ماں دا دِل

کرتار سنگھ دُگل

ہندو سِکھ منڈیاں توں ودھیرے میری دوستی مسلمان ہم جماعتیاں نال ہوندی سی۔ پتہ نہیں کیوں، اوہناں نال کھیڈ کے میں خوش ہوندا، اوہناں نال میریاں سانجھاں بندیاں رہندیاں۔ سکول دے سارے استاداں وچوں میں مولوی ریاض الدین دا چہیتا ساں۔ ہن بھاویں اوہ ساڈی کلاس دا ٹیچر نہیں سی، تاں وی میری شردھا اس پرتی انج دی انج بنی ہوئی سی۔ ماسٹر انوپ چند، ماسٹر گیان چند تے ہور وی کئی استاد سن جیہڑے مینوں پیار کردے سن، میرا خیال رکھدے سن، آدر دیندے سن جیہڑا کسے سکول وچ ورلے ہی طالب علم نوں ملدا ہے، پر مولوی ریاض الدین نال میرا رشتہ نویکلا سی۔
ہن کیونکہ میں وڈا ہو رہیا ساں، مسلمان گھراں وچ میتھوں پردہ ہوندا سی پر جدوں میں اجیہے گھراں وچ جاندا، انج محسوس ہوندا جویں پہلوں توں کِتے ودھیرے مینوں کوئی اکھیاں ویکھ رہیاں ہون۔ سرمایہ دار مسلمان گھراں دیاں کڑیاں-چڑیاں جنہاں مرداں توں پردہ کردیاں سن، اوہناں نوں ویکھن لئی اکثر بے قرار رہندیاں۔ کئی ڈھنگ اوہناں نے کڈھے ہوئے سن جنہاں دا صدقہ اوہ جس پرائے مرد نوں چاہن ویکھ سکدیاں سن، بھاویں اوہناں دا اپنا پردہ بنیا رہندا۔ جدوں کدی وی مینوں موقع ملدا، میں ویکھدا ایہناں امیر گھراں دے زنانہ-خانیاں دیاں چکاں دیاں اوہناں تھانواں وچوں (جتھوں تیک اک نوجوان کڑی دیاں مکھڑ کھڑو کے اکھاں پجدیاں) چھید ہوئے ہوندے۔ چکاں دیاں چھپکیاں اس تھاں توں ٹٹیاں ہوندیاں، بھاویں باقی چک نویں نکور ہووے۔ ہور تے ہور، کئی گھراں دیاں باہر کھلدیاں گیلریاں وچ لکڑی دیاں پھٹیاں دیاں چکاں بنا کے لائیاں ہوندیاں۔ کڑیاں لکڑی دیاں پھٹیاں تک نوں توڑ لیندیاں۔ گیلری وچ کھلوتیاں جدوں وی ویلھ ہوندی، باہر جھاکدیاں رہندیاں۔ اوہناں دا اپنا پردہ بنیا رہندا، باہر دا نظارہ اوہ پورا پورا کر لیندیاں۔
ایہی نہیں، اپنے بھراواںبھتیجیاں، دادے پوتریاں، اوہناں دے دوستاں دی اک اک گل اوہ سندیاں رہندیاں۔ اوہناں دی اک اک حرکت دا اوہناں نوں پتہ ہوندا۔ کئی وار مینوں عجیب عجیب لگدا جدوں اوہ پردے پچھے کھلو کے چٹاکھ چٹاکھ گلاں کرن لگ پیندیاں۔ کتنا کتنا چر ہس ہس کے گلاں کردیاں رہندیاں۔ اگلا ہیٹھوں اوہناں دے مہندی رنگے پیر وی ویکھ سکدا، پردے پچھوں کتاباں کاپیاں جاں ہور کوئی چیز وسط دے لے رہیاں اوہناں دے ہتھ وی ویکھ سکدا۔ ودھے ہوئے نہوں، لویاں لویاں خوشبو خوشبو انگلیاں۔
اس طرحاں پردے وچ رہندیاں، اپنے کئی مسلمان دوستاں دیاں بھیناں نوں میں اس توں کِتے ودھیرے جاندا ساں جتنا میں اپنے ہندو سکھ دوستاں دیاں بھیناں نوں جاندا ساں جیہڑیاں میتھوں پردہ نہیں کردیاں سن۔ اس طرحاں دیاں مسلمان کڑیاں نال کِتے ودھیرے میری گپ شپ رہندی، بنسبت اوہناں غیر مسلمان کڑیاں دے جیہڑیاں پردے وچ نہیں رہندیاں سن۔
