تاکے پاچھے جیونا

کرتار سنگھ دُگل

’’ کُتا پھر بھونک رہیا ہے۔ ‘‘
’’ بھونک نہیں رہیا ، رو رہیا ہے۔ ‘‘پلکاں وچ اتھرو لٹکائے اس ٹرانزٹ کیمپ دے ملازم نوں دسیا۔ تے کیمپ ملازم نے ہوٹھ چبا کے انج اس ول ویکھیا جویں کہہ رہیا ہووے عورت ، تیرا سر پھر گیا ہے ؟ بنگالی بڑے سنکی ہندے ہن۔ ہن تے تہاڈے تے سچ مچ مصیبت آ پئی ہے۔
تے پھیر اوہ اپنے کم لگ گیا۔ نویں آئے پناہ گیراں دے کھل جگن۔ اس نوں زیادہ سوچن دی وہل ہی کتھے ملدی سی۔ دن رات دن رات بیڑیاں دریا دے کنڈھے انج آ کے لگدیاں سن۔ تے اوہناں وچ لدے پناہ گیر مکھیاں وانگ کیمپ افسر دے تنبو نوں گھیر لیندے سن۔ بھکھے ، ننگے ، بیمار ، عورتاں راہ وچ جنمے بچے چھاتیاں نال لائی ، عورتاں جنہاں دے دن پورے ہو چکے سن ؛ کسے ویلے وی جنہاں دی سپ موتی اگل سکدی سی۔
پر قاعدے مطابق پہلے ہر پناہ گیر دا ناں درج کیتا جانا سی ؛ اپنا ناں ، پیو دا ناں ، عمر ، پورا پتہ ، کتا کسب ، گھر باہر کیوں چھڈ کے آئے ؟
ہور سارے خانے اوہ بھر لیندا ، پر آخری کھاتے تے اس نوں وی چڑھ آندی سی۔ گھر باہر کیوں چھڈّ کے آئے ! آخر کوئی اپنا گھر اپنا اننن کیوں چھڈدا ہے ؟ شروع شروع وچ اوہ ایہہ سوال پچھیا کردا سی۔ پھیر اک دن اک ستر سال دے بڈھے مولوی نے پولے جہے اوہنوں جواب دتا – سیر کرن آئے ہاں۔ دو پتر اوہدے ماریگئے سن۔ اوہدی جوان دھی نوں فوجیاں نے کھوہ لیا سی۔ اوہدے گھر نوں ساڑ کے سواہ کر دتا سی۔ پتہ نہیں کنج اوہ آپ بچ گیا سی۔ تے ایہی حشر قافلے دے ہر بندے نال ہویا سی۔ گھر – باہر کیوں چھڈ آئے ؟ اس دا کوئی کی جواب دیوے۔
پر سرکار نے بؤرا تے رکھنا ہندا ہے۔ سوشل ورکر تے اس توں کتے ودھیرے غور نال پناہ گیراں دی آپ ‘ بیتی سندے تے اس نوں اپنے کاغذاں وچ درج کردے رہندے سن۔
کُتا پھر رو رہیا سی۔ اک دردناک ورلاپ۔ پناہ گیراں توں دور ہٹ کے ساہمنے دریا دے پارلے کنڈھے ول نظراں جمائی فریاد کر رہیا سی۔
تے اوہ کیمپ افسر دے کولوں قطار وچوں نکل باہر آ گئی۔ اس تے اجے سینکڑے پناہ گیراں دا ویروا درج کرنا سی۔ پھیر کتے اوہناں دے ناں راشن کارڈ بناؤن دی واری آوے گی۔
قطار وچوں نکل کیاوہ اکلوانجے اک کنڈیالی جھاڑی کول آ کھلوتی۔ تے اوہدے کناں وچ کیمپ ملازم دی مہارنی مڑ گونجن لگ پئی۔
ناں ؟
فاطمہ بی بی — فاطمہ ملک
عمر ؟
ویہہ ورھے !
