لہو دا پھِکاّ رنگ

بلوِندر کور کھرانا

چھنو روز سویرے چار روٹیاں تے اپر امب دا آچار رکھ اِک پونے وچ بنھ چِھندے دے ہتھ پھڑا دیندی تے چِھندا روٹی پھڑ شہر دے چونک وچ جا بہندا۔ ہور وی کئی مستری، مزدور اوتھے کم دی آس وچ بیٹھے ہوندے۔ پچھلے مہینے لگاتار مینہہ پیندا رہیا۔ بھلا مینہہ وچ عمارتاں کون بناندا ہے۔ ایہہ گل چِھندے نوں وی پتہ سی پر ڈھڈ دی بھکھ اوس نوں چونک تک آن لئی مجبور کر دیندی۔ دوپہر پئی نوں اوہ گھر مڑدا تے چھنو دا سوال اج وی خالی مڑ آیا؟ اوس دے سر وچ ہتھوڑے وانگ وجدا تے اوہ پیڑ نال کرلا اٹھدا۔
میرا دل کردے واپس مڑن نوں۔ بکواس کردی اے۔
فیر دوہاں وچ بحث شروع ہو جاندی، جو کئی وار لڑائی وچ بدل جاندی۔ چھنو گھر دیاں لوڑاں گناندی تے چِھندا سن سن کے ہور ابا تبا بولدا۔ تھوڑی دیر بعد جدوں دوویں ٹھنڈے ہو جاندے تاں اِک دوجے نوں سمجھاندے، مناندے۔
ویکھو جی، ایہہ تاں میں اک دوکوگھراں دا کم پھڑ لیا تے رکھی مسی چل رہی اے، نہیں تے پتہ نہیں اپنا سبھ دا کیہ حال ہوندا۔
چھنو، برساتاں دے دن ہن، کم ملنا اوکھا ا ے۔ میں تاں فیر وی روز گھروں تر پیندا ہاں کہ کِتے کوئی گھر دے اندر دی مزدوری والا ہی کم مل جاوے، پر….۔
رجو نوں چوتھی چڑھیاں چار مہینے ہو گئے، کتاباں وی لے کے دین نہیں ہوئیاں۔ سکولوں ملے کاپیاں کتاباں والے پیسے وی گھرے خرچ ہوگے۔ دیبو وی سکھ نال چار دا ہو گیا اے۔ اوس نوں وی پڑھنے پانا اے۔
کوئی نہ ایس مہینے کم مل جو، رب بھلی کرو۔
چِھندا چھنو نوں تاں چپ کرا دیندا پر رات منجے تے لیٹیا سوچدا رہندا۔ رب کدوں بھلی کرو؟ رب وی ایہناں شاہوکاراں دی ہی بھلی کردا اے۔ غریباں دی آواز تاں اوہدے کناں تک پہنچدی ہی نہیں۔ فیر پتہ نہیں کنیاں ہی سوچاں، اوس دی تپ تپ چوندی چھت وانگ اوس دے سر اتے ڈگدیاں تے اوس نوں فکراں وچ ڈبو دیندیاں۔ فیر اوس نوں ماسٹر جگدیش سنگھ یاد آندے جو ارتھ شاستر پڑھاندیاں کئی وار کہندے ہوندے سی، رب نے تاں سبھ لئی روٹی دتی ہے، جے تہانوں نہیں ملدی تاں تسیں پتہ کرنا ہے کہ تہاڈے حصے دی روٹی کون چرا لیندا اے؟ اوس ویلے چِھندے نوں ایہناں گلاں دی بہتی سمجھ نہ آندی تے اوہ سوچدا رہندا کہ ساڈی روٹی کس نے چرائی ہے۔
چِھندا بارھاں جماعتاں پڑھیا سی، اگوں ہور پڑھنا چاہندا سی پر پیو نوں ساہ دی بیماری ہو گئی۔ فیر اوس نے اجیہا منجا پھڑیا کہ چھِندے نوں پڑھائی چھڈ کے گھر دی ذمہ واری سنبھالنی پئی اتے اوہ وی پیو وانگ مزدور بن گیا۔ فیر چِھندا ایس گدھی گیڑ وچ پھسدا گیا۔ پہلاں ماں پیو دیاں دوائیاں دا خرچہ سی، فیر ویاہ پچھوں اپنا پریوار وی ہو گیا۔ فیر نہ باپو منجے توں اٹھیا تے نہ ہی چِھندے دے ہتھوں تسلا، کہی چھٹے۔ باپو توں دو سال بعد ماں وی تر گئی۔ چِھندے نوں جدوں اپنے اوہ ساتھی یاد آندے، جو پڑھ لکھ گئے سن تاں اوس نوں اپنے نہ پڑھ سکن دا افسوس ہوندا۔ فیر سوچدا، پڑھ کے وی کیہڑیاں نوکریاں دھریاں پئیاں ہن۔ بی.اے، ایم.اے. والے وی دھکے کھاندے ہن، روز دھرنے لائے ہوندے ہن، مظاہرے کردے ہن، جلوس کڈھدے ہن پر ملدا کیہ ہے؟ سرکار دے لارے یاں پولیس دے ڈنڈے۔ ایہو جہیاں سوچاں وچ ہی چھندے نوں کدوں نیند آ جاندی، اوس نوں پتہ نہ لگدا تے مڑ اوہ سویرے اٹھ تیار ہو کے کم تے تر پیندا۔
مینہہ ختم ہو گئے سن۔ موسم کھل گیا سی۔ چٹی چٹی دھپ نے مزدوراں دی زندگی وچ آس دی روشنی بھر دتی سی۔ چھندے نوں ایس روشنی دا احساس ادوں ہویا۔ (جاری اے)

جدوں دیوراج ٹھیکے دار نے آ کے کیہا،
بئی دس بارھاں مزدور چاہیدے ہن، تیسری منزل دا مکان پورا مرمت کرکے بنانا ہے، پہلاں توڑ پھوڑ والا کم ہونا اے، تن چارن مہینے دا پکا کم اے۔ کون کون چلو؟
ٹھیکے دار دی آواز سن اوتھے کھڑے سارے مزدور، مستری اگے آئے۔ ٹھیکے دار نے صحت مند اتے چست پھرت جیہے دِسن والے مزدور چنے اتے کم والی تھاں وکھان لے گیا۔
کل توں سبھ نے ٹیم تے پہنچ جانا۔ ٹھیکے دار نے کیہا۔ چِھندا خوش سی کہ چلو دو چار مہینے تاں آرام نال نکلن گے۔
دوجے دن سویرے چِھندا سمیں توں کجھ چر پہلاں ہی کم تے پہنچ گیا۔
اِک دوکو مزدور ہور وی آئے ہوئے سی۔ ڈھائی سو گز دی کوٹھی سی۔ کوٹھی مالک آیا تے اوہ ٹھیکے دار نوں کم سمجھان لگا، فرش نویں پینے ہن، ٹائیلاں لگنیاں ہن، اندروں اتے باہروں پرانا پلستر اتار کے نواں پلستر کرنا ہے۔ گل کیہ، اِک لینٹر نوں چھڈ کے سارا کم ہی دوبارہ ہونا سی۔ ٹھیکے دار نے کیہا، تسیں سارا گھر ڈھاہ کے ہی دوبارہ کیوں نہیں بنا لیندے؟
یار! ہیٹھاں والے فلور بھراواں کول ہن، اوہ مندے نہیں۔ میرے بچے کہندے ہن کہ گھر ہن پرانا ہو گیا ہے، نواں بنوا۔ ایسے لئی میں اپنا فلور ٹھیک کروا رہیا واں۔
کم زور شور نال شروع ہو گیا۔ مالک روز سویرے آندا تے کم دی تسلی کردا۔ چوتھے دن اوہ ٹھیکے دار نوں اِک لفافے وچ نوٹ پھڑا گیا۔ اوس ویلے چِھندا تے راجو اوتھے ہی کم کر رہے سی۔
دس دِن لنگھ گئے، ٹھیکے دار نے کسے مزدور نوں کوئی پیسہ نہ دتا۔ چِھندے نے ہمت کر کے ٹھیکے دار کولوں پیسے منگے، اوہ ہر وار ٹال مٹول کر دیندا تے کہندا، کِتے نہیں بھجے جاندے تیرے پیسے، دے دیاں گا۔
چِھندا گھر جاندا تے چھنو اوس کولوں پیسے منگدی ہوئی کہندی، دس دن ہو گئے تینوں کم تے جاندیاں، پیسے دئیں گا تاں ہی رجو دیاں کتاباں آن گیاں، دیبو سکول جا گا۔
چِھندا کھجھ کے کہندا، تینوں کنی وار تاں دسیا اے، نہیں ملے اجے، اِک وار گل تیرے پلے نہیں پیندی۔
