پروفیسر ارشد مِیر۔۔۔

لنگھ اوئے سمیا لنگھ!

لکھت: پروفیسرکاشف شہزاد

کندھ تے لگیا گھڑیال میرے ویکھدے ویکھدے پہلاں ہولی ہولی ٹرن لگیا تے فیر رک گیا۔ رات دے ڈھائی وجے سن۔ اگلے دیہاڑے میں کالج توں بالاں نوں پڑھا کے گھر آیا ویکھیا گھڑیال تے فیروی ڈھائی وجے سن تے میں سوچیا کہ سماں انملی، مڈھلی،پرانی، نمانی کتھانوں کِتے دا کِتے لے آیا اے۔ جے سچ پچھو تے سمے دی کتھا تے کندے نال ای شروع ہوگئی سی پر ایس توں وی سچی گل ایہہ ہے کہ ایس توں پہلاں وی سمے دی کتھا ہے سی پر ساہنوں اوہدا کوئی پتا نئیں۔سمے دی کتھا ٹردی رہی نہ سماں ٹھلیا گیا تے ناں کتھا دی تھاہ لبھی، ودھدی سنگڑدی کتھا وِچ سماں گواچا رہیا تے یگ ،صدیاں، ورہے، مہینے ٹِل لاندے رہے کہ کتھا لبھ جاوے۔سمے اپنی کتھا وِچ پریاں بونیاں، لنگدے زمانے آن والے یگ، ستے جاگدے شہزادے، راجکماریاں وکھاندا رہیا تے بندیاں نوں ازماندا رہیا۔ بال بالڑیاں نِکے ہندیاں ای وڈے ہون سوا نگ رچاندے رہے تے وڈے ہوکے سوچدے رہے کہ سماں لنگھے نہ، رک جاوے۔
کیڈی عجیب گل اے کہ ماڑے جثے دا ہو کہ دی سماں اِنا تگڑا، پہلوان تے مہان اے کہ قابو نئیں آندا۔ کِدھرے رب سائیں، پالن ہار، کرتار آپ عصردی سونہہ کھاندا اے کِدھرے اصحاب کہف صدیاں بعد جاگدے نیں تے کِدھرے اسماناں دی سیر توں پرتن والے راہی دا کمبل نگھا ای رہندا اے۔ J. Hills Miller نے ٹھیک ای آکھیا سی کہ جہان بھر دا ادب ہے ای سمے دے بارے وچ۔ جے اک پل لئی مڑ کے مڈھ دے ٹھنڈے ٹھار ہنیرے وِچ اپنے ساہواں دے سیک نوں موہری بنا کے ٹرئیے تے پتا لگدا اے ازل توں سماں تے کتھا نال ای نیں۔ یونانی کھتا وِچ سمے گول گھمن گھیری اے جہیڑا پنچ شکلاں وٹاندا تے روپ دھاردا اے۔ مہابھارت وچ راجہ جدوں برہما نوں مِل کے پرتدا اے تے یگ لنگھ جاندے نیں۔ جاپانی مچھیرا Arsham Taroo جل پریاں دی راجدھانی توں صدیوں بعد بندیاں دی وستی ول آندا اے۔ شاہ حسین نعرہ لاندے نیں، اساں وت نہ دنیا آونا سمے دی ریت بھالدا داستان وی نظر آندا اے شری رام بن داس وی دھیان کِھچدا اے، مجید امجد ہوری لاٹاں دِیاں لیراں پاکے سمے دی پوڑیاں چڑھدے نیں تے کدی ناروے دے کوی “Dano” دا کھیڈ یاد آندا اے۔
جے علی ارشد میر نوں ایہہ آزادی لبھدی تے ہو سکدا اے، او مار دا سو (100) تے گِن دا اِک (1) ۔ بلکہ اوس راٹھ سورمے نے تے لانگڑ کس کے ٹمبا چک لینا سی۔ ایس لئی کہ اوہنے ساری حیاتی لفظاں توں بارود دا کم لیا اے۔ اپنی فِکر نوں گِروی نئیں رکھیا۔ منافقاں آلی کار اچ چونترے چڑھن لئی دن نوں رات تے رات نوں دِن ثابت نہیں کیتا۔ سیب نوں سیب تے گلابی کڑی نوں گلابی کڑی ای آکھیا اے۔ بالادست استحصالی طبقیاں دی ورتائی موت نوں زندگی نئیں آکھیا۔ اوہدے نصیباں وِچ ای نئیں سی۔ اوہ ایس منافق ویہار دی کھوچل ازادی دے مزے لٹ سکدا۔ علی ارشد میر نے اوہو ازادی منگی، جیہڑی ایس ملک دے کروڑاں توں ودھ انساناں نوں چاہی دی اے۔ ساڈے وانگوں کامریڈ توں آملیٹ نئیں ہویا۔ اساں تے منافق آں ، جنہاں نوں دو چار کھلے وجن یا بھکھ دی مار پوے تے چِیک پینے آں۔ پیریں پینے آں سرکار، پیریںخورے ایسے لئی۔ علی ارشد میر دی اینے سال سروس نئیں بن دی۔ جِنی واری اوہدی ہمت توڑن لئی تھاں ہتھائیں اوہدے تبادلے کیتے گئے۔ پر اتلے، اوس راٹھ سورمے ، پنجابی دے محنت کشاں دی تحریک دے اوس لیڈر۔۔۔کامریڈ علی ارشد میر دا ککھ وی وِگاڑ نئیں سکے۔کیونکہ اوہدی ازادی دا کانسیپٹ ای ہور سی۔ تے اسیں جس سوسائٹی وِچ رہنے آں، اوتھے سقراط نوں زہر دا پیالہ دے کے فرمایا جاندا اے۔ بھا جی۔۔۔ ایس نوں داتا صاحب دی سبیل دا دودھ سمجھ کے پی جا۔ جے مرضی نال نہ پیوں گے، اساں مشکاں کس کے پیا دیاں گے ۔
ہر پاسے، آل دوالے سمے دی کتھا توں اڈ کجھ نئیں جاپدا۔ دانتے دی “Divine Comedy” پڑھو یا غالب ہوراں دا ہون نہ ہوون دا گلہ سنو۔ ایلیٹ دی نظم “Generation” دا چس چاوو، فیر اقبال نال ست اسماناں دی سیر کرو۔ الف لیلی دیاں فارسی کہانیاں نال یاری لا یا H.G Wells دی Time Machine وِچ بہہ کے یگاں دی سیر کر آ تسیں، اسیں سارے سے دا چکر نہ گھٹا سکدے آن نہ موڑ سکدے آں۔
انج تے واگاں کناں تیک کِھچ کے سمے نوں للکارن والا ظہور حسین ظہور وی گھٹ نئیں تے ناں PB Shally نے “Tone Long Past” وچ کوئی کمی چھڈی اے۔ جے مہان لکھاری Mark Twain نے “Hank Morgan” دی گل کیتی ہے تے Gabrial Garcia Marquez نے وی “سوسال داکلاپا” کٹیا اے۔
چارلس ڈکنز (Charles Dickens) نے کرسمس کارول (Christmas Carol) وِچ اپنا رنگ جمایا تے کِدرے Lewis Carrol دی “Alice” خرگوش لبھدی لبھدی Wonder Land وِچ جانِکلی۔ سی ایس لیویس( C.S. Lewis) دے “Narnia” وِچ یگ لنگھدے رہے پربال بال ای رہے۔ بلھے شاہ ہس کے آکھیا گورپیا کوئی ہور پر مجید امجد سمے دے ہاسے نوں سمے توں وی پرے گونجدا سن دیرہے۔ شاہ حسین نے ہر صوفی دی طراں کتن ول دھیان لان دی صلاح دِتی پر Science Fiction توں لے کے جاتک کتھا تک، لکھاری، کوی، سمے نال انج ٹردے رہے جیوں کوئی بال اپنے وڈکے نال میلہ ویکھدے اے۔
سمے دے ایسے میلے وِچ بابل دے باغ ویکھدا پیراں ہیٹھ فرات تے سامنے پرانا یمن بھالدا تیغ پجاریاں نال گلاں کردا، کاٹھ دے کھنب بناندا، بھیروں تے گپتا نٹ دا کھرا لبھدا کلاماں پڑھن توں جان چھڑاندا علی ارشد مِیر وی اے۔
جیہڑا سمے نال انج ای گل کرداے جویں کہن والے آکھیا سی اوئے پراں ہوکے کھلو۔۔۔ دھپ آن دے۔
علی ارشد مِیر ہوراں دا سمے نال گل کرن دا رنگ ڈھنگ ای ہور اے جیہڑا اوہناں دا ذاتی لہجہ اے کِسے تو ادھار منگیا نہیں کہ گواچن دی فکر رہوئے۔
