تاریخی واقعات تے حقائق دی لائبریری

چیف جسٹس دی بائیو گرافی بوہت سارے دلچسپ تے تاریخی واقعات تے حقائق دی لائبریری اے جیہڑی قاری نوں ساڈے ملک دی عدالتی تے سیاسی زندگی توں آگاہ کردی اے

لِکھت : رقیہ غزل

اک چینی کہاوت اے کہ جدوں بندا 10 کتاباں پڑھدا اے تے اوہ 10 ہزار میل دا سفر طے کر لیندا اے کیوں جے انسان جدوں کتاباں نال لدی الماریاں دے اگے کھڑا ہوندا اے تے اوہ اصل وچ اک انج دے شہر علم وچ وڑ جاندا اے جتھے ماضی تے حال دے ہر قد دے دیوتاواں نال آزادی دے نال گل بات کر سکدا اے۔ حقیقت وچ کتاب اوہ واسطہ اے جس دے ذریعے انسان اسلاف دی روحاں نال مل کے ازلی سچائیاں تے فانی رنگینیاں توں آگاہی پا کے جہد مسلسل و عزمیت دے نال مایوسیاں دی تاریکیاں نوں چیر کے روشن صبحاں دا خیر مقدم کرن والیاں دے نشان پا تلاش کر کے اپنے واسطے منزلاں حاصل کر سکدا اے۔ یقیناََ مطالعہ امکان نال جوڑدا اے تے زندگی امکانات نال لدی پئی اے بدقسمتی نال عصر حاضر وچ اسیں کتاب دور ہو چکی اے، ایہو وجہ اے کہ ہر اَکھ وچ شکستہ خواباں دی چھبن تے ہوٹناں اُتے ناامیدی دی زہریلی مسکراہٹ اے تے ایہہ جیہڑی مایوسی دا بنور ہوندا اے بڑا ظالم گرداب ہوندا اے ایس دے کنارے کنارے بندا گھمدا رہوے تے بچن دی کجھ امید بندھ جاندی اے پر جدوں بوہت گہرائی وچ اتر جائے تے فیر بچن دی کوئی آس و امید باقی نہیں رہندی ایس لئی کہیا جاندا اے کہ پرامید رہو کیوں جے ہر تاریک رات دے بعد روشن سویر ہوندی اے جنہوں کوئی روک نہیں سکدا تے اللہ نوں پرامید لوک پسند نیں۔ اج ساڈا مسئلہ ایہو اے کہ اسیں بوجہ نفسانفسی بوہت جلدی ناامید ہو جانے آں۔ مزید نشہ پلا کے ڈیگن والے بوہت نیں پر پھڑن والا کوئی نہیں جد کہ ڈگدی ہواواں دے مناظر کیمرے دی اکھ وچ فلمبند کرنا تے رواج بن گیا اے پر اج وی ناامیدی دی راہگزر اُتے چراغ جہے چنگے لوک بھٹکے ہواواں نوں راہنمائی فراہم کرن لئی اپنی آپ بیتیاں دی شکل وچ شمع لئے کھڑے نیں کہ کوئی نکلے تے۔ اودوں تے اقبال نے آفاقی پیغام دتا سی کہ لبھن والیاں نوں اسیں دنیا وی نویں دینے آں تے ایس دا یقین مینوں اودوں ہویا جدوں سابق چیف جسٹس آف پاکستان دی آپ بیتی ’’ ارشاد نامہ‘‘ دا مطالعہ کیتا جس دے ہر صفحے توں ایہو پیغام ملدا اے کہ رات دی تاریکی وچ دور توں نظر آن والا چراغ روشنی تے نہیں دے سکدا پر ایس دی روشنی ایہہ حوصلہ تے یقین دے سکدی اے کہ مسافر مایوسی تے بے حوصلگی توں نکل کے امید تیکر اپڑ سکدا اے ایسے امید نال یقین دی منزل دو قدم اُتے وے۔ بنیادی طور اُتے ’ ارشاد نامہ‘‘ پاکستانی سیاست تے عدلیہ دی چشم دید تے چشم کشاداستان اے۔ جناب چیف جسٹس ارشاد حسن خان اپنی آپ بیتی ’’ ارشاد نامہ‘‘ دے انتساب وچ لکھدے نیں کہ انسان ظاہراً تے اک مچھر دے اگے وی بے حیثیت اے پر خدا نے باطنی طوراُتے انسان وچ انج دی صلاحیتاں لُکا رکھیاں نیں کہ اوہ ستویں اسمان اُتے وی چھا سکدا اے اوہ دسدے نیں کہ اوہناں نے عملی زندگی د ا آغاز بحیثیت ریسیپشنسٹ کیتا تے فیر اک معمولی عہدے توں ملک دے کلیدی عہدے تیکر توقیر پا گئے جیہڑا کہ کسے معجزے توں گھٹ نہیں کیوں جے ایس منصب اُتے موجود منصبدار دے ہتھ وچ عدل دا ترازو تے قلم وچ کسے وی حقدار یا مجرم لئی تاریخ ساز فیصلہ لکھن دا حتمی اختیار ہوندا اے تے خاص طور تے جدوں ملک و قوم دے معاملات ہون تے اک فیصلہ ملک و قوم دی تاریخ بدل سکدا اے۔ ایہہ اوہ مقام اے جس توں لنگھن والا یقینا آپ وی کہندا ہوئے گا کہ ’’کبھی تیرا در ، کبھی در بدر ،کبھی عرش پر ،کبھی فرش پر ۔۔غمِ عاشقی ترا شکریہ میں کہاں کہاں سے گزر گیا ‘‘
بائیو گرافی تخلیق کار دی صرف یاد نویسی نہیں ہوندی بلکہ فریاد نویسی وی ہوندی اے جس وچ لکھاری برملا کہندا اے کہ ’’ہمیں خبر ہے کہ ہم ہیں چراغ آخر شب ۔۔ہمارے بعد اندھیرا نہیں اجالا ہے‘‘ فلپ گیدلا نے کہیا سی کہ ’’سوانح نگاری انج دا علاقہ اے جس دے شمال وچ تاریخ، جنوب وچ افسانہ طرازی، مشرق وچ تعزیت نگاری تے مغرب وچ کوفت تے ناگواری دے علاقے پائے جاندے نیں۔ ‘‘انج تے ہر لحاظ نال ارشاد نامہ خوب اے پر ایس دی خاص گل ایہہ وے کہ ایس وچ جسٹس صاحب نے اپنی یاداشتاں قومی زبان وچ لکھیاں نیں جیہڑی کہ اک نویں تے انتہائی قابل تقلید مثال اے۔ آپ دا سفر نامہ حیات قابل تقلید ای نہیں سبق آموز وی اے اوہ ایس لئی کہ والدین دے سہارے تے شفقت توں محروم ہو جان والا بچہ بغیر کسے معتبر تے مضبوط سہارے دے چیف جسٹس آف پاکستان دے اعلیٰ ترین عہدے اُتے فائز ہو گیا۔ ایس کتاب وچ جسٹس صاحب نے اپنی زندگی ای نہیں پاکستان دی سیاسی تاریخ دے نشیب و فراز دا ذکر بڑی بےباکی نال کیتا اے یعنی زہر ہلاہل نوں قند نہیں کہیا پر قند نوں زہر ہلاہل کہن وچ کسے قسم دے اشارے کنایے دا سہارا نہیں لیا۔ ایہناں دے حوصلے تے عزم دی بنیاداں انتہائی مضبوط نیں جو ایہناں نوں عام انسان توں گوہر نایاب بنا گئیاں نیں۔ قائداعظم نال عقیدت ایہناں نوں پیشہ وکالت تیکر لے گئی تے لیاقت علی خان دے خیالات نوں کدی بھلا نہ پائے جنہاں دا عزم سی کہ پاکستان دی عزت و ناموس دی خاطر خون دا آخری قطرہ وی دینا پیا تے اوہ خون لیاقت علی خان دا ہوئے گا۔