جے پیسے نہیں ملنے تاں فیر ساری ساری دیہاڑی ہڈ کیوں تڑواندا ایں؟ چِھندا کوئی جواب نہ دیندا۔
اگلے دن چھندا کم تے گیا تاں ٹھیکے دار اجے آیا نہیں سی۔ اوس نے سبھ مزدوراں نوں کیہا، بھراوودس دن ٹپ گئے کم کردیاں اجے تک ٹھیکے دار نے پیسے نہیں دتے، آپاں سارے اکٹھے ہو ک منگیے، لوڑ تاں سبھ نوں ہی ہے۔
ہاں یار! لوڑ تاں سبھ نوں ہے پر ٹھیکے دار نوں ملے نہیں ہونے نہیں تاں دے دیندا۔ اک مزدور نے کیہا۔
ملے کیویں نہیں، مالک تاں چوتھے دن تھبا نوٹاں دا پھڑا گیا سی، میں تے راجو نے ویکھیا سی۔ چل کوئی نہ ‘کٹھے دے دو۔ راجو نے کیہا۔
بھراوو! بناں منگیاں حق نہیں ملدے، ایہی لوک ہی ساڈ ی روٹی چوری کردے ہن۔ چِھندے نوں ماسٹر جگدیش سنگھ دیاں گلاں ہن سمجھ آ گئیاں سن۔ راجو نے کیہا، یار! تیریاں گلاں ساڈی سمجھوں باہر ہن۔
سمجھو باہر والی کیہڑی گل اے، 500 روپئے دیہاڑی مالک دیندا اے تے ٹھیکے دار سانوں 300 روپئے دے کے 200 روپئے ہر مزدور دے جیب وچ پاندا ہے، بناں محنت کیتے۔ چِھندا ہرکھ کے بولیا۔
چل چِھندے، سانوں کم وی تاں اوہی دیندا اے۔
چل ٹھیک ہے تیری گل پر ٹائم تے پیسے تاں دئے، ایہہ تاں ساڈا حق اے۔ بزدل نہ بنو، حق منگنا سکھو۔

آخری واک آندے ہوئے ٹھیکے دار نے سن لیا سی۔ اوہ اچی آواز وچ بولیا، کیہڑا اوئے کامریڈ ایتھے، حقاں دی راکھی کرن والا۔
راجو نے گل سنبھالدیاں کیہا، نہیں، نہیں، ٹھیکے دار جی چِھندا تاں کوئی پرانی گل سنا رہیا سی۔
ٹھیکے دار نے سبھ کجھ بھاپ کے چپ رہنا ہی ٹھیک سمجھیا۔ اوس نے گل بدلدے ہوئے کیہا، چلو، چلو، کم تے لگو سارے، مالک کم کرن دے پیسے دیندا اے، گلاں دے نہیں۔
چار دن ہور لنگھ گئے، ٹھیکے دار نے پیسے نہ دتے۔ نہ ہی کسے مزدور نے منگے۔ سبھ ڈردے سی کہ مساں مساں کم ملیا اے، کِتے ٹھیکے دار ناراض نہ ہو جاوے تے کم ہی نہ چھٹ جاوے۔ چھندے کولوں تاں اوہ ویسے ہی کھندک کھائی بیٹھا سی، ایس لئی اوس نے وی منگنا ٹھیک نہ سمجھیا۔ چھندے نے چھینی، ہتھوڑی پھڑی، بنیرے تے کھڑے ہو کے باہر والی کندھ دا پلستر جھرن لگا۔ اینی دیر وچ ٹھیکے دار آیا تے سبھ نوں پنج پنج سو دے دو نوٹ پھڑاندا ہویا بولیا، ل بئی، ایہہ تاں پھڑو، باقی ‘ساب بعد ‘چ کردے ہاں۔ پھر اوہ چھندے نوں مخاطب کردا بولیا، لے بئی کامریڈا، توں وی پھڑ۔ نوٹ ویکھ چھندے نوں روہ چڑھ گیا تے بولیا، ٹھیکیدارا!اج پندراں دن ہو گئے کم تے لگیاں نوں تے ایہہ دو نوٹ؟ اوئے ڈھنگ نہ بول اوئے، جدوں ملن گے، باقی وی دے دیاں گا۔ ٹھیکے دار وی تا وچ بولیا۔ کیوں، ملے نہیں اجے تینوں؟ اوئے، اکھاں کیہنوں وکھانا ایں؟ وڈیا بدمعاشا! اکھاں نہیں وکھندا، حق منگدا واں۔
باقی تیرے جیہے نہیں؟ چِھندے نے ویکھیا، سارے مزدور کم وچ لگے ہوئے سن، کوئی اوہناں ول نہیں سی ویکھ رہیا، شاید اوہ اوہناں دے جھگڑے وچ نہیں پینا چاہندے سن۔
