علامہ اقبال تے سکیولرازم؟

اسلام آباد توں شائع ہون والے اک ماہنامہ وچ سکیولرازم دی تحسین و ستائش وچ لکھے گئے اک مضمون وچ علامہ اقبال دا وی حوالہ دتا گیا اے۔ مضمون نگار دے مطابق علامہ اقبال اہل مغرب دے فکر وعمل توں استفادہ کرن اتے زور دتا اے۔ مضمون نگار دا ایہہ وی آکھنا اے کہ علامہ اقبال نے یورپ دے تمدن نوں عقل وفکر دے حوالے نال اسلامک تمدن ای دے اہم ترین پہلواں دا تسلسل قرار دتا سی۔ مضمون نگار نے اپنا سارا زور قلم سکیولرازم دی حمایت وچ استعمال کردے ہوئے آکھیا اے کہ یورپ’ امریکہ’ چین’ جاپان’ کینیڈا’ آسٹریلیا تے ساری سکیولر ریاستاں وچ کئی کئی مذہباں تے فرقیاں دے لوک پرامن تے مہذب زندگی بسر کر رہے نیں کیوں جے اوتھے ریاست تے مذہب نوں وکھرا وکھرا رکھیا گیااے۔ مضمون نگار دے مطابق سکیولرازم ایہہ اے کہ سارے شہری قنون دی نظر وچ برابر ہون تے محض مذہب یا فرقے دی بنیاد
اتے ریاستی اداریاں ولوں کسے نوں فیدہ یا نقصان نہ پہنچایا جاوے۔ مختصر ایہہ کہ ریاست تے مذہب نوں اک دوجے دے معاملات وچ مداخلت دی اجازت نہ دین دانام سکیولرازم اے۔ اگے چل کے مضمون نگار لکھدے نیں کہ سانوں علامہ اقبال دے آکھن دے طابق یورپ توں ایہہ سکھنا چاہیدا اے کہ اہل یورپ نے اپنے ملک نوں مذہبی عداوت تے فرقہ واریت توں کیویں پاک کیتا تے عقل و فکر نوں کیویں آزاد کیتا۔ مینوں حیرت اے کہ صاحب مضمون نے علامہ اقبال دا تعلق اہل مغرب تے بالخصوص سکیولرازم نال کیویں جوڑ دتا اے۔ بنیادی گل ایہہ اے کہ علامہ اقبال نے اپنی تعلیمات وچ اسلام نوں اک مکمل ضابطۂ حیات دے طور تے پیش کیتا اے۔ مغرب اتے علامہ اقبال دی تنقید دے حوالے نال کتاباں تے مضموناں دی صورت وچ بہت کجھ لکھیا گیا اے تے ڈاکٹر عبدالغنی فاروق دی تے اک کتاب دا نام ای ”مغرب پر اقبال کی تنقید ہے” ڈاکٹر سید عبداللہ دے مطابق کلام اقبال دا 60فیصد حصہ فرنگ تے تہذیب فرنگ اتے حکیمانہ نقدونظر اتے مشتمل اے تے علامہ اقبال دی ایہہ تنقید کسے وقتی تے سیاسی محرک دی وجہ نال نہیں بلکہ اک مثبت نظریے دے زیر اثر اک منظم تے مربوط فکر دی مرہون منت اے۔
علامہ اقبال دی اک کتاب ”ضرب کلیم” دا ذیلی عنوان ای انج اے کہ ”اعلان جنگ عصر حاضر کے خلاف” پروفیسر آل احمد سرور نے اپنی کتاب ”عرفان اقبال” وچ ایہہ لکھیا اے کہ مغرب دے خلاف اعلان جنگ کر کے اقبال’ اکبر الہ آبادی دے درجے اتے آئے نیں۔ علامہ اقبال مغربی تہذیب دے کنے شدید تے کیوں مخالف سن تے علامہ اقبال نے مغربیت تے مغربی مادہ پرستی دے خلاف اپنی پوری قوت دے نال جہاد کیوں کیتا تے ایس سلسلہ وچ اقبال دے موثر تے محکم دلائل کیہ سن۔ ایہہ سب کجھ پڑھن لئی تے قارئین ڈاکٹر عبدالغنی فاروق دی کتاب توں استفادہ کرن۔ فی الوقت میں ایس مختصر جئے کلام وچ صرف ایہہ وضاحت کرنا چاہنا واں کہ علامہ اقبال مذہب تے سیاست دی تفریق یعنی سکیولرازم دے سخت مخالف سن۔ سکیولرازم دے پرستار ایہہ وی آکھدے نیں کہ سکیولرازم دا مطلب لادینیت تے مذہب دشمنی نہیں۔
جے ایہہ صحیح اے تے فیر سکیولرازم دے پجاریاں نوں پاکستان وچ اسلامی نظام نافذ کرن دے مطالبہ توں کیوں دشمنی اے۔ یورپ دا تاں ایہہ نعرہ اے کہ ”پوپ کا حصہ پوپ کو دو اور بادشاہ کا حصہ بادشاہ کو دو”۔ ایہہ گل اسلام دے نظریۂ حیات توں بالکل متصادم اے۔ اسلام وچ مذہب تے سیاست وچ قطعاً کوئی تضاد نہیں۔ اسلام وچ ایہہ قطعی طور تے گنجائش نہیں کہ مسجد دا تعلق تے اسلام نال ہووے گا مگر حکومت تے سیاست دی کرسی اتے بیٹھن والے دا اسلام نال کوئی رشتہ نہیں ہووے گا۔
علامہ اقبال نے وی ایہو فرمایا سی کہ
نظام پادشاہی ہو کہ جمہوری تماشا ہو
جدا ہو دیں سیاست سے تو رہ جاتی ہے چنگیزی
سعودی عرب دا بادشاہ ہووے یا پاکستان دا وزیراعظم’ دونواں لئی اسلام دی ہدایات تے تعلیمات اتے عمل کرنا ضروری اے۔ علامہ اقبال نے فرمایا سی کہ یورپ نے لادینیت نوں رواج دے کے خود ای اپنے آپ نوں ہلاکت وچ پا دتا۔ اقبال دا ایہہ وی ارشاد اے کہ سیاست’ دین توں وکھ ہو جاوے تے کاروان زندگی اپنی منزل توں محروم ہو جاندا اے۔
علامہ اقبال نے روزنامہ زمیندار دے ایڈیٹر مولانا ظفر علی خاں دے نام اپنے اک خط وچ لکھیا سی کہ ”میںمسلمان آں’ میرا عقیدہ اے تے ایہہ عقیدہ دلائل تے براہین اتے مبنی اے کہ انسانی جماعتاں دے اقتصادی مرضاں دا بہترین حل قرآن وچ موجود اے۔ مسلمان جہڑے یورپ دی پولیٹیکل اکانومی پڑھ کے مغربی خیالاں توں فوراً متاثر ہو جاندے نیں اوہناں لئی لازم اے کہ ایس زمانے وچ قرآن کریم دی اقتصادی تعلیم اتے نظر غائر پان۔ مینوں یقین اے کہ اوہ اپنی ساری مشکلاں دا حل ایس کتاب وچ پان گے”۔
اقبال دے ایس خط توں ثابت ہو جاندا اے کہ اک تے اوہ مغرب دے اقتصادی نظام دے خلاف سن۔علامہ اقبال یورپ دے ناعاقبت اندیش تے خودغرض سرمایہ دارانہ نظام دے وی خلاف سن تے روس دے اشتراکی نظام دے وی اوہ مخالف سن۔ علامہ اقبال قرآن دے معاشی نظام نوں جے سارے انساناں دی اقتصادی مشکلات دا بہترین حل قرار دیندے سن تے ایہدے لئی اوہ ہندوستان وچ آزاد اسلامی ریاست دے قیام دے وی سب توں وڈے داعی سن۔ کیوں جے اسلامی شریعت تے قرآن دے اقتصادی نظام نوں نافذ کرن لئی بہرحال اک آزاد اسلامی ریاست دا قیام ضروری سی۔
