لہندے پنجاب توں امریکہ

لکھاری: پروفیسرڈاکٹرترنجیت سنگھ بوتالیہ
پنجابی روپ: پرفیسر خضر جواد

اسے ستمبر 1947سی، بوتالہ سرداراں نے گوجرانوالہ دے نزدیک اپنا آبائی پنڈ بوتالہ سردار جھنڈا سنگھ کدی وی واپس نہ آن واسطے چھڈیا۔ میرے دادا کیپٹن اجیت سنگھ بوتالیہ (ریٹائرڈ) نے اک مسلمان دی طرح گول پگڑی پائی تے میری دادی (سردارنی نریندر کور بوتالیہ) نے برقعہ پایا۔ تن ماہ دے پتر کرنل سر بجیت سنگھ بوتالیہ(ریٹائرڈ) نوں دادی نے اپنے ہتھاں وچ اوردو سال دے سکواڈرن لیڈر نریندر جیت سنگھ بوتالیہ (ریٹائرڈ) نوں اک گدھے تے بٹھا کے بوتالہ سرداراں نے پیدل اپنا آبائ گھر اچھائ واسطے چھڈیا۔ میرے والد میجر کرم جیت سنگھ بوتالیہ(ریٹائرڈ)، اودوں ایچی سن چیفز کالج لاہور دے سٹوڈنٹ پہلے ہی سکول دی

طرفوں چڑھدے پنجاب دی طرف شملہ وچ اپنے نانکیاں کول رہن چلے گئے سن۔
میرے دادا دادی بہت دناں تک گجرانوالہ دے نزدیک پناہ گزین کیمپ دی طرف ٹردے رہے۔ جدوں او پہنچے اتھوں دے برطانوی انچارج افسر نوں پتہ لگیا کہ میرے دادا نے فوج دے وچ سروس کیتی سی۔ اس نے انہاں نوں سرحد پار کران دی سہولت دی زمہ داری خود لئ۔ کیمپ توں سرحد جاندے ہوئے مسلماناں دے اک ہجوم نے گڈی نوں روکیا تے اس خاندان نوں حوالے کرن دا مطالبہ کیتا۔ میرے دادا نے ہجوم وچوں کچھ بندیاں نوں سجان لیا اور انہاں نے فیصلہ کیتا کہ اس خاندان نوں لاہور جان دی بجائے داد دے اک دوست دے کول ٹھہرایا جاوے۔ کیسی دلاں دی تبدیلی سی۔۔۔۔لٹن والیاں توں پناہ دین والیاں تک۔ تقریباً اک مہینہ تک او اک مسلمان خاندان دے گھر رہندے رہے جنہاں نے انہاں نوں خوراک بشمول غیر حلال گوشت اور کپڑے مہیاء کیتے۔ ہمسایاں نے شک کرنا شروع کر دتا کہ شاید اک سکھ خاندان اک مسلمان دے گھر چھپیا ہے۔ جمعہ نوں میرے دادے دے اے دوست مسجد دے وچ جمعہ پڑھن گئے۔

امام نے اک پاسے کر کے پچھیا کہ اودے گھر کون رہ رہا ہے۔اس جواب دتا کہ اودا بھائی تے خاندان۔ دادے دے اس انجان دوست نے قرآن تے قسم کھادی کہ اے میرے بھائی دا خاندان اے۔ اس چیز نوں اگر اج ویکھیا جاوے کہ آیا واقعی اس میرے دادے نوں اپنا بھائی ویکھیا یا اس اپنے دوست دے خاندان دی زندگی بچان لئی قرآن تے جھوٹی قسم کھادی۔ اس گل نوں میں اپنے پڑھن آ لیان دی رائے تے جھڈناں۔ پر اتھے اک چیز وچ غلطی دی گنجائش نہیں کہ اگر میرے دادا دے انجان دوست نے اے کچھ نا کیتا ہوندا تا میرا شاید اج وجود ہی نہ ہوندا۔ تقسیم دی ہر وحشت بھری اور ڈراؤنی انسانی ناکامی دے پچھے، شفقت، محبت اور دوستی دی اک لازوال کہانی ہے جھیڑی کی اپنی جان دے خطرے دے باوجود لیتی گئی۔۔
