حاجی تے حاجن

ڈاکٹر کرامت مغل

دُپہر دا ویلا پُورے جوبن تے ہووے…
حاجی ہدایت اللہ جامن دے درخت دی چھاویں ڈٹھی منجی اُتے لمے پئے ہوئے سن۔
ایس سال موسم دی شدّت پاروں گرمی بہت زیادا سی۔ اوہناں کُڑتا لاہ کے سرہانے تھلے رکھیا ہویا۔ گل بغیر بانہواں والی بنیان ۔تیڑ اوہناں لُنگی بدھی ہوئی۔ اوہناں دی داڑھی وچ مُڑھکے دی سرسراہٹ تے خارش کیتی تاں اوہ اپنے سجے ہتھ دیاں اُنگلاں نال داڑھی وچ خلال کرن لگ پئے۔ سر دے خسخاسی والاں وچ مُڑھکا ہرل ہرل کردا پھردا ہووے…
ایہ مُڑھکا پک نال اوس ٹھنڈی یخّ پیتیلسی پاروں سی جہڑی حاجی صاحب جھٹ پہلوں پیتی۔ ڈِھڈ بھر گیا ‘ پر سُکدے ہوٹھ دسدے سن تریہ کوئی نہیںبُجھی۔
’’پتا نہیں ایہ بہت زیادا گرمی پاروں اے یاں کوئی ببماری اے۔‘‘ حاجی ہوراں سوچیا۔ روزیاں دا مہینا اے۔ ایس واری روزے جولائی دی سخت گرمی وچ آئے سن۔ حاجی صاحب نے اپنی جوانی وچ جُون جولائی دے روزے رکھے ہوئے سن۔ اودوں اوہ اعتکاف وی بیٹھدے ہوندے سن۔
پر ہُن اوہ روزا نہیں رکھ سکدے۔ روزا ہُن اوہناں کولوں نِبھدا ای نہیں۔ اوہ روزانہیں سن رکھدے پر لوکاں نوں ایس گل دا پتا نہیں لگن دیندے سن۔ اودوں اوہ لوک ایہ ای سمجھدے سن کہ حاجی صاحب جہڑے پنج وقت نمازپڑھدے نیں۔ تراویحیاں وی پڑھدے نیں۔ جہناںدے بُلّھ گل کردیاں تریہ پاروں سُکدے اوہ اکثر روزے نال ای ہوندے نیں۔
نالے حاجی صاحب روزا چھڈ دیون ایہ تاں ہو ای نہیں سکدا۔
ایہ لوکاں دا یقین سی۔
حاجی صاحب لوکاں دے ایس یقین‘ ایس بھروسے نوں قایم رکھن دی ہر ممکن کوشش کردے سن۔ لوکاں دے ایس یقین نوں توڑنا اوہناں دے نزدیک کُفر دے برابر لگدا۔
اوہ تراویحیاں وی پڑھدے سن تے افطاری ویلے دُوجے پنڈ لوکاں وانگوں اپنا کھانا لے کے مسیتے وی اپڑدے سن۔ روزا اوہ صرف دوکھجوراں تے اک گلاس شربت یاں سادا ٹھنڈے پانی نال افطار کردے سن۔ اوہناں دا لیاندا سوادی کھانا دُوجے روزاداراں دے کم آندا۔ روزادار جدوںاوہناں نوں صرف دو کھجوراں تے اک گلاس شربت نال ’’افطاری‘‘ کردے ویکھدے تاں اوہناں دی عقیدت دُگنی ہو جاندی۔
’’حاجی صاحب ای’’صحیح‘‘ حاجی نیں ۔ کئی لوک تاں مکے‘ خانہ کعبہ نوںہتھ لاون ای جاندے نیں۔ اوہناں دا حج کوئی نہیں ہوندا۔ کیوں جے اوہناں وچ حاجیاں والی گل ای کوئی نہیں ہوندی۔ سگوں کئی تاں پہلوں نالوں وی زیادا کُوتھرے ہو کے پلٹدے نیں۔‘‘ لوک تعریف کردے۔ اوہیو حاجی صاحب دہی دی گاڑھی تے سنگھنی لسّی رج ‘ پی کے جامن دے درخت تھلے لمے پئے اُنگھلاندے پئے سن۔