گھر والے دا ناں ؟
عبدل ملک۔
پتہ
رنگ پور خاص۔
پتی دا کتا ؟
پتی ماریا گیا۔
بچے ؟
اک بیٹا سی ، اوہ وی ماریا گیا۔
ہور کوئی ؟
بس اک ‘ کھوکھا ‘ بچیا ہے۔
کھوکھا کون ؟
ساڈا کتا ، باہر کھلوتا رو رہیا ہے۔
کیمپ ملازم نے سنیا تے پھیر اپنے ہوٹھ چبائے۔ دیوانی عورت۔ تے بناں ہور کوئی سوال کیتے اگلے پناہ گیر دا بؤرا پچھنا شروع کیتا۔
ساہمنے کھوکھا کھلوتا پھر رو رہیا سی۔ دور ، بہت دور دِس حدے تے نظراں جمائی ، اچا اڑونکاں سٹّ رہیا سی۔ جویں کوئی تڑف تڑف کے کسے نوں پکار رہیا ہووے۔
’’ کھوکھا ، کھوکھا توں انج ورلاپ کرکے کس نوں سناندا ایں ؟ کوئی نہیں جو تیری فریاد ہن سنے گا۔ کھوکھا ، کھوکھا ، توں انج کرلا کرلا کے کس نوں بلاندا ایں ؟ اوہ تے چلا گیا۔ تنّ گولیاں اوہدی چھاتی وچ آ کے لگیاں۔ تنّ گولیاں اوہدی چھاتی وچ تے اک گولی اوہدے بچے دی چھاتی وچ۔ دوڑ کے اپنے ویہڑے وچ ڈھیری ہوئے پیو دے گل جا لگا سی۔

تے اوہ اکھ پلکارے وچ ٹھنڈے ہو گئے۔ اپنے پتر نوں گود وچ لے کے تر گیا ، بٹ بٹ ویکھدی کل مکلی مینوں چھڈ کے ۔‘‘
ہُن اوہ کُتا اوہدے کول آ کے اوہدے پیراں نوں سنگھ رہیا سی ، اوہدے ساڑی دا پلہ منہ وچ لے کے اوہنوں کھچّ رہیا سی ، جویں کہہ رہیا ہووے –چل ، ہنے واپس چل جتھے اوہ رہِ گیا ہے۔ میں اپنے مالک کول جانا اے۔
’’ بچے ، ادھر کون جا سکدا ہے ؟ ‘‘ فاطمہ کھوکھا نوں سمجھاندی ہے۔ ’’ ادھر تے گولیاں دی ورکھا ہندی ہے۔ لہو دے پیاسے جروانے ادھر تے چن چن کے بنگالی دیش بھگتاں دا خون کر رہے نیں۔ ‘‘
کھوکھا پھٹیاں پھٹیاں اکھیاں اپنی مالکن ول ویکھدا ہے۔ کی مطلب ، اج وی رات اوہنوں ویکھے بناں کٹنی ہوویگی ؟
نہیں ، نہیں ، نہیں ، تے کھوکھا دوڑ کے پھیر ، دور اتھے جتھوں اس نوں دریا دا کنڈھا صاف وکھائی دندا ہے ، جا کے رون لگ پیندا ہے ۔ اک ہردے ویدک ویدنا۔ ہنجوآں نال بھجی فریاد۔ اوہدی پکار اچی ہو جاندی ہے۔ جویں کوئی وین کر رہیا ہووے ، ہاڑھے کڈھ رہیا ہووے۔
آپ رو رہیا سی ، کھوکھا اپنی مالکن نوں وی روا روا کے اوہدا برا حالَ کر رہیا سی۔
پھیر اک سوشل ورکر اپنا رجسٹر پھڑی فاطمہ کول اوہدا اوہ ویروا لین لئی آ گئی جہڑی اک عورت کسے عورت نوں ہی دس سکدی ہے۔ فاطمہ نے ویکھیا رجسٹر بھریا ہویا سی تشدد دیاں اوہناں کہانیاں نال جیہڑیاں بنگلا دیش دے پناہ گیراں تے واپریاں سن۔
’’ سچ سچ سبھ کجھ دس دیواں۔‘‘ فاطمہ نے سوہنے منہ والی نوجوان سوشل ورکر دیاں مدھ بھریاں اکھیاں ول ویکھدے ہوئے کیہا۔ شبو آپ شرنرتھن سی۔ ایہہ لوک پہلے ہلے وچ ہی نکل آئے سن۔
پھیر فاطمہ نے اپنی آپ بیتی شروع کیتی۔ چھل چھل اتھرو اوہدے وہِ رہے سن ، پر اوہ بولدی جا رہی سی ، بولدی جا رہی سی۔