آپ توکل علی اللہ دے ایس حد تیکر قائل سن کہ سانوں ایہو کہیا کہ ، میں کجھ نہیں سی جو کجھ حاصل ہویا اوہ خدا دی دین تے ایس دی منشا نال ہویا اے، تے ایہو ایہناں دی عاجزی سی جد کہ اج کل حکمران وی کہندے نیں کہ اسیں ایس نوں بنایا تے خود نوں وی بنایا تے ایسے لئی ای چیف جسٹس صاحب نے بارہا کہیا کہ احتساب دا نظام موثر ہونا چاہیدا اے تے ضابطہ اخلاق Code of conductمکمل طور اُتے نافذ ہونا چاہیدا اے کیوں جے اک جج دی ذمہ داری اے کہ اوہ ہر معاملے وچ مساوات دے اصول نوں قائم رکھے تے دل نوں خشیت الٰہی نال معمور رکھے تاکہ عدم قائم ہوئے تے ریاست خوش حال ہوئے۔
جتھوں تیکر جسٹس صاحب دی عدالتی زندگی دا تعلق اے جیہڑا اوہناں نے مارشل لاء دے دور وچ گزاری اے جس وچ PCO دے تحت حلف لین دی گل اے تے جویں کہ ظفر علی شاہ مشہور کیس وچ جنرل مشرف دے آئین نوں معطل کرن دے اقدام نوں آئینی قرار دینا اے تے ایس طرح دے فیصلیاں وچ جسٹس صاحب تے ایہناں دے ساتھیاں اُتے بڑی تنقید ہوئی ایس بابت وی آپ نے حکمت عملی تے دانشمندی نال وضاحت پیش کرن دی کوشش کیتی اے بہرحال جیہڑی جس دی رائے اے اوہ تبدیل نہیں کیتی جا سکدی پر اینا تے ہویا اے کہ کسے ذمہ دارولوں بھرپور وضاحت آ گئی اے جیہڑا کہ ایہناں دی پیشہ وارانہ حکمت عملی، وقت تے حالات دا تقاضا سی اُنج وی اوہ سارا دور تے سارے حلف بنیادی طور اُتے وی مارشل لاء ای دی بنیاد اُتے سن جے ہن غلط ہویا تے پہلے وی غلط ای کیتا گیا ہویا سی ایس حمام وچ سب ننگے تے مجبور سن تے اُنج وی ساڈے ہاں اسٹیبلشمنٹ پالیسیاں تے معروف سیاستداناں دی دھڑے بندیاں تے مصلحتاں کسے دور وچ وی کسے ضابطے دی پابند نہ رہیاں نہ ہن نیں تے انشاء اللہ ایہہ سیاسی ہوشیار چالاک شخصیات حصول اقتدار تے کرسی اُتے جمے رہن لئی کدی وی کجھ وی کردے رہن گے۔ اقتدار پان والے سارے اک جہی سوچ دے مالک نیں کہ عوام نال غلط بیانی کر کے چکمے دے کے جت جاندے نیں فیر پہلی پوہڑھی اُتے پیر رکھدے ہوئے سودے بازیاں شروع ہو جاندیاں نیں حتیٰ کہ ملک دے اعلیٰ ترین عہدیاں تیکر مفادات دی بندر بانٹ ہوندی رہندی اے تے عوام نوں صرف مظاہرے، دھرنے تے احتجاج لئی رکھیا ہویا اے جناب چیف جسٹس دی بائیو گرافی بوہت سارے دلچسپ تے تاریخی واقعات تے حقائق دی لائبریری اے جیہڑی قاری نوں ساڈے ملک دی عدالتی تے سیاسی زندگی توں آگاہ کردی اے۔ جے تسیں عزم و ہمت تے دنیاوی لذتاں توں بے نیازی دا عملی نمونہ ویکھنا ہوئے تے جناب چیف جسٹس دی آپ بیتی دا ورق ورق پڑھ لوئو۔