باقیاں دا مینوں پتہ نہیں، سالے اپنی کِر ت منگدے وی ڈردے نیں۔ چھندے دا چہرہ کرودھ نال لال ہو گیا سی۔
تے توں آیا ایں وڈا بدمعاش، کرنا ای کم تے کرو، نہیں تے تر جا گھر نوں۔ انج تاں کم لین پچھے جج جج کرن گے، مل جاوے تاں چربی چڑھ جاندی اے۔ ٹھیکیدارا! بناں پیسے لئے تاں میں نہیں جاندا، میریاں دیہاڑیاں دا حساب کرکے پورا پیسہ دے دے، نہیں تاں….۔ٹھیکے دار دے ہنکار نوں سٹ وجی۔ اِک مزدور دی اینی ہمت کہ اس اگے زبان چلائے۔ ٹھیکے دار نے غصے وچ چھندے دے موڈھے تے دھپھا ماردے ہوئے کیہا، نہیں تاں کیہ کریں گا توں؟
بنیرے تے کھڑے چھندے دی ٹھیکے دار نال بولدیاں پکڑ تاں پہلاں ہی ڈھلی پے گئی سی، اچانک وجے دھپھے نال اوس دا توازن وگڑ گیا تے اوہ تیجی منزل توں سدھا زمین تے جا ڈگیا۔ اک دھڑم دی آواز تے چِھندا ختم۔ آواز سن آس پاس دے لوک دوڑے آئے۔ بھیڑ اکٹھی ہو گئی۔ پولیس آئی، تفتیش شروع ہوئی۔
تھانیدار صاحب نے کھڑے لوکاں نوں سوال کیتا، کیویں ہو گیا، ایہہ سبھ؟ جی بنیرے توں پیر تھڑک گیا، ٹھیکے دار بولیا۔ ایں کیویں پیر تھڑک گیا؟ بس جی، لاپرواہی ہو گئی ہونی اے، وچارے توں، ٹھیکے دار بھولا بندا ہویا بولیا۔
سبھ مزدور سچائی جاندے سن، پر سبھ چپ رہے۔ بولن دا مطلب سی، ٹھیکے دار نال دشمنی تے پھر دیہاڑیاں دے پیسے….۔ تھانیدار فیر بولیا، ٹھیکے دار صاحب! کوئی ہور گل تاں نہیں؟
نہیں جی، نہیں، کیہ پئے کہندے ہو، چلو اندر چلو، بہہ کے گل کردے آں۔ ٹھیکے دار تھانیدار صاحب تے دوویں سپاہیاں نوں اندر لے گیا۔ ٹھیکے دار نے تھانیدار دے کن وچ کجھ کیہا تے فیر سپاہیاں نوں مخاطب کردے ہوئے بولیا، قصور تاں ساڈا کوئی نہیں جی پر چھڈو ماملا رفع دفع کرو، ایہہ پولیس تھانیاں دے چکر نہیں کٹے جاندے۔
اینا کہہ کے ٹھیکے دار نے دو ہزار دے ویہہ گلابی گلابی نوٹ تھانیدار دی جیب وچ پا دتے۔ تھانیدار نے نوٹ ویکھ سپاہیاں نوں باہر چلن دا اشارہ کیتا۔ باہر آ کے تھانیدار نے اپنا رعب جھاڑدیاں فیر پچھیا، کیوں بئی، کسے نے کجھ کہنا اے؟
سبھ مزدور چپ رہے اتے ٹھیکے دار ول ویکھن لگے۔ تھانیدار دا روز غنڈے، بدمعاشاں نال واہ پیندا سی۔ اوس دی نظر اپرادھی نوں پچھاندی سی۔ اوس نے چھندے دی لاش ول ویکھیا۔ گوڑھا لال رنگ دا لہو چھندے دے سر وچوں نکل کے فرش اتے پھیلیا ہویا سی۔ تھانیدار نے اک نظر مڑ چھندے ول ویکھیا تے فیر اِک ہتھ اوس نے اپنی پینٹ دی جیب اتے ماریا تے نوٹاں دی گرماہٹ محسوس کیتی۔ فیر گلابی گلابی نوٹاں دی چمک اگے اوس نوں چھندے دے لہو دا گوڑھا رنگ پھکا لگیا۔ اوس نے سپاہیاں نوں آواز دتی تے تنوں جنے بھیڑ نوں ہٹاندے ہوئے اوتھوں تر پئے۔٭