’’ میرے شوہر تے میرے بچے دیاں لاشاں باہر ویہڑے وچ پئیاں سن تے مینوں اوہ ظالم کہے پلنگھ تے میں اوہدے نال پے جاواں۔ اوہدی بندوق وچوں اجے تیک اوہناں گولیاں دا دھواں نکل رہیا سی جنہاں نال اس میری دنیا نوں ہنیرا کیتا سی۔ تے میں اوہدے منہ تے تھکیا ، اک وار ، دو وار ، تنّ وار۔ اوہ ہکا بکا میرے منہ ول ویکھن لگ پیا۔ اتنے وچ ساڈے ساہمنے تڑ تڑ گولیاں کتوں وسن لگ پئیاں۔ اک پھٹڑ شیرنی وانگراں میں انج دی انج کھلوتی ساں تے اوہ ملکنے ہی کتے گلی وچ کھسک گیا۔ تے پھیر مکتی باہنی دے سپاہیاں دی اگوائی وچ اسیں نکل آئے۔ میرے نال ساڈی بستی دے کئی لوک ہور سن۔ پڑاؤ پڑاء اسیں دریا دے اس پاسے پجّ گئے۔ ‘‘
تے پھیر شبو تے فاطمہ کنڈیالی جھاڑی دی اوٹ وچ بیٹھیاں کتنا چر گلاں کردیاں رہیاں۔ اجے راشن کارڈ ونڈے جان وچ دیری سی۔ اک نظر تے شبو تے فاطمہ دی جویں دوستی ہو گئی۔ شبو کہندی اوہ فاطمہ نوں وی اپنے نال کم وچ لا لوے گی۔ دوویں ہان سن۔ ان بن اس طرحاں دا جو کجھ فاطمہ نال ہویا سی شبو نال وی بیتیا سی۔ فرق اتنا سی کہ فاطمہ بچ گئی سی تے شبو بچ نہیں سکی سی۔ اوہدیاں باہواں نوں جکڑ کے اگلیاں نے اوہنوں ولوندھر سٹیا سی۔ تے شبو نے اپنے پیٹ ول ویکھ کے اوہنوں دسیا ، اوہ غنڈے دے بیج نوں پچھلے تنّ مہینیاں توں اپنی ککھّ وچ سنبھالے ہوئے سی۔ ہور چھ مہینے تے اس نوں اوہ اپنے پیٹ وچوں کڈھ کے سولی تے لٹکا دیوے گی۔ تے شبو دیاں اکھیاں وچ اک عجیب طرحاں دی وحشت جھاک رہی سی۔
تے فاطمہ نے اپنا سارا کلیش بھلّ کے اوہنوں چھاتی نال لا لیا۔ کتنی دیر انج اوہ اک دوجے دیاں باہواں وچ ولنگیاں رہیاں۔
کھوکھا پھر رو رہیا سی۔ توبہ توبہ کس طرحاں کیرنے پا رہیا سی۔ رو رو کے اوہدی آواز بیٹھ گئی سی۔ جویں کوئی پھاوھا ہو گیا ہووے۔ مڑ مڑ دور ساہمنے دریا دے پار دسحدے ول ویکھن لگ پیندا تے کرلاؤن لگدا۔

تے شبو دیاں اکھیاں وچ اک عجیب طرحاں دی وحشت جھاک رہی سی۔
تے فاطمہ نے اپنا سارا کلیش بھلّ کے اوہنوں چھاتی نال لا لیا۔ کتنی دیر انج اوہ اک دوجے دیاں باہواں وچ ولنگیاں رہیاں۔
کھوکھا پھر رو رہیا سی۔ توبہ توبہ کس طرحاں کیرنے پا رہیا سی۔ رو رو کے اوہدی آواز بیٹھ گئی سی۔ جویں کوئی پھاوھا ہو گیا ہووے۔ مڑ مڑ دور ساہمنے دریا دے پار دسحدے ول ویکھن لگ پیندا تے کرلاؤن لگدا۔
ترکالاں پے رہیاں سن۔ پلاتا پلاتا ہنیرا ہو رہیا سی۔ روں دے گوہڑیاں ورگے سلیٹی رنگ دے بدل آکاش وچ واہوداہی اڈدے جا رہے سن۔ تے کھوکھا جویں اوہناں نوں رو رو کے اپنا حالَ سنا رہیا ہووے ۔ اوہناں ہتھ اپنے درد – فراق دے سنیہے گھل رہیا سی۔ اوہ بدل جہڑے اوہدے بنگلا دیش ول اڈدے جا رہے سن۔