قارئین کرام! المختصر جے عدل دا پیمانہ درست ہوئے تے ملک نوں کسے جنگ تے دشمن دے حملے توں خطرہ گھٹ ہوندا اے کیوں جے نظام عدل و انصاف تے حکمراناں دی غفلتاں دے نتیجے وچ اقتدار توں محروم شخصیات عوام الناس وچ بے چینی تے افراتفری پیدا کر کے امن عامہ تے سلامتی دا ماحول خراب کردے نیں تے حکومتاں نوں ناکام کرن لئی دشمن ملکاں تیکر در پردہ معاملات تے رابطے پیدا کردے نیں جس دے نتیجے وچ بغاوتاں، دہشت گردیاں، سول نافرمانیاں تے بدامنی پیدا ہوندی اے تے ملک ناکام بدنام تے کمزور ہو کے دشمناں لئی آسان ہدف بن جاندے نیں۔ ارشاد نامہ اک جج دی مایوسیاں، کامیابیاں تے جہد مسلسل دی انج دی داستان اے جیہڑی کہ اک کھلی کتاب وانگوں اے چونکہ دوران سروس جج صاحبان اپنے حلقہ خاص تیکر رہن اُتے مجبور ہوندے نیں جد کہ ایہناں دے فیصلیاں نال بسااوقات مختلف حلقے انج انج دے بیانات داغدے نیں کہ جنہاں نال ایہناں دے اعصاب اُتے وی دبائو آندا اے فیر کدی اِنج دے فیصلے ساہمنے آندے نیں کہ جنہاں نال عوام متاثر ہوندے نیں تے انج دے حالات وچ سخت تنقید دا ساہمنا کرنا پیندا اے پر اپنے منصب دی شان دی وجہ نال جج صاحبان لئی چپ ای چنگی اے تاں منصب توں فراغت دے بعد کجھ جج صاحبان اپنی اپنی سرگزشت تے داستان حیات تحریر فرما کے ایہناں اہم مقدمات وچ سچائی بیان کرن دی کوشش کردے نیں جویں کہ اکثر جج صاحبان دی تصنیفات موجود نیں۔ ارشاد نامہ وچ وی قابل احترام جسٹس صاحب نے اپنے کجھ اہم فیصلیاں اُتے تبصرہ کیتا اے بلاشبہ آپ نے بطور جج ہائیکورٹ دے انج دے فیصلے کیتے کہ جیہڑے ایہناں دی قابلیت تے انصاف پروری دا منہ بولدا ثبوت نیں کہ جے کوئی گل حق ہوندی تے ڈٹ جاندے حتیٰ کہ جنرل ضیاء الحق جہے زور دار حاکم توں وی اختلاف کرن وچ نہیں گھبرائے۔ اختلاف ججاں دی تقرری دے طریق کار متعلق سی تاں کہنا پئے گا کہ آپ اپنے نقطہ نظر دا بڑی حکمت تے دانائی نال اظہار کردے سن پر مناسب حکمت عملی تے پوری قوت دے نال انصاف دیاں راہواں استوار کردے سن تاں ای تے کہندے نیں کہ جے تسیں فیصلہ کرو کہ تسیں ایہہ کرنا اے تے تسیں اوہ کر سکدے او جو تسیں چاہندے او ، پیر پٹو، منزل آپ ای تہاڈے ول ودھنا شروع کر دیوے گی، ایسے لئی ’’ ارشاد نامہ‘‘ سارے وکیلاں، ججاں تے ہر سطح دے عوام الناس نوں پڑھنی چاہیدی اے کیوں جے ارشاد نامہ عدل دا پیمانہ پھڑ کے حق دی راہگزر اُتے چلدے رہن دا مکمل پیغام اے بلاشبہ جسٹس صاحب نے اپنی سوانح حیات دے ذریعے منفی سوچ رکھن والیاں تے ملک دے بدخواہواں لئی ایہناں لفظاں وچ اک اعلان عام کیتا اے کہ :
دفن ہو جائے گا رات کی تاریکی میں
جو یہ کہتا ہے، سویرا نہیں ہونے دونگا