شہید بھگت سنگھ

سارے انقلابیاں دا سانجھا ہیرو

منصور عزمیؔ

بھگت سنگھ کسے اک سوچ، وچاردھارا یاں دھرم دا ناں نہیں۔ بلکہ اوہ ہر دھرم ، سوچ اتے تحریک دا سانجھا ہیرو اے۔ بہتے قلم کاراں نے چلدے ویہارمطابق بناںکِسے کھوج پرکھ دے بہت کجھ لکھیا اتے چترکار اوہناں دے لکھے نوں پڑھ کے بھگت سنگھ نوں اپنے حساب نال ہی پیش کردے گئے ۔اتے فر کسے نے بھگت سنگھ نوں ملحد اتے کسے نے باغی دے روپ وچ ساڈے ساہمنے پیش کر دتا۔ چترکاراں نے اوس دے کجھ گھنٹیاں پلس نوں چکما دین لئی کیس کٹوا کے ہیٹ پائون دے بھیس نوں ساری عمر دے پگڑی دھاری جیون توں بھارُو کر کے ساری عمر لئی ہیٹ والا جینٹل مین بنا کے ہی دم لیا۔
بھگت سنگھ بارے گائے گیتاں نوں سن کے بھگت سنگھ لوٹو نظام نال گھٹ اتے لوکاں دے اتھاہ پیار اتے ستکار دے پاتر بنے مہاتما گاندھی نال زیادا لگدا ہے۔ اصل وچ کئی گلاں وچ گاندھی نال اوہ اختلاف تے ضرور رکھدا سی پر اوہ گاندھی دامخالف نہیں سی۔ بھگت سنگھ مہاتما گاندھی دی لوک حمایت، سیاسی طاقت اتے حکمت عملی دا قایل سی۔بسنتی پگ اتے بھگت سنگھ دی گل اسیں عام ہی کردے ہاں پر پروفیسر چمن لال دا کہنا ہے کہ بھگت سنگھ نے بسنتی پگ کدے نہیں سی بنھی۔اس دے جنم دن تے یاں شہیدی دناں تے اوسدیاں تصویراں جو لوکاں دیاں ٹی شرٹاں تے چھپیاں دسدیاں ہن اوہ کاروباری لوکاں لئی تے منافے والا کم ہو سکدا اے۔پر اوہ اجے تک لوکاں دے دل اتے دماغ تے نہیں چھپ سکیا ۔
اسیں بھگت سنگھ نوں پڑھن،سمجھن توں بنا اس دے جیون تے اوہدی جوجھتا توں راہنمائی نہیں لے سکاں گے۔ بجائے ایہدے کہ اسیںبالاں نوں ایہ پڑھائیے کہ بھگت سنگھ بچپن وچ بندوکاں دی کھیتی کرنا پسند کردا سی۔ اتے کالج یونیورسٹیاں وچ جا کے بال ایہ پڑھے کہ بھگت سنگھ کال کوٹھڑی چوں پھانسی چاڑھن لئی لجان ویلے وی کتاب پڑھن وچ لگیا ہویا سی تاں اسیں ایہ نہیں سمجھ پاؤندے کہ بھگت سنگھ بندوکاں دا پریمی سی یاں کتاباں دا۔ بھگت سنگھ دا گھر رہن لئی گھٹ سی پر دیس بھگتاں دا میٹنگ ٹکانا بہتا سی۔اِس کرکے اوس نوں انقلابی بنن لئی دیر نا لگی۔
