سنت ابراھیمی (قربانی)دے فضائل و مسائل

قربانی حقیقت وچ ایس عہد دی تجدید وی اے کہ ساڈا جینا تے مرنا سب دا سب اللہ لئی اے

لكهت:اسحاق جیلانی

تسلیم و رضا اعتراف بندگی تے تقویٰ و پرہیز گاری قربانی دی حقیقی روح نیں، تقویٰ ای اوہ عظیم روحانی جذبہ اے جیہڑا بندگی دا حاصل تے ساری اسلامی عبادتاں دا بنیادی جزو اے۔تاریخی تے ابدی حقیقت اے کہ مقربین بارگاہ الٰہی دے نال اللہ تعالیٰ دا معاملہ اوہ نہیں ہُندا جیہڑا عام انساناں دے نال ہُندا اے ایہناں نوں امتحان تے ازمائش دی سخت توں سخت منزلاں توں لنگھنا پیندا تے قدم قدم اُتے جاں نثار تے تسلیم و رضا دا مظاہرہ کرنا پیندا اے۔ حضرت ابراہیم علیہ السلام چونکہ اللہ دے جلیل القدر پیغمبر تے نبی سن ایس لئی ایہناں نوں وی مختلف امتحاناں تے ازمائشاں توں لنگھنا پیا اوہ اپنی جلالت و عظمت دے لحاظ نال ہر وار امتحان تے ازمائش وچ کامل و مکمل ثابت ہوئے۔
قرآن کریم وچ ارشاد ربانی اے ’’خدا تیکر نہ ایہناں (قربانی دے جانوراں) دا گوشت اپڑدا اے تے نہ خون بلکہ اللہ پاک تیکر تہاڈی پرہیز گاری اپڑدی اے۔‘‘ ( سورۃ الحج)۔ تسلیم و رضا اعتراف بندگی تے تقوی و پرہیز گاری قربانی دی حقیقت روح نیں۔ تقویٰ ای اوہ عظیم روحانی جذبہ اے جیہڑا بندگی دا حاصل تے ساری اسلامی عبادتاں دا جزو اے۔ حضرت ابراہیم علیہ السلام دی پوری زندگی اللہ دی راہ وچ ہجرت دین دی استقامت تے عظیم قربانیاں نال عبارت اے اللہ تعالیٰ نوں حضرت ابراہیم علیہ السلام دا ایہہ جذبہ ایمانی ایس قدر پسند آیا کہ ایہنوں ایمان دا حقیقی معیار قرار دتا ایہو ایمانی جذبہ ہر دور دا ایمانی معیار اے دین دی دعوت عقیدہ توحید دی عظمت تے بت شکنی دی پاداش وچ آپ نوں بادشاہ وقت نمرود نے اگ وچ پا دتا پر آپ علیہ السلام استقامت دے نال دین دی عظمت تے عقیدہ توحید دی بلندی لئی پوری طرح حق اُتے ثابت قدم رہے ایتھوں تیکر کہ اللہ تعالیٰ دا فرمان جاری ہویا ’’اسیں حکم دتا کہ اے اگ ! سرد ہو جا تے ابراہیم علیہ السلام اُتے (موجب ) سلامتی بن جا ‘‘ ( ( سور ۃالانبیاء 69) ۔ایہہ اک تاریخی تے ابدی حقیقت اے کہ مقربین بارگاہ الٰہی دے نال اللہ تعالیٰ دا معاملہ اوہ نہیں ہوندا جیہڑا عام انساناں دے نال ہوندا اے ایہناں نوں امتحان تے ازمائش دی سخت توں سخت منزلاں توں لنگھنا پیندا تے قدم قدم اُتے جاں نثار تے تسلیم و رضا دا مظاہرہ کرنا پیندا اے۔ حضرت ابراہیم علیہ السلام چونکہ اللہ دے جلیل القدر پیغمبر تے نبی سن ایس لئی ایہناں نوں وی مختلف امتحاناں تے ازمائشاں توں لنگھنا پیا تے اوہ اپنی جلالت قدر دے لحاظ نال ہر وار امتحان تے ازمائش وچ کامل و مکمل ثابت ہوئے جدوں ایہناں نوں نمرود دے حکم نال اگ وچ پایا گیا تے ایس ویلے جس صبر و رضا دا اوہناں نے ثبوت دتا تے جس انداز وچ عزم و استقامت نوں پیش کیتا اوہ ایہناں دا حصہ سی ایس دے بعد حضرت اسماعیل تے حضرت حاجرہ نوں فاران دے بیان وچ چھڈن دا حکم ملیا تے اوہ وی