فاطمہ تے شبو کتنا چر اک دوجے دے النگن وچ گڑوند پئیاں رہیاں تے پھیر اوہ اٹھ کے راشن کارڈ دی کیڑ لین تر پئیاں۔ راشن کارڈ اگلی سویر ملنے سن۔ اگلی سویر راشن کارڈ وی ملنگے تے ٹرکاں وچ پا کے پناہ گیراں نوں آپو اپنے کیمپ وچ بھیج دتا جاویگا۔ رات اوہناں نوں ٹرانزٹ کیمپ وچ ہی کٹنی سی۔ پنکتاں دیاں پنکتاں پناہ گیراں وچ پوڑیاں تے سبزی ورتائی جا رہی سی۔
فاطمہ تے شبو اپنا اپنا حصہ لے کے شبو دے تنبو ول تر پئیاں۔ تنبو ٹرازٹ کیمپ دے اکلونجے کرکے سی۔
’’ نور ہے ، نورؤلئسلام۔‘‘ تے شبو تاولے تاولے قدم اگے ودھی۔ پر اتھے تے کوئی وی نہیں سی۔
مڑ مڑ فاطمہ دا جی کردا شبو توں پچھے ، نور کون سی ؟ کون سی نور جس لئی اکدمّ اوہ اتاولی ہو گئی سی۔
پر پھیر اس نوں کھوکھا دے رون دی آواز آؤن لگّ پئی تے اس نوں سبھ کجھ وسر گیا۔ کنج بچیاں وانگ روندا سی۔ بچے وانگراں ہی تے اسنوں اس دے گھر والے نے پالیا سی۔ تے ہن اس لئی اوہ تڑپھ رہیا سی۔ رو رو کے اپنی دیدے کلنج رہیا سی۔
کتنا چر کھوکھا دے رون دی آواز آندی رہی تے فاطمہ دیاں اکھیاں مڑ مڑ ڈبڈبا جاندیاں۔
پھیر شبو گان پئی – ہمار سونار بنگلا دیش۔
تے شبو دا گیت سندی کئی دناں دی تھکی – ہاری جفر جال رہی فاطمہ دی اکھ لگ گئی۔ اک جھٹ دا جھٹ تے اوہ بے سدھ پئی سی۔
ساری اوہ رات فاطمہ وٹے دا وٹا پئی رہی۔ سویر ہو گئی ، دھپاں نکل آئیاں تاں وی اوہ ستی ہوئی سی۔
شبو کدوں دی اپنے کم نکل گئی سی۔
انبی دے بوٹے وچوں چھن چھن کے سویر دیاں کرناں پھاتماں دے منہ تے پے رہیاں سن۔ چن ورگا اوہدا منہ جویں کھڑ – پڑ گیا ہووے۔ سویرے دی ٹھنڈی – مٹھی ہوا وچ اوہدے وال اڈ اڈ کے اوہدیاں گلھاں تے اوہدے متھے تے پے رہے سن۔ اوہدی انگی دیاں اتلیاں تنداں چھجھیاں ہوئیاں سن تے اوہدا قہراں دا جوبن ڈلھ ڈلھ پے رہیا سی۔
نور سی ، نور اوہدے کناں وچ گوشے کر رہیا سی۔ شبو بنگلا دیش وچ اس جروانے نوں ٹولن گئی سی جس دا بیں اوہدے پیٹ وچ سی۔ تے نور کہہ رہیا سی ، ہن اوہ مڑ کے کدی نہیں آویگی۔ تے اوہ اوہدے منہ تے اوہدے متھے تے اڈ اڈ پے رہے اوہدے والاں نوں ہتھ نال پولے جہے پچھے کردا ہے۔ تے سواد سواد ہوئی فاطمہ اکھاں مند لیندی ہے۔ اک نشے نشے وچ جویں کوئی غوطے کھا رہیا ہووے۔
’’ فاطمہ ! فاطمہ !! ‘‘ ساہو ساہ گھبرائی ہوئی شبو دی آواز تے فاطمہ دی اکھ کھل جاندی ہے۔ شبو دیاں اکھاں وچ اتھرو ڈلھک رہے ہن۔ پھاتماں نوں بانہوں پھڑ اوہ کیمپ دے دفتر دے پرلے پاسے لے جاندی ہے۔
تے فاطمہ ویکھ کے کرلا اٹھدی ہے۔ ساہمنے بنے تے کھوکھا بے حس پیا ہے ، پھٹیاں پھٹیاں اکھیاں دور دریا تے پار دِس حدے ول لگیاں ہوئیاں اوہ ختم ہو گیا۔٭٭