اس دوران میرے والد جیڑھے کے ادائل عمری وچ سن، اپنے دو چھوٹے بھائیاں (ایڈوکیٹ منجیت سنگھ بوتالیہ اور دلجیت سنگھ بوتالیہ) دے نال پہلے ہی شملہ وچ اپنے نانکیاں کول سن اور انہاں نے اپنے والدین دی زندہ رہن دی امید چھڈ دیتی سی۔ پہلے ہی ستمبر چڑھ چکیا سی اور خاندان دی طرفوں کوئی خبر نہیں سی۔ اس غم اور واضح سانحے نوں ختم کر ن واسطے انہاں نے آخری مذہبی رسماں وی ادا کر دتیاں۔ اکتوبر 1947 دے وچ جدوں معاملہ کچھ ٹھنڈا ہویا، میرے دادا جی دے دوست نے خاندان نوں تقسیم دی صوابدیدی لکیر دی طرف چھڈیا، جیڑھی کہ اک گورے نے قلم دے نال درمیان وچ کچھ کے پنجاب دے دل نوں کٹ دتا۔ امرتسر دے نزدیک پناہ گزین کیمپ تے پہنچ کے میری دادی نے شملہ فون کال کرن دا کہیا۔ جدوں شملہ فون دی گھنٹی وجی، میرے والد نے فون چکیا۔ انہاں نے اپنے پتر دی آواز نوں پہچان لیا، جیڑھا کہ ہر ماں ایہی کردی اے اور کیہا کہ میں تیری ماں بولدی آں۔ میرے والد دا رنگ پیلا پئے گیا۔ اے کداں ہوسکدا اے کے اودے ماں پئو جیڑھے کے مر گئے سن زندہ کداں ہو گئے۔ اس واسطے میرے دادا دادی اور انہاں دے دو چھوٹے پتر دوبارا پیدا ہوئے اور انہاں نوں زندگی دا دوسرا موقع ملیا۔ جیویں کے میری ماں نے کہیا ” انہاں خوفناک وقتاں وچ ساڈی انسانیت گواچ گئی سی”.
میرے دادا دادی نوں فرید کوٹ وچ اک گھر الاٹ ہویا اور بعد وچ دادا مہاراجہ ہریندر سنگھ آف فرید کوٹ دی پولیس فورس وچ شامل ہو گئے۔ میرے دادا 1955 وچ فیروز پور وچ مر گئے اور اپنے پچھے پنج پتر چھڈے، کرم جیت سنگھ بوتالیہ، دلجیت سنگھ بوتالیہ، منجیت سنگھ بوتالیہ، نریندر جیت سنگھ بوتالیہ، سربجیت سنگھ بوتالیہ اور اک بیٹی جسجیت کور بوتالیہ جیڑھی کے جوانی دے وچ ہی اک مرض دی وجہ توں مر گئی۔ میری دادی اماں واری واری اپنے پتراں کول رہندی سن۔ دو فوج وچ بھرتی ہوئے، اک ائیر فورس وچ شامل ہویا، اک اٹارنی بنیا اور اک فیروز پور رہا۔ 1960 وج خاندان نے فیروز پور وچ جنرل موسیٰ خان دے سابقہ گھر 5 دی مال فیروز پور کینٹ رہنا شروع کیتا۔

جنرل موسیٰ خان تے میرے دادا دہرادن وچ دوست سن تے موسیٰ خان نے میرے دادا دادی دی شادی وچ وی شرکت کیتی۔ او بعد وچ پاکستان آرمی دے کمانڈر انچیف بنے۔ میرے والد جوانی توں ہی اک نامی گرامی شکاری سن اور پندرہ سال دی لڑکپن دی عمر وچ ہی فیروز پور توں شملہ ڈرائیونگ کرن دا شوق پا لیا۔ 1963 دے وچ انہاں نے میری ماں سردارنی تریپت کور سودھی جیڑھی کہرام گلی 7 لاہور وچ پیدا ہوئے سن دے نال شادی کیتی، اور پھر انڈیا دی علاقائی فوج وچ بھرتی ہوئے اور فیروز پور، چندی گڑھ، امبالہ وچ رہے۔ 