جد اُس نوں جلیا ںوالے باغ دے ساکے دا پتا لگیا تاں اہ دکھی ہویا ۔سدھا لاہور توں امرتسر پُجیا۔اوتھوں شہیداں دے خون والی مٹی دی شیشی بھر کے گھر لے کے آیا۔ ایسے طرحاں ای 1921 وچ ننکانا صاحب دے ساکے بعد اوہ ظالم مہنتاں دے ہتھوں بے رحمی نال مارے گئے سنگھاں داسُن کے گیا اتے کالی دستار سجا کے مظاہرے وچ شامل ہویا۔ 1924 چ گورو دوارا سدھار لہر دا حصا بنیا یاں نہیں ایہ تاں پتا نہیں پر اس نے انگریزی حکومت دے سخت حکم خلاف کہ جیتو دے مورچے لئی جا رہے جتھیاں نوں روٹی ٹُک نا پچایا جاوے ،دی مخالفت کیتی اتے جتھیاں دی روٹی پانی نال سیوا کرن لئی سنگتاں نوںابھاریا۔اوہنے روٹی پانی تیار کروا کے راہواں تھاواں تے فصلاں اتے ہور دوجیاں تھاواں تے لُکاکے رکھوایا۔اتے جتھیاں وچ جذباتی اتے پُراثر تقریراں وی کیتیاں۔ایتھے ایہ گل وی دسن جوگ اے کہ اوہدے پہلے وارنٹ ایسے کرکے ہی جاری ہوئے سن۔
پنجابی لوک بھاویں بھگت سنگھ نوں نا سمجھدے ہون پر اوہ پنجابی لوکاں دی رگ رگ توں جانوں سی۔ 27 فروری 1926 نوں ہولی والے دن 6 ببر اکالیاں نوں لاہور وچ پھانسی تے چڑھایا گیا سی۔ بھگت سنگھ نے 15 مارچ 1926 نوں پرتاب اخبار وچ پنجابیاں نوں سخت لفظاں وچ آکھیا’’پنجابیو! تسیں بڑی شانتی نال چپ چاپ 6 مہان شہیداں دا انتم سنسکار وی کر آئے اتے بے شرمی نال اک دوجے تے رنگ پا کے ہولی دیاں خشیاںں وی مناؤندے رہے ‘‘ کالج وچ پڑھدیاں بھگت سنگھ نے انقلابی وچاردھارا دے پرچار لئی رنگ منچ نوں چُنیا۔اس مقصد لئی ’’نیشنل ڈرامیٹک کلب‘‘ دا مُڈھ بنھیا۔
پنجاب کانگرس دے گجرانوالا و چ ہون والے جلسے وچ ’’بھارت دی دردشا‘‘ ناٹک کھیڈیا۔اہ ناٹک سرکار مخالف ناٹکاں اُتے پابندی لگن تک جاری رہیا۔ بھگت سنگھ کانپور نیڑے کجھ چر نیشنل سکول وچ ہیڈماسٹردے طور تے وی نوکری کردا رہا۔
اس دوران اُس علاقے وچ بہت زیادہ ہڑھ آئے سن۔ بھگت سنگھ ولوں ہڑھ دے ستائے لوکاں دی سیوا اس علاقے دے کلے کلے بندے دے مونہ تے کئی سال چڑھی رہی۔ انگریز سرکار نے 1925 چ نہری پانی مہنگا کر دتا سی۔جہدے خلاف زمیندار سبھا پنجاب ولوں کیتے گئے مظاہریاںوچ وی بھگت سنگھ نے ودھ چڑھ کے حصا لیا۔ اس دے چاچے اجیت سنگھ نے ’’ پگڑی سنبھال جٹا‘‘ لہر وی چلائی سی۔اس طرحاںبھگت سنگھ ہر اس دِھر دا قدردان سی جو آزادی لئی کسے وی طرحاں کم کر رہی سی۔ اوہ ہراک دیس بھگت جتھے بندی غدری بابے،ببر اکالی،کوکے وغیرہ لئی اوہدی جوجھتا وچ اوہدا حصا دار سی۔ شہیداں دے شہیدی پروگراماں تے اوہ پہنچ کے جادو دی لالٹین راہیں شہیداں دیاں تصویراں وکھاؤندا سی۔