حاجی ہدایت اللہ دی بیوی دا روزا سی۔ اوہ اندر کوٹھے وچ سُتی پئی سی۔ بجلی دا شیڈول گھنٹے گھنٹے والا سی۔ بجلی والے اپنے اعلان دے برخلاف دو تے کدے تِناں گھنٹیاں بعد اک گھنٹے لئی بجلی پئے گھلدے سن۔
اوہناںدی بیوی نوں بجلی دے آون جاون نال کوئی خاص فرق نہیں سی پیندا۔ اک واری جد اوہ کوٹھے اندر جا کے سوں جاندی تاں فیر بجلی ہووے یاں نہ‘ اوہ نیندر پوری کر کے اُٹھدی۔
’’پتا نہیں ایہ اینے ہُسڑ وچ کویںکمرے وچ سُتی رہندی اے۔ میرے کولوںتاں‘ بجلی توں بغیر اک منٹ وی کمرے وچ نہیں ٹِکیا جاندا۔‘‘ حاجی سوچیا۔ ’’شاید عورت تے مرد دے جسم دی بناوٹ وکھو وکھ اے۔ عورت نوں شاید گرمی گھٹ لگدی اے۔‘‘
اک گل تاں حاجی صاحب چنگی طرحاں نوٹ کیتی سی کہ جدوں گرمی وچ اوہ ایویں ویلھے چھاویں بیٹھے ہُسڑے پئے ہوندے نیں۔ اوہناں دی بیوی اوہناں واسطے چاہ پکاون یاں کھانا پکاون دا کم تپدی دُپہر وچ کردی اے۔

چُلھے وچ بلدی اگ اگے بیٹھی بیوی نوں ویکھ کے ای حاجی صاحب دا دم گھُٹن لگدا۔ اوہناں دی طبیعت کالھی پے جاندی۔
بیوی مُڑھکو مُڑھکی ہوئی ارام نال سارے کم کیتی جاندی۔
حاجی صاحب نوں بیوی تے ترس آندا ۔ اوہناں دا دل کردا اوہ اپنی بیوی دی تعریف کرن۔ ویسے اوہناں نہ کدے بیوی دی تعریف کیتی تے نہ ای اوہدے بارے اپنے ترس بھرے خیال دی دَس پائی۔ اوہناں نوںپتا نہیں کہنے دسیا سی کہ بیوی دی تعریف کیتی جاوے تاں اوہ چھِکّے اُتے چڑھ جاندی اے۔
نالے اُنج وی اوہ بیوی نال ذ را ناراض رہندے سن۔
اوہناں دی بیوی جوانی وچ مناسب جسم دی مالکن رہی۔ موٹی نہ بہت زیادا پتلی۔ چار دن سُتھرے لنگھے۔ ہُن تاں شادی دے تیہاںسالاں بعد اوہ اصلوں ہڈیاں دی مُٹھی بن گئی۔
حاجی صاحب ناراض سن کہ لوکاں دیاں بیویاں پچھلی عمرے موٹیاں ہوندیاں نیں۔اوہناں دی بیوی سُک کے تِیلا ہو گئی اے۔
اوہ اپنی سُکیّ سڑی بیوی تے لوکاں دی پِیپا ہویاں بیویاںنوں ویکھ ویکھ کے کُڑھدے۔ موٹیاں بیویاں بھدّیاں تے بے ڈول نیں پر اوہناں تے ماس تاں اے۔میرے والی دے پِنڈے توںتاں کاں نہیں رجدا۔ نیڑے…جائو تے ہڈیاںوجدیاںنیں۔‘‘
بیوی بارے سوچ کے اوہنا ں دا مُون￿ہ وِنگا ہو جاندا۔ دُوجا حاجی صاحب دا نواں نواں جوان ہوندا پیامُنڈا سی۔ اِک دِھی تے اک پُتّر اوہ ویاہ چُکے سن۔ ایہ ہُن اک مُنڈا ای رہ گیا۔ ایہ مُنڈا گھر گھٹ رہندا ۔ باہرزیادا رُلدا رہندا۔