قائداعظم نے مارچ 1941وچ علامہ اقبال دی غیر معمولی بصیرت نوں خراج تحسین پیش
کردیاں ہوئیاں فرمایا سی کہ ”علامہ اقبال توں بہتر اسلام نوں کسے نے نہیں سمجھیا تے مینوں ایس امر اتے فخر اے کہ اوہناں دی قیادت وچ مینوں اک سپاہی دی حیثیت نال کم کرن دا موقع مل چکیا اے۔ میں اوہناں توں ودھ وفادار تے اسلام دا شیدائی کسی نوں نہیں ویکھیا”۔ قائداعظم دے بقول جہڑی شخصیت اسلام دی سب توں وڈی شیدائی اے تے خود جو اقبال نے ایہہ فرمایا کہ ”اسلام اک سوشل نظام اے جہڑا حریت تے مساوات دے ستوناں اتے کھڑا اے۔ا یس ویلے احترام انسانی لئی سب توں وڈی نعمت اسلام اے”۔ کیہ اوہ اقبال سکیولرازم دا علمبردار ہو سکدا اے۔ سکیولرازم تاں ریاست تے سیاست نوں مذہب توں وکھ رکھن دا نام اے۔ چاہے اوہ اسلام ہووے یا کوئی ہور مذہب تے علامہ اقبال دا ایہہ نقطہ نظر اے کہ ”جے اسلام نوں وی دوجے مذہباں وانگوں اک نجی معاملہ سمجھیا گیا تے اسلام دے اخلاقی تے سیاسی نصب العین دی وی اوہو حیثیت ہووے گی جہڑا حشر مغرب وچ مسیحیت دا ہویا اے” ایسے طرح علامہ اقبال نے فرمایا سی کہ ”اوکھے ویلے وچ اسلام ای نے مسلماناں دی زندگی نوں قائم رکھیا اے۔ مسلماناں نے اسلام دی حفاظت نہیں کیتی”۔
اقبال نے اسلام نوں مسلماناں دا وطن قرار دتا
اے۔ ایہدا زندہ ثبوت خود پاکستان اے۔ ایہہ پاکستان جہڑا کلمۂ طیبہ دی بنیاد اتے قائم ہویا سی۔ اسلام دا ساڈے لئی تحفہ اے۔ پاکستان دی عظمت’ سربلندی تے ترقی تے خوشحالی وی اسلام نال مشروط اے۔ اسلام ای نے متفرق زباناں بولن والیاں تے مختلف صوبیاں وچ رہن والیاں نوں اک مشترک قوم بنایا سی۔ایہو اقبال دا تصور پاکستان سی۔ ایہو نظریۂ پاکستان اے۔ فیر اقبال دا سکیولرازم نال رشتہ کیویں جوڑیا جا سکدا اے۔ علامہ اقبال نے ملک و دولت نوں حرم دی حفاظت دا ثمر قرار دتا سی ایسے لئی اوہناں دا پیغام سکیولر سیاست نہیں بلکہ اوہ سانوں حصار دین وچ داخل ہون دا حکم دیندے نیں۔اقبال تے اسلامی نظام سیاست دے اینے شیدائی نیں کہ اوہناں نے اپنی اردو تے فارسی شاعری وچ خلافت قائم کرن دی گل کیتی اے۔ خلافت نوں اوہ ناموس الٰہی دا نگہبان قرار دیندے تے بادشاہت نوں اوہ فکروفریب بلکہ شریعت وچ حرام سمجھدے سن۔ اسلام نال اقبال دے ایسے غیر متزلزل رشتے دا دوجا نام تحریک پاکستان سی۔ عقل دے انھے پن دی جے انتہا وی ہو جاوے تے کیہ کوئی شخص ایہہ دعویٰ کر سکدا اے کہ علامہ اقبال نے ہندوستان وچ مسلماناں لئی وکھرا تے آزاد ملک دا مطالبہ سکیولرازم دی بنیاد اتے کیتا سی۔