کرتار سنگھ سرابھے نوں اہ وڈا بھائی مندا سی۔ جد اودھم سنگھ (شہید) 1923و چ افریکا توں واپس آ کے امرتسر دے گھنٹا گھر چوک وچ ترکھانا کم دی دکان کھولھی تاں اوہ دکان تے بھگت سنگھ وی آؤندا سی۔بھگت سنگھ تے ساتھیاں نے ہی اودھم سنگھ نوں فنڈ اکٹھا کرن اتے انقلابی ساہت دا پربندھ کرن لئی امریکا گھلیا سی۔ہندی میگزین ’’ سارتھی‘‘ وچ بابا رام سنگھ بارے لیکھ لکھن ویلے اوہناں نوں ’’گرو جی‘‘ دا لقب دتاسی۔ نومبر، 1928 وچ دیوالی دے موقعے تے ’’چاند‘‘رسالے نے اک اُچیچا نمبر ’’ پھانسی نمبر‘‘ ناں تو چھاپیا۔ ایہ اُچیچا نمبر 10000 دی گنتی وچ چھاپیا گیا سی۔جس دی ضبطی دے حکم وی جاری کیتے گئے سن۔ اس وچ شہیداں بارے 53 لیکھ چھپے سن جہناں چوں 41 لیکھ اکلے بھگت سنگھ دے لکھے سن۔
1928 وچ بھگت سنگھ دے اک لیکھ نوں پڑھدیاں اج وی بھلیکھا لگدا اے کہ شاید کسے نے اج دے حالات بیان کیتے ہن۔اس ویلے ہوئے ہندو مسلمان دنگیاں بارے اوہ لکھدا اے کہ اوہناں پچھے فرقاپرست لیڈراںاتے کجھ فرقا پرست اخباراں دا ہتھ اے۔پترکاری بارے وی اس نے آکھیا کہ پترکاری جنی اُچی سُچی سمجھی جاندی سی اوہ ہُن اونی ہی گندی ہو گئی اے۔ بھگت سنگھ دا اک لیکھ ’’اچھوت دا سوال‘‘ اس دے ذات پات تے چھوت چھات دا مخالف ہون دا گواہ اے۔ بھگت سنگھ اک ویلے گاندھی دے الٹ جا کے اچھوتاں دے وکھرے وکھرے جتھیاں دی حمایت کرکے ڈاکٹر امبیڈکر دے وچارا نال سہمت ہندا نظریں آئوندا اے۔ اشوک یادو دے مطابق ’’مہار اَتے مدر انڈیا‘‘ لیکھ وچ بھگت سنگھ دَلتاں نوں اپنے حقاں لئی لڑن اتے اپنے مہان پُرکھاں دے رستے تے چلن دی لئی وی کہندا اے۔
ڈاکٹر امبیڈکر نے اپنے اخبار ’’ جنتا ‘‘ دا اداریا ‘‘تِنّاں دی بَلّی ‘‘ جوکہ بھگت سنگھ اتے نال ہی شہید ہوئے راجگرو تے سکھدیو نوں خراجِ عقیدت پاروں 13 اپریل 1931 نوںچھاپیا۔اس وچ ڈاکٹر امبیڈکر نے اوہناں نوں پھانسی دین وچ سرکار ولوں کاہلی اتے ظالمانا عمل دی نندیا کردیاںبھگت سنگھ، راجگرو اتے سکھدیو نوں دیس لئی آزادی دی راہ وکھائون والیاں مشعلاں وی آکھیا۔