حاجی ہوریںاوہنوں بھیڑی بہنی توں روکدے سن۔ نصیحتاںکردے سن۔ زمانا بڑا خراب اے۔ پتا نہیں’’کہڑا سجن ایہنوںکہڑے ویلے کہڑے بھیڑے کم وچ پھسا دیوے‘‘۔ اوہ کہن￿دے۔
مُنڈا اک کَنّوں سُن کے دُوجے کَنّوں کڈھ دیندا۔ ’’بُڈھا پاگل ہو گیا اے۔ آپ حالے وی اپنے چنگے مندے بیلیاں نال پھِردا رہندا اے پر مینوں ہٹکدا اے۔‘‘ ایہ مُنڈے دی سوچ سی۔
مُنڈے دا گھر وچ ٹِکن دا بجلی وانگوں کوئی شیڈول نہیں سی۔ اوہ اک منٹ پہلاں گھروچ دِسدا تے جدوں حاجی صاحب سمجھدے کہ اوہ کمرے وچ سُتّاپیااے۔ کمپیوٹر لائی بیٹھا اے۔ کوئی کتاب پڑھدا پیا اے۔ اوہ باہر بیلیاں سجناں نال رُلدا پیا ہوندا۔
ہُن جد حاجی صاحب جامن دے رُکھ تھلّے لمّے پئے سوچاں دے ویہن وچ ویہندے جاندے سن۔ ایہو سمجھدے پئے سن کہ اوہناں دا پُتّر وی اپنی ماں وانگوں بجلی نہ ہوون دے باوجود کمرے وچ رہن دا ہِلّ گیا۔ اوہدی حاجی صاحب نال گھٹ ای بندی۔اوہ گھٹ توں گھٹ اوہناںدے ساہمنے آئوندا ۔
اچانک حاجی ہوراں دی ہک تے اک موٹا رسیا ہویا جامن ڈِگا۔کسے پکھیرو دی کارستانی سی یاں فیر جامن ای اینا پک گیا کہ اپنے آپ اوہناں دے سینے اُتے آ ڈِگا۔
بہت زیادا پکیا ہویا پھل کسے نہ کسے جھولی وچ ڈِگن لئی آر بھالدا اے۔ جھولی نہ لبھے تاں بھوئیں اُتے ای ڈِگ پیندا اے۔
حاجی ہوراں حویلی دے وڈے گیٹ ول ویکھیا‘ دروازا بند اے۔ اوہناں سوچیاں اوہناں خُد ای تاں بند کیتا اے۔ اوہناں اوہ جامن پھڑ کے اپنے مُون￿ہ وچ پالیا۔ جامن سوادی لگا۔ حالے اوہ جامن دا سواد ای لیندے پئے سن تے سوچدے پئے سن کہ تھوڑے جہے ہور جامنوںکھانے چاہیدے نیں جد اچان چک باہرلے گیٹ دی نِکی باری کھُلی تے مائی بھاگاں حویلی اندروڑی۔ حاجی ہوراں تربھک کے گیٹ ول ویکھیا ایہ باری کھلی کویں رہ گئی؟ ضرور اوہناںدا رلیٹ پُتّر کسے ویلے داء لا کے نکل گیا ہونا۔
اوہناںدے متھے اُتے وٹ پے گئے۔اوہناں گِٹک سمیت جامن سنگھوں تھلے لنگھالیا۔

’’ایہناں لوکاں نوں دُپہراں ویلے وی ارام نہیںاے۔ ایویں گواچی گاں وانگوں رُلدے پھردے نیں‘ لوکاں گھر جھاتیاں ماردے پھردے نیں۔‘‘اوہناں غُصّے نال سوچیا۔
