جدوجہد آزادی وچ سوانیاں دا وَڈا کردار

سوانیاں نے رکاوٹاں دے باوجود سیاسی منظر نامے وچ اپنا طاقتور کردار نبھایا

طیبہ بخاری

مملکت خداداد پاکستان دی جدوجہد آزادی وچ خواتین دا سیاسی شعور تے علمی کردار کسے طور گھٹ نہیں سی، خواتین نے قربانیاں دی اوہ تاریخ رقم کیتی جیہڑی ہمیشہ لئی امر ہو گئی تے آن والے ہر دور دی خواتین لئی مشعل راہ بن گئی۔ مسلمان خواتین نے ان گنت رکاوٹاں دے باوجود سیاسی منظر نامے وچ اپنا طاقتور کردار نبھایا۔ اوہ چاردیواریاںتوں باہرآئیاںتے علیحدہ وطن دے حصول تیکر جدوجہد کیتی۔قائداعظم دی بے مثل قیادت وچ تحریک آزادی وچ مرداں دی طرح خواتین نے وی کلیدی کردار ادا کیتا جیہڑا تاریخ وچ ہمیشہ روشن و تابندہ رہوے گا۔ قائداعظم نے خواتین کارکناں دی ہمیشہ حوصلہ افزائی کیتی۔ آپ اکثر کہیا کردے کہ قلم تے تلوار دے علاوہ تیجی طاقت وی اے تے اوہ اے ’’خواتین ‘‘ ایس حقیقت توں کوئی انکار نہیں کر سکدا۔ محترمہ فاطمہ علی جناح، بی اماں، بیگم امجدی بانو، بیگم رعنالیاقت علی خان، فاطمہ صغریٰ، بیگم شفیع، لیڈی ہارون، بیگم نواب آف بھوپال تے بیگم سلمیٰ تصدق حسین دے شانہ بشانہ بے شمار خواتین سن جنہاں نے اپنی زندگیاں جدوجہد پاکستان لئی وقف کیتیاں۔ ایہناں خواتین دا مسلماناں لئی علیحدہ ریاست حاصل کرن دا جذبہ اپنی مثال آپ سی۔ جبر و تشدد دا ساہمنا کردے ہوئے خواتین دی فعال شرکت نے تحریک پاکستان وچ اک نویں روح پھونکی۔ایہہ اوہ خواتین سن جو 20 ویں صدی وچ علمی، معاشرتی، تعلیمی، سیاسی میدان دی جانبار سرگرم تے نذر کارکن ثابت ہوئیاں۔ اوہناں نے عام گھریلو عورت وچ نہ صرف سیاسی شعور بیدار کیتا بلکہ علیحدہ ملی تشخص دی تحریک دا جذبہ وی اجاگر کیتا تاکہ خواتین تحریک پاکستان دی جدوجہد وچ عملی طاقت بن کے ابھرن۔ ایہو اوہ طاقت سی جس نے خواتین نوں اینا بے خوف و نڈر بنا دتا کہ اوہ کسے سامراج یا ہندو بنیئے توں نہ ڈریاں بلکہ بلا خوف و خطر حب الوطنی دے جذبے نال سرشار عظیم مقصد دی بار آوری لئی متحد ہو گئیاں۔
محترمہ فاطمہ علی جناح: آپ قائداعظم دا نقش ثانی سن۔ آپ دی باوقار شخصیت دا تصور سانوں ایس دور دی یاد دلاندا اے جدوں 23 مارچ 1940 دی قرار داد لہور دی منظوری دے بعد ایس امر دی شدت نال لوڑ محسوس ہو رہی سی کہ برصغیر دی مسلمان خواتین نوں مسلم لیگ دے جھنڈے تھلے مجتمع تے منظم کیتا جائے۔ بابائے قوم دی خواہش اُتے ایس کار عظیم دا بیڑہ مادر ملت نے چکیا تے دن رات جدوجہد نال پورے برصغیر دی مسلمان خواتین نوں تحریک آزادی وچ متحرک کر دتا۔ ایس دی بدولت قیام پاکستان دے کٹر مخالفین نوں وی یقین ہو گیا کہ ہن پاکستان نوں معرض وجود وچ آن توں روکنا ناممکن اے۔ مادر ملت دا ایہہ کارنامہ اسلامیان ہند دی تاریخ وچ سنہرے حرفاں وچ قلمبند اے۔ آپ نے ایثار تے قربانی دا مظاہرہ کردے ہوئے اپنے عظیم المرتبت بھرا دا ہر مرحلے اُتے ساتھ دتا۔ اپنا ڈینٹل کلینک بند کر کے قائداعظم دی خدمت دی ذمہ داری اینے احسن انداز وچ سنبھالی کہ بابائے قوم سارے تفکرات توں یکسرآزاد ہو گئے تے مکمل یکسوئی دے نال تحریک پاکستان دی قیادت کرن لگے۔ راست بازی، اصولاں نال محبت تے نصب العین نال لگائو مادر ملت دی شخصیت دے بنیادی ستون سن۔ آپ برصغیر دی مسلم خواتین لئی بہترین نمونہ نیں قیام پاکستان دے بعد جمہوریت دی بقا و سلامتی دی ملک گیر تحریک وچ وی مادر ملت صف اول دی سپاہی بنیاں۔خواتین لئی کئی سماجی تے تعلیمی کماں وچ نہ صرف ودھ چڑھ کے حصہ لیندیاں رہیاں بلکہ کئی اداریاں دی بانی وی سن، آپ قوم لئی ماں دی حیثیت رکھدیاں سن، انج دی بہادر سن کہ برصغیر دے عظیم قائد دے سارے حوصلے تے سیاسی طاقت آپ ای دی مرہون منت سی تے دور اندیش انج دی کہ قائداعظم نے آپ اعتراف کیتا کہ میں کوئی وی سیاسی حتمی فیصلہ اپنی بھین فاطمہ جناح دے مشورے دے بغیر نہیں کردا۔ آپ پاکستانی خواتین لئی رول ماڈل نیں۔ آپ دے نقش قدم اُتے چل کے اسیں اپنے پیارے دیس نوں صحیح معنیاں وچ قائداعظم تے علامہ محمد اقبال دا پاکستان بنا سکنے آں۔
بی اماں: تحریک پاکستان وچ ’’بی اماں ‘‘ دا ناں کسے تعارف دا محتاج نہیں، 27 سال دی عمر وچ بیوہ ہوئیاں، موہڈیاں اُتے 6 پتراں تے اک دھی دی ذمے داری سی۔ زیور ویچ ویچ کے بالاں نوں اعلیٰ تعلیم دلوائی تے قسمت ویکھو کہ بچے وی کون، شوکت علی تے محمد علی، جیہڑے اگے چل کے ’’علی برادران‘‘ دے ناں توں جانے پہچانے گئے۔ بی اماں دا اصل ناں آبادی بیگم تے تعلق امروبا نال سی۔ آپ دے والد ملازمت دے سلسلے وچ امروہے توں رامپور آئے رامپور وچ ای آپ دی شادی عبدالعلی خان نال ہوئی۔ شادی توں پہلے آپ پڑھنا لکھنا نہیں چاندیاں سن۔ شادی دے بعد آپ نے اردو لکھن تے پڑھن دی تربیت حاصل کیتی۔ آپ بوہت چنگی تقریر کیتا کردیاں سن کئی جلسیاں وچ تقریراں کیتیاں، کجھ کانفرنسز دی صدارت وی کیتی۔ جدوجہد آزادی نوں اگے ودھان لئی چندہ جمع کرنا ہوئے یا فیر خواتین وچ جذبہ حریت دی بیداری، بی اماں ہر تھاں پیش پیش رہیاں۔ فیر بی اماں دے نال مولانا محمد علی جوہر دی زوجہ امجدی بانو بیگم نے وی پورا پورا ساتھ نبھایا تے جدوجہد آزادی نوں منزل تیکر اپڑایا۔
بیگم رعنا لیاقت علی خان: بیگم رعنا لیاقت علی خان دی خدمات دا ذکر کیتے بغیر وی تاریخ ادھوری رہئے گی۔ آپ نے قرار داد پاکستان دے مسودے دی تیاری دے دوران اہم کردار ادا کیتا۔ معاشیات وچ ماسٹرز ہون پاروں آپ نے جناح کمیٹی وچ بطور اقتصادی مشیر خدمات سرانجام دتیاں۔ آپ پاکستان دے پہلے وزیراعظم لیاقت علی خان دی بیگم سن، ایس طرح پہلی خاتون اول بنیاں ایس دے علاوہ سندھ دی پہلی خاتون گورنر ہون دا اعزاز وی حاصل اے۔ آپ نے مملکت خداداد وچ عورتاں نوں بااختیار بنان متعلق پروگرام دا آغاز کیتا 1950 وچ ہالینڈ وچ پاکستان دی پہلی سفیر مقرر ہوئیاں جد کہ 1960وچ اٹلی، تے بعد وچ تیونس وچ وی بطور پاکستانی سفیر خدمات سرانجام دتیاں۔ 1952 وچ اقوام متحدہ وچ پاکستان دی پہلی خاتون نمائندہ ہون دا اعزاز حاصل کیتا جد کہ 1973 توں 1976 دے دوران پاکستان دی پہلی خاتون (گورنر سندھ) دے طور اُتے فرائض نبھائے۔ پاکستان ویمن نیشنل گارڈ، ویمن نیول ریزورو، گھریلو صنعتاں، تعلیمی اداریاں خاص طور تے ہوم اکنامکس دی تعلیم دے اداریاں دے علاوہ پہلی غیر سرکاری تنظیم اپوا قائم کرن دا اعزاز وی آپ نوں حاصل اے۔
لیڈی عبداللہ ہارون:ممتاز خاتون رہنما لیڈی عبداللہ ہارون 1886 وچ پیدا ہوئیاں، 1914 وچ سر عبداللہ ہارون نال شادی ہوئی۔ آپ سندھ وچ خواتین دی تنظیم ’’انجم خواتین ‘‘ دی بانی سن۔ ایس تنظیم دا مقصد سندھ دی خواتین دی اقتصادی و سماجی حالت نوں درست کرنا سی۔ آپ عورتاں دی تعلیم دی بڑی حامی سن اپنے گھر وچ سکول قائم کر کے اپنے علاقے دی عورتاں نوں زیور تعلیم نال آراستہ کردیاں سن۔ بیگم عبداللہ ہارون دا سیاسی کیریئر 1919 وچ ایس ویلے شروع ہویا جدوں آپ نے سندھ وچ خلافت تحریک لئی جدوجہد شروع کیتی۔ 1938 وچ آپ نوں آل انڈیا مسلم لیگ خواتین دی سینٹرل سب کمیٹی وچ نامزد کیتا گیا تے سندھ وچ خواتین دی سب کمیٹی دی صدر منتخب ہوئیاں۔ آپ نے خواتین نوں مسلم لیگ دے جھنڈے تھلے متحد کرن لئی دن رات کم کیتا 1943 وچ خواتین نیشنل گارڈ دی تقریب ہوئی ایس وچ 5 ہزار خواتین نے شرکت کیتی تے قائداعظم نے خواتین نوں مخاطب کر کے کہیا کہ خواتین نوں سپاہیاں وانگوں کم کرنا ہوئے گا اودوں جا کے اسیں پاکستان حاصل کر سکاں گے۔
سرحد وچ خواتین دی عظیم خدمات : سب توں زیادہ خواتین نوں صوبہ سرحد وچ منظم کرنا مشکل سی کیوں جے ایتھے پردے دی سخت پابندی دی وجہ نال گھراں توں باہر آ کے جلسے جلوس دا حصہ بنن دی اجازت نہیں سی پر قائداعظم دی قیادت وچ خواتین منظم ہوئیاں بلکہ شہر شہر جلسے جلوس منعقد کرن وچ ایہناں خواتین نے انتہائی دلیرانہ کردار ادا کیتا مرداں دے بعد سرحد جہے صوبے وچ خواتین دا آزادی دا جھنڈا پھڑ کے اٹھنا برطانوی سامراج لئی انتہائی پریشان کن سی۔ تحریک آزادی نوں کچلن لئی خواتین نوں زدوکوب کیتا جاندا، قید و بند دیاں مشکلاں وی دتیاں گئیاں پر ایہناں دا حوصلہ نہ ٹُٹیا۔