پھانسی توں پہلاں جیلھ وچ بھگت سنگھ دا نوںصاف کرن والے آدمی دا ناں بوگھا سی۔بھگت سنگھ اس نوں جیل والی ’’بے بے ‘‘ کہندا سی کہ جویں بچپن وچ میری بے بے نے میری صاف صفائی کیتی اے اسے طرحاں جیلھ وچ بوگھے نے صاف صفائی کیتی اے۔ قنون مطابق پھانسی توں پہلاں کھان پین بارے پُچھیا جاندا اے۔ جدوں بھگت سنگھ کو پچھیا گیا تاں بھگت سنگھ نے اس بوگھے ’’بے بے‘‘ ہتھوں پکی روٹی ہی کھان نوں کہا سی۔اج پستول والیاں فوٹواں توں چاہے اسیں سمجھئے کہ شاید بھگت سنگھ سدا ہتھیار ہی ونڈدا پھردا رہا ہووے پر اوہ اصل وچ قلم چلاؤن والا گبھرو سی جہنے لوکاں نوں جگاؤن لئی اکھراں دیاں گولیاں چلائیاں۔ ساڈے دماغاں دیاں بند پرتاں کھولن لئی انقلابی لکھتاں دے بمب چلائے۔
1929 وچ پنجاب سٹوڈنٹس یونین دی دوجی کانفرنس وچ جہدے مہمان خصوصی سبھاس چندر بوس سن، بھگت سنگھ نے جو سُنیہادتا سی اُس وچ زور دے کے کہیا سی کہ اوہناں طالب علماںنے اجے بہت وڈے کم کرنے ہن اسیں نے ایہناں نوں بمب، پستول چکن دی صلاح نہیں دے سکدے اتے نال ہی طالب علماں نوں اپنیاں اکھاں سدا کھلیاں رکھن نوں وی کہیا۔اتے لوڑ پین تے دیس دے حق وچ جوجھن دی وی نصیحت کیتی سی۔
جد کتے جتھے بندی نوں فنڈاں دی گھاٹ آئی تاں بھگت سنگھ نے ساتھیاں دی رضامندی نال اوہناں ساہوکاراں نوں لُٹیا جہڑے ماڑیاں دا خون پسینا چوس چوس کے اپنیاں تجوریاں بھردے سن۔ بعد وچ بھگت سنگھ ایہ سوچدیاں بہت رویا سی کہ آزاد بھارت دی تمنا لے کے اسیں کہو جہے کماں وچ رُلدے پھردے ہاں۔ ہتھیاراں دی نوک تے کیتی ایہ گراہی لوکاں نوں کیہو جہی تصویر وکھائے گی؟ کئی انقلابی جتھے بندیاں دا بانی، انقلابی اگ دا گولا، ودوان، کالج دے دناں تک سائو تے ساری عمر بہت ہی ساؤ رہیا۔ اوہ گبھرو پنجاب اتے لاہور توں کلکتے تک سرگرم رہ کے دیس دی آزادی لئی جوجھدا رہا۔ اوہ انسانی احساس اتے جذبیاں دے نال پرُچیا سی۔اوہ انقلابی شعور نوںدیس دے کونے کونے تک پھیلاؤنا چاہندا سی۔ اوہ اک جدوجہد،انقلاب، شعور،قربانی اتے ایثار دی مورت سی۔اوہ ساریاں لہراں وچ ستکار جوگ بہادر اتے جنگجو سی۔ اس دی جدوجہد جیون دی اصل تصویر نوں بمباں ، بندوکاںاوہلے لُکانا اوہدی قربانی تے فلسفے نال دھرئواے۔
مجسمیاں اتے یادگاراں بارے جانکاری
15 اگست 2008 نوں،بھگت سنگھ دا 18 فٹ اُچا کانسی دا مجسما بھارتی پارلیمنٹ وچ اندرا گاندھی اتے سبھاس چندر بوس دیاں مجسمیاں دے نال لایاگیا۔بھگت سنگھ اتے دتّ دی تصویر پارلیمنٹ ہاؤس دیاں کندھاںتے وی لائی گئی اے۔ بھگت سنگھ، سکھدیو اتے راجگرو دی یاد وچ حسینی والا ضلع فیروز پور وچ قومی شہیداں دی یادگاربنائی گئی۔