لنگھ اوئے۔۔۔ سمیا۔۔۔لنگھ۔۔۔
سمے نال ڈاڈھے لہجے وِچ گل کردے کردے زمیناں اسماناں دا بننا وی دسدے جاندے نیں تے سائنس ول وی تکدے جاندے نیں۔ صدیاں تیکر اسماناں توں زمین وسدا مینہ، پانی تے رب دا تخت وسدی کِن مِن تے مٹی دا آدم، جیون دی اوگھٹ تے انساناں دے حیلے وسیلے تشدد تے لعنت، جاگیرداری تے سرمایہ داری دے روپ بہروپ، ٹٹدیاں ونگاں، وعدے، پکا یقین، ایمان رلدے کرلاندے مزارعے وی وکھاندے نیں تے ماتڑ پرولتاری، بالک جثیاں نال، بوژرواد، کوہ قاف دے پہاڑاں، ورگے سونے چاندی دے بنے خداواں نال کھیندا اقبال دا بِنا تلواروں لڑدا مومن مِیر جی دے کول آکے کجھ ہور اتھرا ہوگیا اے۔ ایہو وجہ اے کہ مِیر ہوراں نے ہمیشہ سمے نوں روکدے، اپنیاں ہتھاں وچ ہتھ پاکے رلدی کھلدی لوکائی نوں سنگل توڑن لئی اپنے کلام توں طاقت دِتی۔سمے نوں دبکدے دبکدے، للکرا مار دے ہوئے کوی تے لکھاریاں دے دکھ اوکڑ، تھوڑاں ول جھات پاندے ہوئے مِیر ہوراں نوں سمے نوں دسن لگیاں شرم نئیں آندی کہ اسیں اپنا آپ ایہناں لکھتاں وِچ لکویا ہویا اے۔ ابوتراب نوں منن والا علی ارشد مِیر سوچن والیاں دا آگو بن کے متھے تے جمی دھوڑ مٹی توں گھابردا نئیں سگوں ہنر کار، مزدور، تے کاری گراں دی اکھیاں وِچ چمکدی آس دے قطبی تاریاں نوں آن والی نسلاں لئی ضروری سمجھدا اے۔ لامکانی ول جان لئی لاموجود دا پینڈا کرن لئی سمے دی گنڈھ کھولدا اپنے جثے دے اوہلے تے پسلیاں دے پنجرے وِچ تڑفدے روح دے پنچھی نوں آزاد کردا علی ارشد مِیر کاہل وِچ لگدا اے کیوں جے مومن لئی ایہہ دنیا ایہدے ایڈ پسارے، کھلارے، سچی مچی قید خانہ نیں، شکیب جلالی دی طرحاں جسم دی اسماناں تیک اچی کندھ تے اپنی رت نال انقلابی نعرے لکھدے ہوئے ارشد میر سمے نال ایہو ورتارا رکھیا جیہڑا منصور حلاج دا سی۔
لنگھ اوئے سمیا لنگھ
سمے دے بارے سینٹ آگسٹائن (Saint Augustine) نے سِٹی آف گاڈ (City of God) وِچ اوہو کجھ آکھیا اے جو علی ارشد مِیر کہیا اے۔ پر علی ارشد مِیر دے لہجے دا کوئی توڑ تھاہ نئیں ایہنوں جھلنا بوہت اوکھا اے۔ سمے دی اوکھیائی بارے لکھن، کہن، کھوج کرن والیاں ماضی نوں بدلن تے آون والی بھلک نوں سنوارن شنگھارن نکھارن دی گل کیتی ایہدے نال نال “سمے دے راکھے” وی اپنا کم کردے رہے، پر سمے نال جیہڑے گل علی ارشد مِیر کیتی اے اوہ کسے نئیں کیتی تے کوئی کرے گا وی تے مِیر نوں سمجھن تو بعد ای کرے گا جیہڑاسوکھا کم نئیں ایس ماڑے جیے بندے بڑے بڑے تگڑیاں نوں اپنے مونڈھیاں تے چاکے اوہناں دا قدا وڈا کیتا اے۔ اوہ کسنگیاں نال وی سماں لنگھایا تے آپنے آپ نوں زخما کے کئی ککراں دِیاں سولاں دے مونہہ مِٹھے کیتے۔
مِیر ہوراں دے ایہہ اکھر شبد پڑھدیاں مینوں لگیا کہ جیمز جوائس (James Joyce) سوال کیتا اے۔
Why can’t you beat the time?”