اوہ مائی بھاگاں ساہمنے ایہ گل لُکانا چاہندے سن کہ وہ بے روزا نیں۔ مائی بھاگاں تاںلوکاں وچ اوہنا ںدا گُڈّابنھ دینا سی۔اوہناںدا خیال سی اوہ گِٹک سمیت جامن نگل کے اپنا پردا رکھن وچ کامیاب ہو گئے نیں ۔ اوس ویلے اوہناںنوں ایہ گل بھُل گئی کہ اوہناںدی نیلی ہوئی جیبھ اوہناں دی چوری ظاہر کر دیوے گی۔
مائی بھاگاں اوہناںنُوںکُڑتے توں بغیر ویکھ کے اپنے پیر ملے۔ حاجی ہوراں چھیتی نال کُڑتاپا لیا تے لُنگی چنگی طرحاں سنبھال لئی۔
مائی اوہناں کول آئی اوہ اپنے بے وقت آون تے شرمندا شرمسار نظر آندی سی۔ سہی ہوندا پیا سی کہ ایہنوں کوئی مجبوری حاجی ہوراں کول لیائی اے۔
مائی بھاگاں وڈیری عمر دی زنانی سی۔ اوہ بیوا رن سی۔ اوہ محنت مزدوری کر کے تے حکومت دے امدادی پروگراماں وچوں پیسے لے کے اپنی گزربسر کردی۔ لوک وی اوہنوںصدقا خیرات دیندے سن۔ کُجھ سال پہلوں جد وڈے چودھری نے اپنے وڈیری عمر دے ماں پیو نوں عمرا کرن لئی گھلوایا ‘ تاں مائی بھاگاں نوں اوہناں دی ویکھ ریکھ تے خدمت لئی نال ای بھجوایا ۔ ہُن اوہ وی چودھراین وانگوں حاجن ای اکھاندی۔
لوک بڑا وتکرا کردے سن۔ وڈے چودھری دے پیو نوں حاجی صاحب تے ماں نوں حاجن مائی حاجن مائی آکھدیاںمون￿ہ سُکدا نہیں سی۔ مائی بھاگاں نُوں حاجن آکھن لگیا نک مون￿ہ وٹدے۔ حالاں تِناںاکٹھیاں ای عمرا کیتا تے مائی بھاگاں دا خیال سی اوہنے زیادا صحیح عمرا کیتا اے۔
مائی بھاگاں بڑی تیز رن نکلی۔ دو سال پہلوں اوہنے اپنے نِکے تے آخری پُتر دا ویاہ کیتا تاں پتا نہیںاوہنوںکویں پتا لگ گیا کہ اوہدی نون￿ہ پہلوں ای ’’چلی‘‘ ہوئی اے۔
پہلوں تاں اوہنے نون￿ہ دے ایویں ای پیکیاں کول جاون تے پابندی لائی۔ بعدوںجدوں اک واری اوہدی نون￿ہ ذرا لمّا پروگرام لے کے اپنے پیکیاں تے جاون لگی تاں اوہنے بڑی بے رحمی نال آکھیا ’’سر پاک کر کے جاویں تے واپس ایتھے آ کے سر پاک کریں۔ اساں کوئی لوکاں دے بال سانبھنے نہیں کیتے ہوئے۔‘‘
اوہدی نون￿ہ بڑا تلملائی تے اوہناں دوواں دی ٹھیک ٹھاک لڑائی ہوئی۔
دُوجی گل بھاگاں حاجن ایہ محسوسی کہ اوہدا پُتّر انجا ن تے نِکّا اے۔ گڈی تیز تے وڈی اے۔ ڈریور دے پیر کلچ تک نہیںاپڑدے۔ مائی اپنے تجربیاں توں اندازا لایا کہ اوہدی نون￿ہ ضرور ایتھے کسے نہ کسے نال یاری لا لوے گی۔ فیر اوہدا کوئی چاہن والا اوہناںدیاں کندھاں ٹپے گا یاں اوہ کسے نہ کسے پج اپنے یار نوں ملے گی۔ اوہناں دی عزت دا جنازا کڈّھے گی۔ لوکی تماشا ویکھن گے۔