معمولی امتحان نہیں سی سخت ازمائش دا مرحلہ سی بڑھاپے دیاں دعاواں تے تمناواں دے مرکز راتاں تے دناں دیاں دعاواں دے چشم و چراغ حضرت اسماعیل علیہ السلام نوں آپ صرف حکم الٰہی دی تعمیل وچ اک بے آب و گیاہ مقام اُتے چھڈ آئے تے پچھے مڑ کے وی نہیں ویکھدے کہ کدھرے انج نہ ہوئے کہ شفقت پدری جوش وچ آ جائے تے حکم ربانی دی تعمیل وچ لغزش ہو جائے ایہناں دونواں کٹھن منزلاں نوں پار کرن توں بعد ہن تیجی ازمائش تے سب توں کٹھن امتحان دی تیاری اے جیہڑا پہلے دونواں امتحاناں توں زیادہ سخت اے۔حضرت ابراہیم علیہ السلام مسلسل تن رات ایہو خواب ویکھدے نیں کہ اللہ تعالیٰ فرماندا اے ’’اے ابراہیم علیہ السلام توں ساڈی راہ وچ اپنے اکلوتے پتر نوں قربان کر دے ‘‘۔

حضرت ابراہیم علیہ السلام اللہ دے جلیل القدر پیغمبر تے تسلیم و رضا دے پیکر سن لہٰذا اوہ اطاعت وچ رضا دا پیکر بن کے تیار ہو گئے کہ اللہ دے حکم دی فوری تعمیل کرن ۔ چونکہ ایہہ معاملہ ایہناں دی اپنی ذات نال وابستہ نہیں سی بلکہ ایس وچ امتحان تے ازمائش دا دوجا جزو اوہ پتر سی جس دی قربانی پیش کرن دا حکم دتا گیا سی تاں باپ نے اطاعت شعار تے فرماں بردار پتر نوں اپنا خواب تے خدا دا حکم دونویں سنائے حضرت اسماعیل علیہ السلام، حضرت ابراہیم علیہ السلام جہے ثابت قدم، استقامت ، تسلیم و رضا تے اطاعت ربانی دے پیکر عظیم المرتبت تے جلیل القدر پیغمبر حضرت ابراہیم علیہ السلام دے فرزند سن لہٰذا فوراً اوہناں نے سر تسلیم خم کر دتا تے کہیا کہ جے خدا دی ایہو مرضی اے تے تسیں انشاء اللہ مینو ں صبر کرن والیاں وچ پائو گے‘‘ ۔ قربانی اصل وچ اوہ ذبح عظیم اے جنہوں اللہ تعالیٰ نے حضرت اسماعیل علیہ السلام دا فدیہ قرار دتا سی لہٰذا اللہ دی راہ وچ جانور قربان کرنا حقیقت وچ اپنے آپ نوں قربان کرن دا قائم مقام اے ایہہ ایس گل دا خاموش اقرار اے کہ ساڈی جان اللہ دی راہ وچ نذر ہو چکی اے تے اوہ جدوں ایہنوں طلب کرے گا اسیں بلاتامل پیش کر دیاں گے۔انسانی تاریخ دے آغاز توں ای قربانی دا ثبوت ملدا چنانچہ انسان اول حضرت آدم علیہ السلام دے دو پتراں ہابیل تے قابیل دیاں قربانیاں دا ذکر قرآن وچ کجھ ایس طرح اے ’’تے سنا دیو ایہناں نوں حال آدم علیہ السلام دے دو پتراں دا سچا جد کہ ایہناں دونواں نے قربانی پیش کیتی تے ایہناں دونواں وچوں اک دی قبول ہوئی تے دوجے دی قبول نہیں ہوئی تے ایس (قابیل) نے کہیا میں تینو ں ضرور قتل کروا دیاں گا ایس (ہابیل) نے کہیا کہ بے شک اللہ تعالیٰ تے پرہیز گاراں ای توں قبول فرماندا اے ‘‘(سورۃ المائدۃ 27)الہامی تے غیر الہامی کم و بیش سارے مذہب تے معاشریاں وچ قربانی دا تصور ملدا اے تاں ایہہ ناقابل تردید حقیقت اے کہ حضرت ابراہیم علیہ السلام دی قربانی انسانی تاریخ وچ اک منفرد بلند مقام رکھدی اے تاریخ دے ورقے ایس عظیم قربانی دی مثال پیش کرن توں قاصر نیں ۔ قرآن کریم نے، وفدیناہ بذبح عظیم ،اسیں اسماعیل علیہ السلام دا فدیہ اک عظیم قربانی بنا دتا ارشاد فرما کے ایس قربانی دی عظمت تے قبولیت دا اعلان کیتا ایہنوں عبادت تے قرب الٰہی دا ذریعہ قرار دتا خاتم الانبیاء سرور کائنات حضرت محمد ﷺدی امت وچ وی اسیں عظیم جذبے تے حضرت ابراہیم دی سنت نوں عبادت دا درجہ عطا کیتا گیا۔