اکثر ایہہ سوچ کے میں حیران ہوندا رہندا۔ کدی کدی اس طرحاں دیاں پردہ نشین مسلمان کڑیاں دیاں حرکتاں دی یاد کر کے مینوں جویں کت کتاڑیاں ہون لگ پیندیاں۔ پردے پچھے کھلوتیاں کڑیاں گل نوں لمکائی جاندیاں۔ فلماں دا ذکر، ناولاں دا ذکر جیہڑے اوہ پڑھ رہیاں ہوندیاں۔ آنڈھناں گوانڈھناں دا ذکر۔ اپنے سکول دیاں استانیاں دیاں حرکتاں۔ پھر گلی دے منڈیاں دیاں شرارتاں، وغیرا وغیرا جویں اوہناں دی تاربرقی ہووے، اک کڑی دی گل محلے دیاں باقی کڑیاں نوں اکھ پلکارے وچ اپڑ جاندی۔
اس دن تاں میں حقہ بکا رہِ گیا۔
گل انج ہوئی ساون دا مہینہ سی۔ رم-جھم، باہر کنیاں وس رہیاں سن۔ میرا اک مسلمان دوست جیہڑا اکثر اپنی موٹر وچ سکول (ملٹری چھاؤنی پبلک سکول راولپنڈی) جاندا سی، مینوں کہن لگا، سائیکل ‘تے توں بھج جاویں گا، میرے نال موٹر ‘تے چل۔ جدوں بارش رکی، توں گھر چلا جاویں۔” مینوں اوہدی گل سکھا گئی تے میں کتاباں پھڑی اوہدی موٹر وچ جا بیٹھا۔

پہلے وی کئی وار میں اوہناں دے بنگلے جا چکا ساں۔ کتنا-کتنا چر اسیں بیٹھے گراموفون دے ریکارڈ سندے رہندے، ہارمونیم وجاندے رہندے، گانے گاندے رہندے، ہسدے رہندے، کھیڈدے رہندے۔ میرے اس مسلمان دوست دا کمرہ اوہناں دیاں پوڑھیاں چڑھو، تاں سجے پاسے کئی کمریاں دی قطار وچ پہلا سی۔ کھبے ہتھ گول کمرہ سی۔ اکثر اسیں گول کمرے وچ اٹھدے بیٹھدے ساں، پر اس دن میرا دوست مینوں سجے ہتھ دے اپنے نویکلے کمرے وچ لے گیا۔ انج جاپدا ہے، گول کمرے وچ کوئی ہور مہمان سن۔ اسیں اجے کمرے وچ وڑے ہی ساں کہ پردے پچھوں اوہدی امی نے آواز دے کے میرے دوست نوں بلا لیا۔ میں کلم کلا اوہدے کمرے دی شان نوں اکھیاں پھاڑ-پھاڑ کے ویکھن لگ پیا۔ قالین کی، پردے کی، کندھ ‘تے لگیاں تصویراں کی، فرنیچر کی! تے اوہ سکول وچ پڑھن والے اک منڈے دا کمرہ سی بس! منڈا بے شک دسویں وچ پڑھدا سی، پر اس طرحاں دی ابل-اتھل، اس طرحاں دی عمارت ویکھ کے میریاں اکھیاں ٹڈیاں دیاں ٹڈیاں رہِ جاندیاں۔
مینوں انج کمرے وچ اکلے بہت دیر نہیں ہوئی سی کہ میرے دوست دا نوکر تشتری وچ دودھ تے ہور ڈھیر سارا نک-سک کھان لئی لے آیا۔ پیسٹری، کیک، سکا میوہ آدی۔ “بابا باہر گئے نے، چھوٹی بیبی نوں سکولوں لین۔ بارش ہو رہی ہے تے ڈرائیور اجے اپڑیا نہیں، کتے باہر گیا ہویا اے صاحب نوں لے کے۔” نوکر مینوں دس رہیا سی۔ اتنے وچ میرے دوست دی امی آپ پردہ ہٹا کے کمرے وچ آ گئی۔
“اپنے بیٹے توں کی پردہ اے۔ بیٹے دے دوست بیٹے ہی تے ہوندے نیں۔” اوہ آپ ہی آپ مسکاناں کھلیردی ہوئی آئی، تے مینوں باہواں وچ لے کے لاڈ کرن لگ پئی۔ اپنے اتیئنت نازک، شفقت نال ڈلھ-ڈلھ پیندے ہوٹھاں نال اس میرے متھے نوں چمیا، تے پھر اپنے کول بٹھا کے مینوں کھوان لگ پئی۔ “منیر ہنے آندا ہے۔ میں ہی اس نوں جھٹ گھڑی لئی باہر بھیجیا ہے۔”