مائی بھاگاں دا جوائی اوہنوں بہت پیارالگے اوہ اوہدی بھین دا پُتر جوسی۔
مائی نے اپنی نون￿ہ نوں حدوں ودھ پیار کرنا شروع کر دِتا۔ ’’اسیں نون￿ہ‘ سس نہیں سہیلیاںآں۔‘‘ اوہ دوجیاں زنانیاں نوں دسدی۔
فیرجد اوہنے سمجھیاکہ اوہدی نون￿ہ اوہدی پکی سہیلی بن گئی اے تاں اوہنے موقعا ویکھ کے اوہدے اگے اک تجویز رکھی۔ ایتھے اوہ دھوکھا کھا گئی تے خطا کر گئی۔
اوہدی نون￿ہ تاں سر اُتے اسمان چُک لیا۔ ’’مینوں آکھدی اے تُوں زیادا ہ￿ُسڑ ایں تاں میرے جوائی نال سوں لیا کر۔ میں کرنی آں ایہدے جوائی‘ چقوندر دے مون￿ہ آلے دے سِر اُتے ڈھائی ٹِنڈاں بول‘ جہڑا چوٹی توں لے کے پیراں دیاں اڈّیاں تک روڑھدا جاوے۔نُون￿ہ نے گوانڈھن نوں دسیا۔ ایہناں و چ ایہو جہیا رواج ہووے گا۔ اسیں عزت دار لوک آں۔ نون￿ہ نوں واہوا موقعا مل گیا۔ اُنج آکھدی اے میں مکہ‘ مدینہ ویکھیااے۔ حاجن آں‘ حاجناں ایہو جہیاں ہوندیاں نیں۔‘‘بھاگاں دی بڑی مٹی پلیت ہوئی۔

نون￿ہ داانگوٹھاوی اوہدی شہ رگ اُتے آ گیا ہووے۔ اوہ پورا زور لاندی رہی۔ اوہنوں ایہ موقعا بھاگاں خُد دِتاّ۔کدے وڈیاں وڈیاں کولوں اندازے دی غلطی ہو جاندی اے۔
نون￿ہ نے اپنے سائیں نوںگل دسّی۔ اوہ ہتھّے توںاُکھڑ گیا۔ اوہ بھاویں آنیوں کھوٹا سی ایہو جہی گل کِسراں برداشت کر سکدا۔ اوہنے ماں کولوں پُچھیا تاں اگوں بھاگاں آئیں بائیں شائیں کرکے رہ گئی۔
’’میں انج نہیں آکھیا ۔ میرا ایہ مطلب نہیں سی۔ میں تاں تیر ے علاج دی گل کیتی ‘ ایہنے پُٹھّی پالئی۔ بھاگاں بتھیرے پیر اڑان دی کوشش کیتی پراوہ نون￿ہ کولوں شکست کھا گئی۔ نون￿ہ کول زیادا تیز دھار ہتھیار سن۔ نون￿ہ اوہداپُتّر لے کے اپنے پیکیاں تے جا وسّی۔
ایس گلوں میرے تے الزام لایا سی اوہنے۔ میرے پُتّر نوں میتھوں وکھ کرناسی یاراں پِٹی نے۔ لے جاندی میرے پُتّر نوں پرمینوںبَھنڈدی تاں نہ۔‘‘ بھاگا ہر زنانی اگے جھورا کیتا۔
کسے منیا کسے نہ۔لوکاں چار دن اوہدے توں نفرت کیتی فیر جویں کہ عام دی عادت اے لوکی گل بھُل بھُلا گئے۔
بھاگاں ہُن اکلی رہندی سی۔
حاجی ہدایت اللہ نوںبھاگاں دا انج مون￿ہ چُک کے دُپہراں ویلے آونا تے اوہناں دی تنہائی وچ خلل پانا اُکّا چنگا نہیں سی لگا۔
’’سلاما علیکم حاجی صاحب‘‘ بھاگاں بڑی مِٹھّی ہو کے بولی۔
’’وعلیکم۔ٹھیک اے دُپہراںویلے کدھر……؟‘‘ آکھنا تاںحاجی چاہندا سی دُپہراں ویلے کدھر کِلّا پٹائی پھرنی ایں۔ اوہ مون￿ہ نپ گیا۔بھاگاں ااوہدے کول بَہ گئی۔