تے مِیر ہوراں سگرٹ دا لمبا کش لاکے۔۔۔ سمے ول تک کے حکم دتا۔۔۔
لنگھ اوئے۔۔۔سمیا۔۔۔ لنگھ
تے سماں لنگھ گیا۔۔۔ مِیر ٹر گیا۔ اپنی کتھا لے کے سمے دی نویں پنگردی کتھا دی کھوج وِچ۔۔ تے سمے توں پرانہہ انگوراں دے باغاں دے اوس پار جد مِیر اپڑیا ہونا تے کتھا دی واج آئی ہونی۔
گھڑیالی دیو ونکال نی۔۔۔۔ میرا پیا گھر آیا۔مِیر وڈا بندہ سی۔ وڈے بندیاں دے سوچ بھنڈار مت بھڑولے وِچ کوئی تھوڑ نئیں ہندی مِیر ہوراں نال میری گوڑھی یاری سی۔ اِک مضمون محبتاں دا قرضہ نئیں لاسکدا۔ ہور وی لکھاں گا۔۔۔ ضرور لکھا گا۔ کندھ تے لگیا گھڑیال اج وی کل والا سمے اِی دِکھاندا پیا اے۔ رات دے ڈھائی وجے نیں امیر خسرو دی واج کنی پیندی پئی اے۔
اج رنگ ہے
ہے ماں۔۔۔
رنگ ہے ری۔۔۔
آج رنگ ہے!!…
میں مِیر دے سوچ بھنڈار تے مت بھڑولے وِچوں پباں بھار ہوکے اج جوگی جھولی بھر لئی اے۔۔۔ باقی فیر سہی
کامریڈ علی ارشد میر تے لِکھے ایس لیکھ دا سرناواں اے، راٹھ سورما۔۔۔ علی ارشد میر دا ناں سن دیاں سار میرے ذہن وِچ سوائے راٹھ سورمے دے ہور کوئی اکھر نہیں آندے۔ جس ازادی نوں کوہن لئی اوہنے اپنی حیاتی کوہ دِتی۔ ویلے دے سلاٹر ہائوس وِچ او ازادی اج وی زندہ اے۔ بلکہ پچھلے اِک سال توں ایہہ ازادی مینوں ہور وی وڈھی لگدی اے۔ اللہ کھڑا جان دا اے، اج کل میں ایسے ازادی دے گپھے لٹ رہیا واں۔ کیونکہ جدوں توں گوڈے گوڈے بھکھ چڑھی اے۔ اپنے بالاں نوں بچان لئی تے اوہناں دی جھولی وِچ ادھ پچدی روٹی دا ٹوٹا سٹن لئی میں پچھلے اِک سال توں سوپ ڈرامے لِکھ رہیا واں۔ سرکاری تے پرائیویٹ چینلاں تے چلن آلے او سوپ ڈرامے ، میں مکمل یکسوئی تے پوری ازادی نال لِکھے نیں۔ تے اج تہاڈے سامنے بڑے دھڑلے نال جھوٹ مارنا واں کہ کون کہندا اے؟ ایس وسیب وِچ ازادی نہیں۔ ایہہ وکھری گل کہ ایہہ ازادی اوس ازادی توں وکھڑی ٹائپ دی اے، جیہڑی کہ علی ارشد میر منگدا گیا۔کامریڈ علی ارشد میر تے لِکھے ایس لیکھ دا سرناواں اے، راٹھ سورما۔۔۔ علی ارشد میر دا ناں سن دیاں سار میرے ذہن وِچ سوائے راٹھ سورمے دے ہور کوئی اکھر نہیں آندے۔ جس ازادی نوں کوہن لئی اوہنے اپنی حیاتی کوہ دِتی۔ ویلے دے سلاٹر ہائوس وِچ او ازادی اج وی زندہ اے۔ بلکہ پچھلے اِک سال توں ایہہ ازادی مینوں ہور وی وڈھی لگدی اے۔ اللہ کھڑا جان دا اے، اج کل میں ایسے ازادی دے گپھے لٹ رہیا واں۔ کیونکہ جدوں توں گوڈے گوڈے بھکھ چڑھی اے۔ اپنے بالاں نوں بچان لئی تے اوہناں دی جھولی وِچ ادھ پچدی روٹی دا ٹوٹا سٹن لئی میں پچھلے اِک سال توں سوپ ڈرامے لِکھ رہیا واں۔ سرکاری تے پرائیویٹ چینلاں تے چلن آلے او سوپ ڈرامے ، میں مکمل یکسوئی تے پوری ازادی نال لِکھے نیں۔ تے اج تہاڈے سامنے بڑے دھڑلے نال جھوٹ مارنا واں کہ کون کہندا اے؟ ایس وسیب وِچ ازادی نہیں۔ ایہہ وکھری گل کہ ایہہ ازادی اوس ازادی توں وکھڑی ٹائپ دی اے، جیہڑی کہ علی ارشد میر منگدا گیا۔
میرا لکھیا سوپ ڈراما بھاویں سہیلیاں دے ناں توں (پی ٹی وی)تے چل رہیا ہووئے تے بھاویں (بس یونہی دے ناں توں چینل اردو۔ون)تے آن ائیر ہووئے۔۔۔ میری ازادی کِسے نہیں ڈکی۔۔۔ ہندا صرف انج اے، میریاں اکھاں تے انھے شیشیاں دی عینک پا دِتی جاندی اے۔ہتھ پچھے بنھ کے، مونہہ تے چھِکو چاہڑ دِتا جاندا اے فیر ایہہ آکھ کے ، کناں وِچ روں پادِتی جاندی اے۔۔۔
بول، کہ لب آزاد ہیں تیرے
سمے دے بارے سینٹ آگسٹائن (Saint Augustine) نے سِٹی آف گاڈ (City of God) وِچ اوہو کجھ آکھیا اے جو علی ارشد مِیر کہیا اے۔ پر علی ارشد مِیر دے لہجے دا کوئی توڑ تھاہ نئیں ایہنوں جھلنا بوہت اوکھا اے۔ سمے دی اوکھیائی بارے لکھن، کہن، کھوج کرن والیاں ماضی نوں بدلن تے آون والی بھلک نوں سنوارن شنگھارن نکھارن دی گل کیتی ایہدے نال نال “سمے دے راکھے” وی اپنا کم کردے رہے، پر سمے نال جیہڑے گل علی ارشد مِیر کیتی اے اوہ کسے نئیں کیتی تے کوئی کرے گا وی تے مِیر نوں سمجھن تو بعد ای کرے گا جیہڑاسوکھا کم نئیں ایس ماڑے جیے بندے بڑے بڑے تگڑیاں نوں اپنے مونڈھیاں تے چاکے اوہناں دا قدا وڈا کیتا اے۔ اوہ کسنگیاں نال وی سماں لنگھایا تے آپنے آپ نوں زخما کے کئی ککراں دِیاں سولاں دے مونہہ مِٹھے کیتے۔جے علی ارشد میر نوں ایہہ آزادی لبھدی تے ہو سکدا اے، او مار دا سو (100) تے گِن دا اِک (1) ۔ بلکہ اوس راٹھ سورمے نے تے لانگڑ کس کے ٹمبا چک لینا سی۔ ایس لئی کہ اوہنے ساری حیاتی لفظاں توں بارود دا کم لیا اے۔ اپنی فِکر نوں گِروی نئیں رکھیا۔ منافقاں آلی کار اچ چونترے چڑھن لئی دن نوں رات تے رات نوں دِن ثابت نہیں کیتا۔ سیب نوں سیب تے گلابی کڑی نوں گلابی کڑی ای آکھیا اے۔ بالادست استحصالی طبقیاں دی ورتائی موت نوں زندگی نئیں آکھیا۔ اوہدے نصیباں وِچ ای نئیں سی۔ اوہ ایس منافق ویہار دی کھوچل ازادی دے مزے لٹ سکدا۔ علی ارشد میر نے اوہو ازادی منگی، جیہڑی ایس ملک دے کروڑاں توں ودھ انساناں نوں چاہی دی اے۔ ساڈے وانگوں کامریڈ توں آملیٹ نئیں ہویا۔ اساں تے منافق آں ، جنہاں نوں دو چار کھلے وجن یا بھکھ دی مار پوے تے چِیک پینے آں۔ پیریں پینے آں سرکار، پیریںخورے ایسے لئی۔ علی ارشد میر دی اینے سال سروس نئیں بن دی۔ جِنی واری اوہدی ہمت توڑن لئی تھاں ہتھائیں اوہدے تبادلے کیتے گئے۔ پر اتلے، اوس راٹھ سورمے ، پنجابی دے محنت کشاں دی تحریک دے اوس لیڈر۔۔۔کامریڈ علی ارشد میر دا ککھ وی وِگاڑ نئیں سکے۔کیونکہ اوہدی ازادی دا کانسیپٹ ای ہور سی۔ تے اسیں جس سوسائٹی وِچ رہنے آں، اوتھے سقراط نوں زہر دا پیالہ دے کے فرمایا جاندا اے۔ بھا جی۔۔۔ ایس نوں داتا صاحب دی سبیل دا دودھ سمجھ کے پی جا۔ جے مرضی نال نہ پیوں گے، اساں مشکاں کس کے پیا دیاں گے ۔
علم ، ادب، آرٹ، کلچر دے ادارے ہون یا الیکڑانک تے پرنٹ میڈیا۔ اوہناں دی ازادی اپنے نک توں اگانہہ ای مک جاندی اے۔جے کوئی آکڑ باز نہ مکاوے تے ٹھبی مار کے تھلوں کرسی کھسکان آلے بوہت نیں۔ خورے ایسے لئی منافقاں نے علی ارشد میر نوں تھڑے نئیں چڑھن دِتا۔تے آدے ولوں ماری رکھیا۔ سوال ایہہ ہے، کی علی ارشد میر ایویں مر گیا۔؟ تے جواب ایہہ ہے۔ سوال ای پیدا نئیں ہندا۔
محنت کشاں دی تحریک دے شکاگو دے شہید رہنماواں نوں جدوں سولی دِتی جارہی سی تے اِک راہنما نے چھاتی تان کے آکھیا سی۔ تساں ساڈی اواز تے چپ کرا سکدے او۔ پر یاد رکھو۔۔۔ ساڈی چپ، ساڈی اواز توں وی اچی اے
پیراں ِچ بھونچال اساڈے
فجر دی نِکھری دھپ آں،چپ آں
تے اج ساری خلقت پئی سن دی اے۔علی ارشد میر دی اواز نوں چپ کران آلے وی، اوہدی چپ نوں اوہدی اواز توں وی اچی پئی سن دے نیں۔ تے جد تک اونچ نِیچ دا ایہہ سماج نہ بدلے ۔۔۔کھوہ لٹ دا نظام زر نہ مکے۔ محنت کشاں، پیداواری طبقیاں نوں ازادی نہ ملے۔ اساں علی ارشدمیر دی اواز سن دیاں ای رہنا اے۔ بھاویں دِل کرے تے بھاویں نہ کرے۔ نہ ای ایس وسیب دے خرکار کل علی ارشد میر نوں کوہ سکے۔۔۔ تے نہ ای او اج تے بھلکے اپنی سازش وِچ کامیاب ہوسکدے نیں۔ علی ارشد میر کل وی ازادی دی تاہنگ وِچ رہیا تے اوہدی شاعری اج وی ازادی دے طلبگاراں لئی چانن اے۔ ایسے لئی تے کارل مارکس وی کہہ گیا اے۔۔۔ ساڈے کول گوان لئی صرف زنجیراں نیں تے پان لئی جہان پیا اے
(اے لیکھ میر پنجابی میلہ 2012 اندر پڑھیا گیا)