میرے دوست نوں مڑن وچ چوکھا جھٹ لگ گیا۔ اوہدی امی جویں محبت دی پٹاری ہووے، اک عجیب پیار دی خوشبو اس دے انگ-انگ وچ امل رہی سی۔ “بیٹا اسیں بوہرا لوک موٹا ماس نہیں کھاندے۔ نہ اسیں سگرٹ پیندے ہاں۔” اوہدا مطلب سی، میں بے کھٹکے اوہناں دے گھر کھا سکدا ساں، پی سکدا ساں۔
جدوں میں چاہ پی چکا، مینوں نیوزے چھل-چھل کے کھوان لگ پئی۔ “امی جان، میں آپ چھل لواںگا، تسیں کاہنوں تکلیف کردے ہو؟ اپنے چھلے نیوزے تسیں آپ کھاؤ۔” میں ضد کر رہیا ساں۔ “نہ پترا! بچیاں دا کھادا ماواں نوں لگدا اے۔” تے اوہ چھلے ہوئے نیوزیاں دی لپ بھری، اگے ودھ کے میرے منہ وچ پاؤن لگ پئی۔ اٹھ بچیاں دی ماں کسے پرائے بچے نال اتنا لاڈ کر رہی سی، مینوں اپنیاں اکھیاں ‘تے اعتبار نہ آؤندا۔ کجھ چر بعد میں اپنے ہتھیں چھلے نیوزے اوہنوں پیش کیتے، “امی جان، تسیں ایہہ نیوزے کھاؤ۔” میں آدر نال کیہا۔ “نہ بچیا، میرا تے روزہ اے۔” تے مینوں یاد آیا، اوہ تے رمضان دا مہینہ سی۔
اتنے وچ منیر، میرا دوست آ گیا۔ بڑا پریشان لگ رہیا سی۔ “کیہ ہویا؟” اوہدی ماں نے اس توں پچھیا۔ “بڑا ظلم ہویا۔” اوہ دسن لگا، “شہر (راولپنڈی) وچ فرقو فساد ہو گئے سن۔ مسلماناں تے سکھاں وچ۔ اگاں لائیاں جا رہیاں سن تے وڈھ-ٹک ہو رہی سی۔” منیر نے اپنے اکھیں چھرے چلدے ویکھے سن۔ اپنی بھین نوں شہر دے اسلامیہ سکول توں لیا رہیا، اوہ بڑی مشکل نال گھر اپڑیا سی۔ ڈنگی کھوہی دے ساہمنے تن سکھاں دیاں لاشاں اس ویکھیاں سن۔ راجا بازار وچ اگاں لائیاں جا رہیاں سن۔ ہندواں سکھاں دیاں دوکاناں لٹیاں جا رہیاں سن۔ کہندے نے سکھاں دے گرپرب دا جلوس جدوں جامع مسجد دے ساہمنیوں گزر رہیا سی، تاں مسیت دے اندروں پتھراں تے اٹاں دی واچھڑ ہون لگ پئی۔ مسلماناں دی ایہہ حرکت ویکھ کے سکھ تلواراں لشکاندے مسلماناں ‘تے جھپٹ پئے۔ تے پھر ایہہ اگ سارے شہر وچ پھیل گئی۔ مسلمان کہندے سن، مسیت دے ساہمنے واجا نہیں وجا سکدا۔ سکھ کہندے، کیرتن کرنا اوہناں دا دھارمک حق ہے، اوہ تے گربانی گاؤن گے۔ اوہناں نوں کوئی نہیں روک سکدا۔
جدوں منیر گھبرایا ہویا کتلو-گارت دا ذکر کر رہیا سی جیہڑا اس اپنے اکھیں جھٹ کو پہلے ویکھیا سی، اوہدی امی اپنی کرسی توں اٹھی تے میرے سوفے ول آ کے اس اپنے بیٹے دے سکھ دوست نوں اپنے کلیجے نال لا لیا؛ تے مڑ-مڑ کے اکھاں نال منیر نوں اشارے کر رہی سی کہ اوہ اس قصے نوں کسے طرحاں ختم کرے۔
اس شام منیر دی امی آپ موٹر وچ بیٹھی، تے مینوں ساڈے پنڈ (دھمیال، راولپنڈی) پہنچا کے گئی۔ منیر نے کیہا کہ اوہ مینوں پہنچا آوے گا، پر اوہ نہیں منی۔٭٭