چنانچہ صحابی رسول ﷺ حضرت زید بن ارقمؓ توں روایت اے کہ رسول اللہ ﷺ نال کجھ صحابہ اکرام نے عرض کیتا یا رسول اللہ ﷺ ایہناں قربانیاں دی حقیقت تے تاریخ کیہ اے آپ ﷺ نے فرمایا ایہہ تہاڈے روحانی تے نسلی مورث حضرت ابراہیم علیہ السلام دی سنت اے۔ صحابہ کرامؓ نے عرض کیتا یا رسول اللہ ﷺ ایہناں قربانیاں وچ ساڈے لئی کیہ اجر اے۔ رسول اکرم ﷺ نے فرمایا ’’ قربانی دے ہر جانور دے وال دے عوض اک نیکی اے‘‘ (مسند احمد ،سنن ابن ماجہ )امت المومنین حضرت عائشہ صدیقہؓ توں روایت اے کہ رسول اکرم ﷺ نے ارشاد فرمایا’’ ذی الحجہ دی دسویں تاریخ نوںیعنی عید الا ضحی دے دن) فرزند آدم داکوئی عمل اللہ نوں قربانی توں زیادہ محبوب نہیں تے قربانی دا جانور قیامت دے دن اپنے سینگاں، والاں تے کھراں دے نال زندہ ہو کے آئے گا تے قربانی دا خون زمین اُتے ڈگن توں پہلے ای اللہ تعالیٰ دی رضا تے قبولیت دے مقام اُتے اپڑ جاندا اے پس اے خدا دے بندو ! دل دی پوری رضا تے خوشی نال قربانی کیتا کرو (جامع ترمذی، سنن ابن ماجہ )۔ قربانی حقیقت وچ ایس عہد دی تجدید وی اے کہ ساڈا جینا تے مرنا حقیقت وچ پوری زندگی اللہ لئی اے، ساڈی زندگی دا مقصد اللہ دی بندگی اے تے ایس بندگی دے اظہار وچ کسے وی قربانی توں دریغ نہ کرنا ای ساڈی زندگی تے بندگی دا شیوہ اے۔ اسیں مسلمان ایس لئی آں کہ ساڈی پوری زندگی تسلیم و رضا نال عبارت اے اللہ تے ایس دے رسول کامل اطاعت، تسلیم و رضا دا اظہار ای حقیقت وچ ایمان دا تقاضا تے بندگی دی حقیقت علامت اے۔ ہن قربانی دی کجھ ایہناں بنیادی گلاں دا ذکر ہو جائے جنہاں دا علم ہر قربانی کرن والے لئی بوہت ضروری اے۔ ایس ویلے دا بیان جس وچ قربانی ذبح کیتی جا سکدی اے۔ سیدنا جندب بن سفیان ؓ کہندے نیں کہ میں نبی ﷺ دے نال عیدالاضحی وچ شریک ہویا آپ ﷺ نے ہجے کجھ وی نہ کیتا سی سوائے ایس دے آپ ﷺ نے عید دی نماز پڑھائی نماز توں فارغ ہوئے سلام پھیریا کہ اچانک آپ ﷺ نے قربانی دی بکری ویکھی کہ اوہ نماز توں پہلے ذبح کیتی جا چکی اے۔ چنانچہ آپ ﷺ نے فرمایا کہ جس نے قربانی نماز عید توں پہلے کر لئی ایس قربانی دی تھاں دوجی قربانی کرے تے جس نے قربانی نہیں کیتی تے اوہ اللہ دے ناں دے نال قربانی ذبح کردیوے (مختصر صحیح مسلم ) حضرت براء بن عازب ؓ کہندے نیں کہ رسول اللہ ﷺ نے فرمایا کہ سب توں پہلے جیہڑے کم اسیں ایس دن کرنے نیں اوہ ایہہ وے کہ (عید دی ) نماز پڑھدے نیں فیر گھر جا کے قربانی کردے نیں تے جیہڑا کوئی انج کردے اوہ ساڈے طریقہ اُتے چلیا تے (جیہڑا نماز توں پہلے) ذبح کرے تے اوہ گوشت اے جس نوں ایس نے اپنے گھر والیاں لئی تیار کیتا تے اوہ قربانی نہیں ہوئے گی (مختصر صحیح مسلم) کس عمر دے جانور قربانی وچ جائز نیں۔