خلیفہ المسلمین نال ملاقات کیتی تے مالی امداد دی پیشکش کیتی واپسی اُتے جنگ عظیم شروع ہو چکی سی آپ نوں کرم آباد نظر بند کر دتا گیا۔ رہائی دے بعد اک تقریر دی بنا اُتے دوبارہ پنج سال لئی منٹگمری جیل بند کر دتا گیا، رہا ہوئے تے حالات بدل چکے سن، ملک فرقہ واریت دے جھگڑیاں دی لپیٹ وچ آ چکیا سی، شدھی و سنگھٹن دی تحریکاں دا بھرپور مقابلہ تے زمیندار دے ذریعے ایہناں دے عزائم نوں ناکام بنایا۔ 1920 تے 1922 وچ مسئلہ حجاز وچ جدوں علماء دی اکثریت سلطان ابن سعود دی مخالف سی تے ہر قسم دے مسائل و مشکلات دے باوجود سلطان دا ساتھ دتا۔ افغانستان دی بغاوت وچ امان اللہ خان دا ساتھ دتا۔ مسجد فتح پوری تحریک وچ بھرپور کردار ادا کیتا تے مرکزی اسمبلی دا ممبر ہون دے باوجود آپ اُتے چڑھ کے تعمیر رکوا دتی۔ اسلامی بازار دی تحریک شروع کیتی۔ مولانا اوہ پہلے پنجاب دے رہنما نیں جیہڑے تحریک خلافت وچ سب توں پہلے گرفتار ہوئے تے سب توں آخر وچ رہا ہوئے۔
مولانا ظفر علی خانؒ آل انڈیا مسلم لیگ دے بانیاں وچوں سن۔ پر دوجے سیاسی رہنماواں وانگوں کانگریس دے نال مل کے آزادی وطن دی جدوجہد کردے رہے پر کراچی کانگریس اجلاس وچ جدوں نماز عصر لئی اجلاس ملتوی کرن نوں کہیا تے اجلاس ملتوی نہ کیتا گیا، مولانا نوں شدید رنج ہویا تے ایہہ کہندے ہوئے کانگریس توں وکھرے ہوگئے:
گنبد کانگریس سے یہ آ رہی ہے صدا
وہی ہے نیشلسٹ ضد ہو جسے نماز سے
جدوں1937 وچ لیگ عوامی تنظیم بنی تے جدوجہد آزادی لئی تنہا اگے ودھن دا فیصلہ ہویا تے مولانا ظفر علی خانؒ نے اپنی جماعت اتحاد ملت لیگ وچ ضم کر دتی تے ساری سرگرمیاں لیگ لئی وقف کر دتیاں ایسے سال لہور توں مرکزی اسمبلی دے رکن منتخب ہوئے۔ 23 مارچ 1940 دے تاریخی اجلاس لہور وچ پنجاب ولوں قرار داد پاکستان دی تائید وچ تقریر کیتی۔ پہلے پروگرام دے تحت ایہہ قرار داد مولانا ای نے پیش کرنی سی پر بعد وچ اے کے فضل الحق دا ناں تجویز ہویا۔ 1946 دے جیہڑے انتخابات قیام پاکستان دے ناں اُتے لڑے گئے لہور توں رکن اسمبلی منتخب ہوئے۔مولانا ظفر علی خانؒ جہے اکابرین دی جدوجہد دا ای نتیجہ پاکستان اے۔ تحریک پاکستان وچ زیادہ کارکنان مولانا ای دے تربیت یافتہ سن تے فیضان توں بہرہ ور سن۔ مولانا ظفر علی خانؒ اک بلند پایہ قادر الکلام شاعر سن اوہناں نے غزلاں وی کہیاں نیں تے نظماں وی لکھیاں تے صحافی شاعری وی کیتی، اوہ بدیہہ گو شاعر سن، کجھ منٹاں وچ نظم کہہ دیندے۔
ایس دے علاوہ نعتاں وی لکھیاں جو اج وی بوہت مقبول نیں۔ ایہناں دی اک معروف نعت دا شعر اے:
وہ شمع اُجالا جس نے کیا چالیس برس تک غاروں میں
ایک روز چمکے والی تھی اِس دُنیا کے درباروں میں
نعت گوائی وچ ایہناں دے مقام دا اندازہ خواجہ حسن نظامی دے ایس قول نال ہو جاندا اے’’کہ ظفر علی خان کی نجات کے لئے یہی توشہ کافی ہے‘‘۔
مولانا ظفر علی خانؒ اک سادہ تے صاف گو انسان سن ایہناں دی ساری زندگی دی سرگرمیاں دا محور اسلام دی سربلندی رہیا جس مشن یا تحریک وچ حصہ لیا ایس دا مقصد اسلام دی نشاتہ ثانیہ رہیا ایہناں دی زندگی وچ کوئی تضاد نہیں سی اوہ عملی زندگی وچ وی مسلمان سن میرے والد ماجد حکیم عنایت اللہ نسیم سوہدروی مرحوم جنہاں نے مولانا مرحوم نوںنیڑے توں ویکھن دے موقعے رہے نیں دسیا کردے سن کہ مولانا رات دے پہلے پہر بیدار ہو کے نمازِ تہجد ادا کر کے تلاوت کردے فیر نماز فجر دے بعد لمبی تے تیز تیز سیر کردے، واپسی اُتے ناشتہ کردے جیہڑا بڑا سادہ ہوندا فیر اخبار پڑھ کے دن دی سرگرمیاں دا آغاز ہو جاندا۔ مولانا ظفر علی خانؒ دی صلاحیت دا اندازہ ایس واقعے نال ہو جاندا اے کہ انجمن حمایت الاسلام لہور دے جلسے وچ علامہ اقبالؒ نے مقابلہ پیش کرنا سی۔ علامہ نے عمرانیات دے موضوع اُتے مقالہ تیار کیتا تے جدوں مقالہ پیش کرن لئی کھڑے ہوئے تے کہیا میں اپنا مقالہ انگلش وچ پیش کراں گا کیوں جے فلسفیانہ اصطلاحات دے باعث اردو وچ گل سمجھا نہ سکاں گا۔ مولانا نے ایس گل توں اختلاف کیتا تے کہیا اردو اینی بے مایہ زبان نہیں بلکہ مشکل توں مشکل اصطلاحات وی پیش کیتیاں جا سکدیاں نیں۔ علامہ نے فرمایاکہ بے شک مولانا جہے فاضل انسان لئی مشکل نہیں پر میں اپنی مشکل پیش کر رہیا واں، ایس اُتے شیخ عبدالقادر نے تجویز پیش کیتی کہ مولانا تے پطرس مقالہ دے نوٹس لیندے جان۔ بعد وچ خاص نکات اردو وچ پیش کر دین چنانچہ علامہ نے انگریزی وچ مقالہ پیش کیتا ایس دوران پطرس نوٹس لیندے گئے مولانا نے کوئی نوٹس نہ لئے علامہ جدوں مقالہ پیش کر چکے تے مولانا اٹھے تے مقالہ دا مفہوم سلیس زبان وچ پیش کر دتا جیہڑے الفاظ تے تراکیب استعمال کیتیاں اوہ علامہ دے مقالہ دے عین مطابق سن۔ جدوں ظفر علی بیان کر چکے تے علامہ نے فرمایا، مولانا صاحب نے 98 فیصد میرے خیالات دی ترجمانی دا حق ادا کیتا اے۔