1965 تے 1971 دیاں انڈوپاک جنگاں وچ سرحد تے فوج نوں سروس دتی۔ انہاں دے فوج وچ رہن دے وقت دے دوران اور شکار دے خاص شوقین تصور کیتےجاندے سن، خاص طور دے تیتر، جنگلی سور اور ہرن۔ انہاں دے دوست شوق دے نال “یاراں دایار”کہہ کہ یاد کردے نیں۔ میرے پاپا (جو کہ میں انہاں نوں پیار نال کینداسی) اک فوجی افسر اوٹ تقسیم دے (فسادات) تو بچ جان والے ہے سن۔ مسلماناں دے بارے وچ خاص رائے رکھدے سن کہ جیدے نال میں اختلاف کرداں۔ جبکہ وقت گزرن دے نال میں اے محسوس کیتا کہ انہاں دی زندگی دے تجربات نے اے خیالات بنا دتے، حالانکہ میں انہاں نال اتفاق نئیں کردا اور میں کون واں جیڑھا کہ انہاں دے اتے اپنٹ خیالات مسلط کراں۔ اداں توں ہی ساڈے درمیان انہاں معاملاتِ تے ہلکا پھلکا مگر صحت مند کچھاو رہا اے۔ تن چار سال پاپا دی فوج وچ تعیناتی دے دوران اسی سفر وچ دہے آں۔ جدوں او فوج توں ریٹائرڈ ہو گئے اسی ترن تران، جیڑھا کہ چھڑدے پنجاب دا انڈو پاک سرحد دے قریب اک چھوٹا قصبہ ہے اتھے آ گئے۔ میں سنٹرل سکول امرتسر داخلہ لے لیا۔ میری چھوٹی بہن تے میں ہر روز عوامی بس تے تی کلومیٹر آ نا جانا ہونداسی۔ ہائ سکول دے وچ میرا سب توں بہترین دوست شیر علی خان سی۔میں پڑھن والا بچہ سی تے او اک ایتھلیٹ قسم دا سی۔ لیکن اسی بہت اچھے دوست سی۔ اک دن سکول دی میری پسندیدہ استانی نے مینوں اپنے دفتر وچ کھچیا اور کہن لگی کہ مسلمان ناپاک ہوندے نیں تے انہاں تے اعتماد نہیں کیتا جا سکدا اور مینوں کہن لگے کہ توں اس مسلمان لڑکے نوں دوست نہ بنا۔ اے میرا اسلام فوبیا اور عقیدے دی بنیاد تے تعصب دا سب توں پہلا اور اصل تجربہ سی۔ اس دن میں اپنی سب توں پسندیدہ استانی تے اعتماد کھو دتا۔ میں 1981 توں 1983 تک دیو کالج چندی گڑھ رہا اور فیر پنجاب انجنئیرنگ کالج چندی گڑھ (جیڑا کہ موجودہ یونیورسٹی آف انجینئرنگ اینڈ ٹیکنالوجی لاہور توں اگے ودھیا اور 1947 توں پہلے 1923 توں میک لیگن انجنئیرنگ کالج ہے سی)۔ اے او ویلا سی جدوں میرے ذہن نوں آلودہ کیتا گیا جنوں میں ہن، نفرت دی حب الوطنی کہنا واں۔ محب وطن ہندوستانی بنن واسطے مینوں پاکستان توں نفرت کرنا سی اور سارے پاکستانیاں نوں برائی سمجھنا سی۔ میں 1987 وچ سول انجینئرنگ وچ انڈر گریجوایٹ ڈگری کیتی اور دو ہفتیاں واسطے انڈین فوج جوائن کیتی، پر میں اسی ویلے چھڈ دتی جدوں مینوں پتہ لگیا کہ میرے افسر میرا برین واش کر رہے نیں حالانکہ میں آ ئی ایف اے دہرادن وچ جا رہا سی جیہڑی کہ میرے دادا نے 1930 دے عشرے دے شروع وچ اٹینڈ کیتی سی۔ فیر میں انڈین انسٹیٹیوٹ آف ٹیکنالوجی بمبئی جوائن کیتی اور 1989 وچ سول انجینئرنگ دی ماسٹر ڈگری حاصل کیتی۔ کچھ عرصہ نیشنل تھرمل پاور کارپوریشن دہلی وچ رہ کے میں سول انجینئرنگ وچ ڈاکٹریٹ دی تعلیم حاصل کرن یونائیٹڈ سٹیٹس چلا گیا۔ 1988 وچ میں پی ایچ ڈی دی ڈگری کرن اوہیو سٹیٹ یونیورسٹی کولمبس اوہیو یونائیٹڈ سٹیٹس چلا گیا۔ میں اپنے والدین اور خاندان توں کم از کم اک سمندر دی دوری تے ساں۔ جیویں ہی یونائیٹڈ سٹیٹس وچ اپنا تعلیمی سفر شروع کیتا میں پہلا سوال اپنے آپ توں پچھیا کہ”کیا میں اپنا مذہبی ہونا جاری رکھ سکداں؟”دماغ تے کافی زور دین توں بعد جواب بہت واضح آیا۔ ہاں۔ میں مذہبی ہونا چاہندا سی، اس چیز نے اک ہور سوال کھڑا کر دتا۔ میں کس مذہبی روائیتاں دی پیروی کراں میں یونیورسٹی کیمپس دے نزدیک کیتھولک کلرجی دے علاقائی ممبر نال رابطہ کیتا اور اودے توں نصیحت پچھی کہ میں کس مذہبی رستے نوں اختیار کراں۔ اودے جواب نے مینوں حیران کر دتا۔ انہاں نے مینوں کہیا کہ تسی جیڑھے مزہب وچ پرورش پائی اے، اودے وچ گہری نظر مارو۔ اور انہاں مینوں کہیا کہ اپنے عقیدے نوں اک ہور موقع دے کے میرے کول واپس آ نا۔ لیکن مینوں انہاں دے نال وعدہ کرنا پیا کہ میں اپنا عقیدہ گہرائی اور خلوص دے نال پڑھاں گا۔ جیویں کہ تسی ہن تک اندازہ لا لیا ہونا کہ میں اس پادری کول کدی وی واپس نہیں گیا۔ لیکن میں اودے مشورے دا مشکور ہاں۔ ایتھے کسی ہور مذہبی روایت دا کوئی ایسا سی جنے میری اپنی مذہبی روایت وچ پرورش پان دی مدد کیتی۔ اودی روحانیت دے مشورے مزہب دی حدود توں ماورا سن۔ اس عقیدے دے بندے نے اے ضرورت نہیں ویکھی کہ او مینوں تبدیل کرے، بلکہ مینوں بس سکھ ہون دے ناتے سکھی دے وچ پرورش پان دتا۔ میرے والد دسمبر 2008 وچ اچانک وفات پا گئے۔ میں انہاں دے جنازے واسطے واپس یو ایس توں انڈیا آ یا۔ انہاں دے جنازے دیا رسماں توں بعد میں انہاں دے معمر چاچا میجر ماہیش اندر سنگھ بوتالیہ (ریٹائرڈ) دی طرف گیا۔ جیڑھے کے چندی گڑھ توں شملہ دے رستے وچ، اک چھوٹے قصبے، دھرمپور وچ رہندے سن۔ جیویں ہی اسی جان لگے انہاں نے میرے ہتھ وچ اک پرانا فوٹو پکڑایا۔ انہاں نے مینوں وضاحت کیتی کے اے اک 1880 دے عشرے دی، میرے دادا دے دادا(پرتاب سنگھ بوتالیہ 1861-1905) اور انہاں دے والد گودھم سنگھ بوتالیہ 1837-1905 دیاں اصل تصویراں نے۔ انہاں نے مینوں لیپل گرفن دی 1910دی کتاب بمضمون “پنجاب دے سردار” وچوں خاندان دی تاریخ دے کچھ دستاویزات وی دتے۔ اگر ماہیش چاچا جی (میرے والد انہاں نوں پیار نال کہندے سن) نہ ہوندے تاں میں لہندے پنجاب وچ اپنے خاندان دی بنیاد جانن دا سفر کدی وی نہ کردا۔ میرے آباؤ اجداد دی 1880دے عشرے دی تصویر کولمبس، اوہیو وچ میرے گھر دے خاندانی رسمی کمرے وچ مزین ہے۔ میں تاریخ پڑھن شروع کر دتی ہے، جنا میں زیادہ پڑھداں اناں ہی زیادہ مینوں اپنے آباؤ اجداد دے بارے وچ جانکاری ہوندی اے۔ میں اے کھوج لائی کہ انڈیا وچ مسلماناں دی حکومت دے ابتدائی دناں وچ اور مغلاں توں آن توں پہلے میرے جد ملتان دے رائے بھاگ مل نے 1255 وچ پاکپتن دا سفر کیتا تے لنگر (فارسی دے وچ جیدا مطلب لوکاں واسطے مفت کھانا) تیار کردے ہوئے بابا فرید گنج شکر دیاں لٹیاں۔ انہاں نوں بابا فرید ولوں ،بھنڈاری، یا گودام دے محافظ، دا خطاب ملیا۔ بھنڈاری دا خطاب خاندان دے نال چلدا رہا اور خاندان دے ابتدائی دستاویزات وچ موجود ہے، خاص طور تے مہاراجہ رنجیت سنگھ دے شروع دے زمانے وچ۔ خاندان کنجا وچ وی رہا اور خالصہ دربار دے ابتدائی ریکارڈ وچ “کنجیا” نال منسوب ہے۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ دے دور وچ خاندان نوں 42 جاگیراں عنائیت ہویاں (انہاں جاگیراں دی فہرست برٹش لائبریری دے وچ موجود اے)۔
بتالی پنجابی دے وچ 42 نوں کہندے نیں اس واسطے مہاراجہ رنجیت سنگھ دے آ خری دور دے وچ ساڈے خاندانی پنڈ نوں بوتالہ کہندے نیں جیہڑا کہ ہن گوجرانوالہ، پاکستان توں 25 میل دور واقع ہے۔ تاں کر کے ساڈا خاندانی ناں بوتالیہ یا بتالیہ مشہور ہے۔ اسی انسان ہون دے ناطے بڑے عرصے توں اپنیاں بنیاداں نوں دریافت اور اپنا رہے آں۔ ساڈے آباو اجداد کو بےن سن؟ او کتھے رہندے سن؟ اوکی کردے سن؟ جدوں میں انہاں سوالاں دی کشمکش وچ ساں۔ لہندے پنجاب وچ اپنے آباؤ اجداد دی زمین نوں ویکھن دی چاہ گہری توں گہری ہوندی گئی۔اے موقع فیس بک دے ذریعے آیا کہ اک دن جدوں میں بوتالہ پنڈ دا ناں گوگل کیتا تے کچھ لوگ نمودار ہوئے کہ جنہاں نے اس پنڈ دا ناں دتا سی۔ فیر کوئی رکاوٹ نہیں سی۔ ادھی رات نوں میں انہاں نوں پیغامات بھیج رہا سی۔ اس حویلی دے تصویراں ویکھ رہا سی جیہڑی کہ میرے دادا دادی نے ہمیشہ واسطے چھڈ دیتی سی اور میرے جد سردار گنڈا سنگھ بوتالیہ دی سمادھ(یادگار) دی وی تصویراں، جیڑھے کے برطانوی فوج اور انہاں دی مددگار سس ستلج دیاں ریاستاں دے حملے وچ، لاہور دربار دا دفاع کردے ہوئے 22 دسمبر، 1845 نوں فیروز شاہ دی جنگ وچ شہید ہو گئے سن۔ آ خرکار لہندے پنجاب وچ جان دا میرا خواب 2019 وچ پورا ہو گیا۔ مہربانی کر کے اس اخبار دے اگے آن والے شمارے دے وچ، میرے آباؤ اجداد دی زمین نوں ویکھن دے بارے وچ مقالہ ملاحظہ کرو۔