سیدنا جابر بن عبداللہ ؓ فرماندے نیں کہ رسول اللہ ﷺ نے فرمایا قربانی وچ مت ذبح کرو پر مسنہ یعنی اک سال دا ہو کے دوجے وچ لگیا ہوئے (یعنی دوندا) البتہ جدوں تہانوں انج دا جانور نہ ملے تے دنبہ دا جذعہ قربان کر لوئو (جیہڑا چھ مہینیاں دا ہوئے کہ ستویں وچ لگیا ہوئے ) (مختصر صحیح مسلم )۔ استحباب دا بیان۔ سیدنا انس ؓ فرماندے نیں کہ رسول اللہ ﷺ نے دو مینڈھیاں دی قربانی کیتی جیہڑے کالے ے سفید، سینگ دار سن میں آپ ﷺ نوں اپنے دست مبارک نال ذبح کردے ہوئے ویکھیا تے ایہہ کہ ذبح دے ویلے اپنا پیر ایہناں دی دھون اُتے رکھے ہوئے سن تے ایہہ کہ آپ ﷺ نے ذبح دے ویلے بسم اللہ اللہ اکبر کہیا (مختصر صحیح مسلم )۔ نبی کریم ﷺ دا اپنے ولوں تے اپنی آل تے امت ولوں قربانی ذبح کرنا۔ ام المومنین حضرت عائشہ صدیقہؓ توں روایت اے کہ رسول اللہ ﷺ نے اک سینگاں والا مینڈھا لیان دا حکم دتا جیہڑا سیاہی وچ چلدا ہویا سیاہی بیٹھدا ہویا سیاہی وچ ویکھدا ہوئے (یعنی پیر، پیٹ تے اکھاں سیاہ ہوئے) فیر اک انج دا مینڈھا قربانی لئی لیایا گیا تے آپ ﷺ نے فرمایا کہ اے عائشہ ! چھری لیا فیر فرمایا کہ ایس نوں پتھر نال تیز کر لے میں تیز کر دتی فیر آپ ﷺ نے چھری لئی مینڈھے نوں پھڑیا تے ایس نوں لٹایا فیر ذبح کردے ویلے فرمایا کہ بسم اللہ اے اللہ ! محمد ﷺ ولوں تے محمد ﷺ دی آل ولوں تے محمد ﷺ دی امت ولوں ایس نوں قبول کر فیر ایس دی قربانی کیتی۔ (مختصر صحیح مسلم )۔ جدوں کوئی قربانی دا ارادہ رکھدا ہوئے تے اوہ اپنے وال تے ناخن نہ کٹے۔ ام المومنین حضرت ام سلمہ ؓ فرماندیاں نیں کہ رسول اللہ ﷺ نے فرمایا ’’ جس دے کول ذبح کرن لئی جانور ہوئے تے ذی الحجہ دا چن نظر آجائے تے اپنے وال تے ناخن نہ کٹے جدوں تیکر قربانی نہ کر لوے (مختصر صحیح مسلم )۔ اج لوڑ ایس امر دی اے کہ قربانی دی حقیقی روح نوں سمجھدے ہوئے سنت ابراہیمی دی پیروی وچ اسیں اپنے اندر اوہ جذبہ پیدا کرن کہ دین دی عظمت و سربلندی اسلام دی ترویج و اشاعت اسلام دی بقا امت مسلمہ دے اتحاد، ملک دی سلامتی تے اسلامی اقدار دے تحفظ لئی اسیں کسے قربانی توں دریغ نہیں کراں گے دین دی عظمت تے سربلندی لئی اپنا تن، من، دھن سب کجھ قربان کر دیاں گے تے ایہو درحقیقت عیدالاضحی دا حقیقی پیغام تے سنت ابراہیمی ،قربانی دا حقیقی تقاضا اے۔
تاریخی تے ابدی حقیقت اے کہ مقربین بارگاہ الٰہی دے نال اللہ تعالیٰ دا معاملہ اوہ نہیں ہوندا جیہڑا عام انساناں دے نال ہوندا اے ایہناں نوں امتحان تے ازمائش دی سخت توں سخت منزلاں توں لنگھنا پینداتے قدم قدم اُتے جاں نثار تے تسلیم و رضا دا مظاہرہ کرنا پیندا اے۔ حضرت ابراہیم علیہ السلام چونکہ اللہ دے جلیل القدر پیغمبر تے نبی سن ایس لئی ایہناں نوں وی مختلف امتحاناں تے ازمائشاں نال دوچار ہونا پیا اوہ اپنی جلالت و عظمت نال ہر وار امتحان تے ازمائش وچ کامل و مکمل ثابت ہوئے۔