’’حاجی صاحب دو سو رُپئے دی لوڑ پے گئی اے۔ جویں ای پیسے کِتھوں میرے ہتھیں آئے فورن موڑ دیاںگی۔‘‘
’’پیسے تاں بھاگاں بی بی کوئی نہیں نیں۔‘‘ حاجی فورن ای نان￿ہ کر دِتی تے اُڈیکن لگ پیا کہ بھاگاں اُٹھ کے چلی جاوے گی۔
بھاگاں بیٹھی رہی۔
’’ویلے ویلے دی گل اے حاجی صاحب۔ کدے ساڈے تے ویلا ہوندا سی تاں اسیں ہر بھین بھرا‘ ہر پِنڈ والے دے کم آندے ساں۔ اج گلیاںدے ککھ بھارے نیں تے میں ہولی آں۔‘‘
حاجی کوئی جواب نہ دِتا تے اُپر جموواں ول ویکھن لگ پیا۔
بھاگاں ڈھیٹ بنی بیٹھی رہی۔
’’وقت بڑے رنگ وکھاندااے حاجی صاحب‘ ہُن میرے تے ایہ ویلا آ گیا اے ہاشو دا پُتر عرفانی آکھدا اے میری گل بی بی رانی نال کروا دے جو منگیں گی دیواں گا۔ ٹھیک اے پِنڈ دیاں جوان کُڑیاں میرے نال دِل دی گل کر لیندیاں نیں۔ پر ایہدا ایہ مطلب تاںنہیں کہ میں لوکاں دیاں یاریاں لواندی پھردی آں۔‘‘
حاجی چونک کے انج سدھا ہویا جویںاوہدی لُنگی وچ ڈیمھو (بھِڑ) وڑ گیا ہووے۔
’’بی بی رانی‘‘ اوہدے مُون￿ہوں نِکلیا۔ ’’کہڑی بی بی رانی؟‘‘ اوہنے پُچھیا۔
اوہ پھتے…… دی دِھی جہڑی دساں بارھاں سالاں دی جوان بیٹھی اے۔‘‘
بی بی رانی دے گدرائے ہوئے پِنڈے دا سوچ کے حاجی دے مون￿ہ وچ پانی آ گیا۔
کُجھ چِر چُپ رہی۔
حاجی نے گھُٹ سنگھوں لنگھایا۔
’’کیہ توں آکھیں تاں بی بی رانی…؟‘‘ اوہ چپ کر لیا۔
بھاگاں انج مسکائی کہ انجان بندا وی مُسکان وچ لُکیا بھیت جان سکدا سی۔ حاجی نوں انج لگا جویں بھاگاں آکھدی پئی ہووے۔
’’حاجی صاحب تُسیں حالے ویکھیا ای کیہ اے؟‘‘ حاجی کُجھ چِر سوچدا رہیا۔ اوہنے چوری جہیاکوٹھے اندر سُتی پئی ہڈیاں دی مُٹھ اپنی بیوی ول نظر ماری فیر بھاگاں ول ویکھیا تے فورن ای نظر چُرا لئی۔
اوہدے متھے تے تریلی آ گئی اوہنے بڑی مشکل نال سنگھ ہیٹھاں تھُک لنگھائی۔ کُڑتے دی سائیڈ والی جیب وچوں بڑی احتیاط نال پنج سو دا نوٹ کڈھ کے بھاگاں ول دھایا‘ اوپری جہی آواز وچ آکھن لگا ’’ایہ پنج سو رُپیا رکھ۔ ہور وی لوڑ ہووے تاں ددسیں۔ اوکھے سوکھے ویلے ضرورت مند دے کم آون دا بڑا ثواب اے۔ اج کل روزیاں دامہینا اے۔ ایس مہینے بہت زیادا ثواب مِلدا اے۔‘‘
’’حاجی نے اک واری فیر ایدھر اودھر ویکھیا تے ہولی جہی اواز وچ بولیا۔
’’جے بی بی رانی… نوں… وی … لوڑ … ہووے… تاں… دسیں۔ میں…‘‘٭