مولانا حسرت موہانی اپنی آپ بیتی ’’مشاہدات زنداں‘‘ وچ لکھدے نیں کہ جون 1908 نوں اپنے رسالہ اردوئے معلی، وچ اک مضمون شائع کرن اُتے بغاوت دے جرم وچ مینوں گرفتار کر لیا گیا تے مقدمہ چلا کے 2 سال قید با مشقت تے 50 روپئے جرمانے دی سزا سنائی گئی۔ اپیل کرن اُتے سزا اک سال کر دتی گئی تے جرمانے دی رقم بھائی نے ادا کر دتی۔ گرفتاری دے ویلے میری شیر خوار دھی نعیمہ بے حد علیل سی گھر وچ میری اہلیہ تے اک خادمہ توں علاوہ ہور کوئی نہیں سی پر ایس موقعے اُتے وی میری بیوی نشاط النساء نے بے حد حوصلے تے جرات دا مظاہرہ کردے ہوئے اگلے ای دن سپرنٹنڈنٹ جیل دے ذریعے مینوں خط لکھیا جس وچ ایہہ کہہ کے حوصلہ ودھایا۔ ’’تہاڈے اُتے جیہڑی افتاد پئی اے، ایہنوں مردانہ وار برداشت کرو، میرا یا گھر دا اُکا خیال نہ کرنا،خبردار، تہاڈے توں کسے قسم دی کمزوری دا اظہارنہ ہوئے‘‘۔
برصغیر دی مسلم خواتین دے جذبہ جوش آزادی دا اندازہ ایس حقیقت توں وی ہوندا اے کہ اوہناں نے نہ صرف اپنے آپ نوں متحد کیتا بلکہ فکری و علمی اصلاح لئی درس و تدریس دے میدان وچ سرشار ہو کے کم کیتا۔ ایتھے اسیں تہانوں ایہہ وی دسدے چلیئے کہ فاطمہ بیگم قائداعظم دے فرمان اُتے اپنی نوکری نوں خیر باد کہہ کے بمبئی توں لہور آئیاں تاکہ ایتھے دی خواتین نوں سیاسی حلقے وچ شامل کر کے منظم کرن۔ فاطمہ بیگم نے آزادی دے مشن نوں اگے ودھان لئی اک ہور مثبت قدم چکیا تے مسلم خواتین دی دوجی تنظیم، انجمن خواتین اسلام، دی بنیاد 1908 وچ رکھی ایس دی بانی لیڈی شفیع سن، جنہاں نے خواتین وچ تعلیم دا شوق پیدا کرن تے سیاسی بیداری لئی نمایاں کردار ادا کیتا۔ بیگم شفیع نے اپنی تقریراں تے علمی مقالات و خطبات نال نہ صرف معاشرے دی خواتین نوں باشعور بنا کے سفر آزادی لئی تیار کیتا بلکہ اپنی دھیاں جتھے آراء شاہنواز تے گیتی آرا بیگم نوں وی مسلم لیگ دا سرگرم کارکن بنایا جنہاں نے قائداعظم دا بے حد ساتھ دتا تے بے لوث جذبہ و عقیدت دے نال پاکستان دے قیام نوں اپنا نصب العین سمجھیا اوہناں نے اپنی خدمات نوں اپنی کتاب سوانح عمری بعنوان (Daughter and Father) وچ قلمبند کر کے خواتین دے کردار نوں زندہ و جاوید بنا دتا کہ ایس نوں پڑھ کے اج کل دیاں بھیناں تے دھیاں ماواں ایسے جذبے نال سرشار ہو کے اپنے پاکستان دی خدمت کرن۔ ایہہ واقعہ وی قابل ستائش اے کہ 1946 ھ وچ آل انڈیا ویمن کانفرنس ہوئی جس دی صدر بیگم نواب بھوپال سن۔ایس کانفرنس وچ سائمن کمیشن دے چیئر مین نے مہمان خصوصی دی حیثیت نال شرکت کیتی، اوہ خواتین دی تقریراںسنن دے بعد حیران ہو گیا تے ایس نے اپنی رپورٹ وچ لکھیا: ’’ ہندوستان دی آزادی تے ایس وچ کامیابی دی کنجی ایس دیاں عورتاں دے ہتھ وچ اے ‘‘ انج دا ای اعتراف گاندھی نے کیتا ’’عدم تشدد دا سبق میں اپنی بیوی توں سکھیا ‘‘۔
تحریک پاکستان وچ خواتین دی فعال شرکت نے سانوں آزادی نال ہمکنار کیتا۔ ساڈا اسلام ایہناں ساری خواتین اُتے جنہاں دا تاریخ وچ ناں آیا یا نہیں آ سکیا پر ایہناں سب دی عظیم قربانیاں دی بدولت سانوں آزادی دا انمول تحفہ ملیا۔