جس تھاں تے دریائے ستلج دے کنڈھے حسینی والا پِنڈ وچ بھگت سنگھ دی آخری رسم ادا کیتی گئی اوہ علاقا ونڈ ویلے پاکستانی حصے وچ آ گیا۔ 17 جنوری 1961 نوں، سلیمانکی ہیڈ ورکس نیڑے 12 پنڈاں دے بدلے اوہنوں بھارت وچ تبدیل کر دتا گیا سی۔اوتھے ہی 19 جولائی 1965 نوں بیٹو کیشو دتّ دیاں آخری رسومات اس دی آخری خاہش مطابق ادا کیتیاں گئیاں۔ 1968 وچ اوسے شمشان گھاٹ تے قومی شہیداں دی یادگار بنائی گئی۔اتے بھگت سنگھ، راجگرو اتے سکھدیو دیاں یادگاراں بنائیاں گئیاں۔1971 دی پاک ۔بھارت لڑائی دے دوران اِس یادگار نوں بہت نقصان پہنچیا پر 1973 وچ دوبارا اس نوں بنایا گیا۔
شہیدِ اعظم سردار بھگت سنگھ میوزیم دا افتتاح پِنڈ کھٹکڑ کلاں وچ سنگھ دی 50 ویں برسی تے کیتا گیا۔نمایش وچ سنگھ دیاں استھیاں، خون نال بھجی ریت، اتے خون دا رنگیا ہویا اخبار شامل سن جس وچ راکھ نوں ولھٹیا گیا سی۔پہلے لاہور سازش کیس دے فیصلے دا ورقا، جس وچ کرتار سنگھ سرابھا نوں موت دی سزا دتی گئی سی اتے جس اتے سنگھ نے کجھ نوٹس بنائے سن،اتے بھگت سنگھ دے دستخط والی بھگوت گیتا دی اک کاپی جو اس نوں لاہور جیلھ وچ ملی سی اتے ہور ذاتی شیواں وی نمایش لئی رکھیاں گیئاں سن۔بھارت دے سپریم کورٹ نے کجھ تواریخی مقدمیاں دے ریکارڈ نمایش وچ رکھن لئی اک عدالتی عجائب گھر بنایا ۔اُس وچ پہلی نمایش بھگت سنگھ دے مقدمے دی کاروائی سی جو کہ 28 ستمبر 2007 نوں سنگھ دے سوویںجنم دے موقعے تے وکھالے لئی رکھی گئی سی۔
بھگت سنگھ دیاں نشانیاں توں بھارت دے نوجوان پریرنا لیندے ہن۔اوہنوں بوس اتے گاندھی توں پہلاں 2008 وچ بھارتی میگزین ’’انڈیا ٹوڈے ‘‘وچ اِک سروے وچ ’’مہان بھارتی‘‘ چنیا گیا سی۔ 29 ستمبر 2012 نوں بھگت سنگھ دی اک سو پنجویں سالگرہ دے موقعے تے بھگت سنگھ میموریل فاؤنڈیشن آف پاکستان دی لمے عرصے توں چل رہی منگ دے بعد لاہور دے ’’شادمان چوک‘‘ دا ناں بدل کے ’’بھگت سنگھ چوک ‘‘ رکھیا گیا ۔ایہ اوہ تھاں اے جتھے 23 مارچ 1931 نوںبھگت سنگھ نوں پھانسی دتی گئی سی ۔
1968 وچ، بھارت نے سنگھ دے 61 ویں جنم دہاڑے دی یاد وچ اک ڈاک ٹکٹ جاری کیتی سی۔2012 وچ سرکولیشن کرن لئی سنگھ نوں یاد کردے ہوئے اک 5 روپے دا سِکا وی جاری کیتا گیا سی۔ اس دی اصل یادگار تاں کروڑاں پنجابیاں اتے ہر انقلابی دے دل دماغ چھپی اوہ تصویر اے جو بھگت سنگھ نوں اوہناں دا آئیڈیل منن تے مجبور کردی اے۔
٭٭٭٭٭٭