قیام پاکستان دے بعد خرابی صحت پاروں عملی سرگرمیاں توں الگ ہو گئے، ایہناں دی آخری تقریر جامعہ پنجاب لہور وچ اردو کانفرنس وچ بحیثیت مہمان خصوصی ہوئی، جتھے اواز مدہم ہون نال کجھ طالب علماں نے آوازے کسے، جس اُتے مولانا نے فرمایا ’’کدی دنیا تماشا سی تے اسیں تماشائی، اج اسیں تماشا واں تے دنیا تماشائی، جتھے چڑھدے سورج دی پرستش ہوندی اے اوتھے ڈبدے سورج نوں کون پچھدا اے۔ مولانا دا ایہہ کہنا سی کہ وڈے وڈے دانشور جیہڑے مولانا دی عظمت توں آگاہ سن، دکھی ہو گئے، ایس دے بعد کجھ عرصہ مری تے فیر کرم آباد رہے پر ایہناں دے ایہہ دن علالت تے پیری دے عالم وچ لنگھے، میرے والد حکیم عنایت اللہ نسیم دسدے سن کہ اوہ ستمبر 56 ء وچ ملن لئی حاضر ہوئے تے قوتِ گویائی مکمل سلب ہو چکی سی، پہچان وی نہ سکدے سن، البتہ اواز توں جان جاندے سن، بالآخر ایہہ مجاہد حریت تے آفتاب 27 نومبر 56ء نوں غروب ہو گیا تے کرم آباد وچ ای سپرد خاک ہوئے۔
زندگی دے کجھ پہلو
مولانا ظفر علی خانؒ دی سب توں وڈی خوبی ایہناں دی اسلامی نال والہانہ محبت تے عشق رسول ؐ اے اسلامی شعائر و روایات دا سختی نال احترام کردے تے کسے حال وچ ایہناں دی توہین برداشت نہ کردے۔ اک وار کانگریس اجلاس دی صدارت کر رہے سن اک مسلمان مقرر نے کہہ دتا کہ میں مذہب اُتے قومیت نوں ترجیح دینا واں۔ مولانا نے ایہہ سن دے ای کھڑے ہو کے کہیا میں پہلے مسلمان واں، فیر کجھ ہور۔
ہندو رہنما تلک دی برسی اُتے جلسہ سی، مولانا ٹوپی پائے تقریر کر رہے سن کہ اوازاں آئیاں، پہلے ٹوپی اتارو ایہہ ماتمی جلسہ اے۔ مولانا نے فوراً کہیا کہ ماتمی جلسے وچ ننگے سر ہونا اسلام وچ ضروری نہیں، میں پیغمبر اسلام دے احکامات دے مطابق سر توں ٹوپی نہیں اتاراں گا۔
پونا وچ آل انڈیا کانگریس دا اجلاس سی، اجلاس دے بعد آغا محل تالاب اُتے گاندھی تے مولانا موجود سن، گاندھی نے کہیا کہ کس قدر صاف شفاف پانی اے کہ ایس وچ سیواجی دی تصویر نظر آندی اے۔ مولانا نے ایس ویلے جواب دتا،مینوں اورنگزیب دی جُتی وی صاف وکھائی دے رہی اے، جس اُتے گاندھی اپنا منہ لے کے رہ گئے۔
دہلی وچ مسجد فتح پوری دی پشت اُتے ہندوئواں نے جدوں مندر دا پشتہ تعمیر کرنا شروع کیتا۔ مولانا اوس ویلے مرکزی اسمبلی دے ممبر سن، مولانا نے اپنے نیلی پوش رضا کاراں دے نال باڑھ اُتے چڑھ کے اپنے ہتھ نال رسیاں کٹ دتیاں۔ قادیانیت دے خلاف جہادلئی عوام تے علماء نوں بیدار کرن وچ ایہناں دا کردار سب توں نمایاں اے۔ قادیانیاں نوں اقلیت قرار دین دی تجویز سب توں پہلے مولانا نے پیش کیتی۔ اوہ ایس فرقہ نوں انگریز دا خورکاشتہ پودا قرار دیندے تے ایس دے خلاف لمبی جدوجہد کیتی ایہناں دی نظماں اُتے مشتمل اک مکمل کتاب ارمغان قادیان وی اے۔