خودکشی دی راہ

لکھت:محمد اسلم ڈوگر

اہل لہور نوں زندہ دلان لہور کہیا جاندا اے۔ اہل پنجاب نوں زندہ دلان پنجاب دا خطاب سرسید احمد خان نے دتا سی۔ 1873 وچ اوہ پہلی وار لہور تشریف لیائے اوہناں نے اک وڈے جلسے وچ تقریر کیتی۔ شہر لہور دے روسا تے عوام نے دل کھول دے داد دتی۔ سرسید احمد خان اہل لہور توں بوہت خوش سن کیوں جے ہندوستان دے دوجے صوبیاں وچ ایہناں دی بوہت زیادہ مخالفت ہو رہی سی۔ ایہناں تے کفر دے فتوے لائے جا رہے سن۔ دو اصحاب تے ایہناں دے خلاف کفر دے فتوے لین لئی خصوصی طور تے سرز مین حجاز گئے سن تے اوہناں نے اوتھے دے علما توں ایہہ فتوے حاصل کیتے سن کہ سرسید مسلمان نہیں تے ایہناں دے مدرسے نوں چندہ دینا حرام اے۔ برصغیر دا دورہ کرن والے جمال الدین افغانی نے وی سرسید تے کڑی تنقید کیتی سی تے کہیا سی کہ کتا اپنی خوراک حاصل کرن لئی مالک دے اگے دم ہلاندا اے جد کہ سرسید چندے لئی انگریزاں دے اگے داڑھی ہلاندا اے۔ لہور وچ اپنی غیر معمولی پذیرائی اُتے سرسید احمد خان بوہت خوش ہوئے سن۔
سرسید احمد خان ایہناں علمائے کرام توں خاصے نراض سن جیہڑے مسلماناں نوں دنیا توں بیزار ہون دا درس دیندے سن۔ایہناں نوں دسدے سن کہ ایس کجھ دناں دی دنیا وچ کجھ کرن دی لوڑ نہیں جس حالت وچ وی پیدا ہوئے او، ایسے وچ اپنی زندگی لنگھائو تے چلے جائو۔ اوہ ایہناں نوں ایہہ نہیں دسدے سن کہ ہر اعتبار نال دنیا ای اہم اے۔ ایتھے جیہڑا کجھ کرو گے ایس دا نتیجہ اگلی دنیا وچ حاصل ہوئے گا تے ایتھے جے کجھ نہیں کرو گے تے فیر آخرت وچ وی اپنا حصہ لبھن دی کوئی لوڑ نہیں۔ اوہ ایہناں علمائے کرام تے پیراں نوں کڑی تنقید دا نشانہ بناندے سن جیہڑے مریداں نوں تے قناعت دی تلقین کردے سن پر آپ ایہناں توں نذرانے وصول کرن لئی نت نوے ہتھکنڈے ایجاد کردے رہندے سن۔ سرسید احمد خان جدوں لہور آئے تے ایس ویلے ایتھے انگریز دی حکومت نے تن عشرے وی مکمل نہیں کیتے سن جد کہ برصغیر وچ ایہناں دے اقتدار دا آغاز ہوئے اک صدی توں زیادہ عرصہ لنگھ چکیا سی۔ کمپنی دی حکومت دیاں زیادتیاں ، لوٹ کھسوٹ تے استحصال دا جیہڑا تجربہ اہل بنگال نوں ہویا سی انج دا برصغیر دے کسے دوجے علاقے دے لوکاں نوں نہیں ہویا سی۔ دہلی تے اقتدار قائم کرن تیکر انگریز برصغیر توں خاصے واقف ہو گئے سن۔ اوہ اپنی تعداد دے گھٹ ہون دی کمزوری توں آگاہ سن ایس لئی اوہناں نے ایتھے انتظامی امور نوں ایس انداز نال چلان دی کوشش کیتی کہ ایہناں نوں گھٹ توں گھٹ مزاحمت دا ساہمنا کرنا پئے۔
ایس دے باوجود 1857وچ ایہناں دے خلاف بڑی بغاوت ہوئی سی۔ 1849 تیکر پنجاب وچ سکھاں دی حکومت رہی سی تے ایہہ دور مسلماناں لئی انتہائی ابتلا دا دور سی۔ اوہ نہ صرف معاش دے مسلیاں نال دو چار سن بلکے مذہبی معاملیاں وچ وی ایہناں دے نال خاصا بھیڑا سلوک ہوندا سی۔تاریخ وچ سکھاں دے دور وچ مسلماناں دی مسیتاں وچ گھوڑے بنھن دیاں مثالاں موجود نیں۔ شاہد ملک صاحب کدی کدھار کہندے نیں کہ شاید ایسے دور وچ پنجابی مسلماناں وچ پنجابی زبان توں بیگانگی دی صورت پیدا ہوئی کیوں جے ایتھے دے مسلمان پنجابی بولن والے سکھ حکمراناں دیاں زیادتیاں دا نشانہ بن رہے نیں ۔ سید احمد شہید تے سید اسماعیل شہید نے سکھ حکومت دے خلاف زور دار کوشش کیتی سی۔ سید اسماعیل شہید توں اک موقعے تے جدوں ایہہ دریافت کیتا گیا کہ انگریز وی تے غیر مسلم نیں تے اوہناں نے ہندوستان تے قبضہ کر رکھیا اے۔ آپ ایہناں دے خلاف تلوار کیوں نہیں چکدے؟ آپ ہوری سکھاں دے خلاف ای کیوں جہاد کر رہے نیں؟ تے ایس تے سید اسماعیل شہید نے کہیا سی کہ انگریزاں دی حکومت وچ مسلماناں نوں مذہبی آزادی حاصل اے تے ایہہ حکومت ایہناں دے دین دے معاملیاں وچ دخل اندازی نہیں کردی۔
انگریزاں نے پنجاب تے قبضہ کیتا تے ایتھے امن تے امان دی بحالی نوں اوہ اپنا سب توں وڈا کارنامہ قرار دیندے سن۔پرکاش ٹنڈن نے اپنی کتاب پنجاب ساگا وچ لکھیا اے کہ سکھ دور وچ ہر پاسے لٹ مار دی کیفیت رہندی سی تے ایس دے سپاہی ہر تھاں لوکاں توں ایہناں دیاں شیواں کھوندے رہندے سن۔ انگریزی حکومت دے قیام دے بعد پنجاب وچ دکانداراں نوں ایس ویلے بڑی حیرت ہوندی سی جدوں سپاہی دکان توں کوئی شے لین دے بعد ایس دی قیمت وی ادا کردے سن۔ سرسید پنجاب آئے تے انگریزی راج خاصا پکا ہو چکیا سی۔ اوہناں نے اپنی تقریر وچ پنجاب نوں اک انج دا خطہ قرار دتا جس دی شادابی تے سرسبزی، خوبی تے خوشحالی پورے ہندوستان وچ ضرب المثل اے۔ سرسید نے اپنی تقریر وچ جس شے دا بطور خاص تذکرہ کیتا اوہ قومی ہمدردی سی ۔ ایہناں دا کہنا سی کہ ہندوستان وچ ایہہ صفت عنقا ہو گئی اے تے ہندوستان دے اکثر ملکاں (صوبیاں) وچ تے خاص طور تے ساڈی قوم وچ ایس دے مطلق پتا نہیں ملدا۔ پر خدا دا شکر اے کہ میں پنجاب وچ ایس (قومی ہمدردی) دا نشان پانا واں۔
سرسید احمد خان دا کہنا سی کہ ایس ویلے ہندوستان وچ آباد سب قوماں توں زیادہ خوار تے ابتر حالت وچ مسلمان نیں۔ ایہناں دا کہنا سی کہ مسلمان ایہناں سارے اوصاف توں محروم ہو رہے نیں جیہڑے ترقی لئی لازم نیں۔ ایس دی مثال دیندے ہوئے اوہناں نے کہیا سی کہ شمال و مغربی ضلعے تے ملک اودھ دے کجھ زمینداراں تے تعلقہ داراں نے زراعت لئی مشیناں خریدیاں نیں۔ ایہناں وچ آبپاشی لئی استعمال ہون والے پمپ وی نیں۔ سرسید احمد خان دا کہنا سی کہ جدوں تیکر ایہناں پمپاں نوں کوئی انگریز چلاندا اے، اودوں تیکر اوہ خوب چلدے نیں تے جتھے اوہ گیا تے ہندوستان صاحباں دے ہتھ وچ آیا تے بند ہویا۔ سرسید احمد خاں دا کہنا سی کہ جدوں تیکر قومی ہمدردی نہیں ہوئے، قومی عزت حاصل نہیں کیتی جا سکدی تے قومی ہمدردی ایہناں ایہناں نوں سب توں زیادہ پنجاب وچ نظر آ رہی سی۔ ایہناں دا کہنا سی کہ کسے قوم دا فرد جے انفرادی طور تے ترقی وی کرے تے اینوں اک بدتہذیب یا پسماندہ قوم دا فرد ہون دی وجہ نال کوئی عزت نہیں ملے گی۔ سرسید احمد خان دی ایس تقریر نوں 144 ورھے لنگھ چکے نیں۔ اج پنجاب ، پاکستان دا اہم ترین صوبہ اے۔ پاکستانی سیاست تے تریخ تے ایس دے گہرے اثرات نیں۔ پر اج دے پنجاب وچ اوہ قومی ہمدردی نہیں اے، جس دا سرسید احمد خان نے مشاہدہ کیتا تھا۔پاکستان وکیلاں نے بنایا سی۔ قائداعظم تے اقبال وکیل سن۔ ہندوستان دے عظیم لیڈر مہاتماگاندھی، جواہر لال نہرو تے سردار پٹیل وی وکیل سن۔ تقسیم ہند ایس لئی ہوئی سی کہ ایہناں عظیم راہنمائواں وچ قومی ہمدردی دا ج جذبہ موجود سی۔ شملہ توں واپسی تے ڈاکٹر پٹیل نے قائداعظم محمد علی جناح نوں آرام دا مشورہ دتا۔ ایس دا کہنا سی کہ ہن تہاڈی زندگی دے زیادہ دن نہیں تے انج دی حالت وچ اکثر مریض اپنا ویلا سینٹی ٹوریم وچ لنگھاندے نیں۔ پر قائداعظم نے قیام پاکستان دی فیصلہ کن جنگ ایس حالت وچ ای لڑی۔ اوہ کم ، کم تے کم دی زندہ تصویر بن گئے۔ اج جدوں اخبار وچ وکیلاں دی ججاں دے نال بدتمیزی دیاں خبراں پڑھن نوں ملدیاں نیں۔ خاتون اسسٹنٹ کمشنر نوں تالا لا کے ایس دے کمرے وچ بند کرن دے کارنامے دا پتہ چلدا اے تے سچی گل ایہہ وے کہ قوم دے مستقبل دے متعلق بدترین خدشے نظر وکھائی دیندے نیں۔
پوری دنیا وچ جمہوریت تے آئینی بالادستی لئی شاندار کردار ادا کر رہے نیں پر ساڈے کول نظام انصاف تیزی نال تباہی پاسے گامزن وکھائی دیندا اے۔ اک ہندوستانی فلم وچ اک جج کہندے نیں کہ جدوں دو لوک آپس وچ کسے گل اُتے لڑدے نیں تے اک کہندا اے کہ میں تہانوں عدالت وچ ویکھ لواں گا۔ ایہہ جملہ عدالتی نظام تے اعتماد دا اظہار کردا اے پر ساڈے کول بدقسمتی نال ہن انج دا اعتماد گھٹ گھٹ وکھکائی دیندا اے۔ ایس معاملے وچ قابل افسوس گل ایہہ نہیں کہ کجھ وکیلاں انج کر رہے نیں۔ دکھ دی گل ایہہ وے کہ ایہناں واقعیاں تے سینئر وکیل چپ نیں۔ اوہ ایہناں نوں ایہہ نہیں دس رہے نیں کہ اوہ اپنے رویے نال پورے عدالتی نظام نوں خطرے وچ پا رہے نیں۔ طالبان نے مقبولیت حاصل کرن لئی عدلیہ توں نفرت تے فوری انصاف دے نعرے نوں استعمال کیتا سی۔
امریکی صدر روز ویلٹ نے کہیا سی کہ جمہوریت نوں عوام لئی اپنا کردار ادا کرنا اے۔ جے ایہہ عوام لئی کجھ نہیں کرے گی تے لوک دوجے پاسے ویکھن گے۔ کجھ انج دی صورت میڈیکل دے مقدس شعبے دی اے۔ مریض مر رہے ہوندے نیں تے ڈاکٹرہڑتال کر رہے ہوندے نیں۔ ہوس زر وچ مبتلا کجھ ڈاکٹر غیر ضروری اپریشن کردے نیں۔ لیبارٹری ٹیسٹ تجویز کردے نیں۔ انتہائی مہنگی دوائیاں نوں نسخیاں دا حصہ بناندے نیں۔ ستم ظریفی ایہہ نہیں کہ کجھ اکثر انج کر رہے نیں۔ اصل المیہ ایہہ اے کہ ایس مقدس پیشے نال وابستہ انتہائی معزز پروفیسر صاحبان وی نوجوان ڈاکٹراں نوں ایہہ دسن دا رسک نہیں لیندے کہ اوہ کیہ کر رہے نیں؟ تے اوہ پوری دنیا وچ ایس پیشے دا کنج دا چہرہ پیش کر رہے نیں؟ ایتھے سانوں امریکا دے اہم ترین طبی اداریاں دے سینئر پروفیسر یاد آ رہے سن۔ جنہاں نے صدر ، اوباما نال احتجاج کیتا سی، کہ اسامہ بن لادن دی گرفتاری لئی ویکسیئن لان والے ورکراں نوں کنج استعمال کیتا گیا اے۔ اوہناں نے صدر اوباما نوں یاد دلایا سی کہ اقوام متحدہ دے چارٹر تے امریکا قوانین دے مطابق انٹیلی جنس دے معاملیاں وچ میڈیکل تے ریلیف ورکراں نوں استعمال نہیں کیتا جا سکدا۔ ایہہ خبر پڑھ کے سانوں ایس لئی دکھ ہویا سی کہ ساڈے کول شاید ڈاکٹراں نوں ایہہ علم وی نہیں کہ اقوام متحدہ یا امریکی قوانین وچ طب دے شعبہ توں وابستہ لوکاں دا خصوصی استحقاق اے تے ایہناں نوں خاصی عزت دی نظر نال ویکھیا جاندا اے۔ جدوں بندے یا قوماں قومی ہمدردی توں محروم ہو جاندی اے تے ایہنا ں دی سوچ بیمار بلکے مفلوج ہو کے رہ جاندی اے۔
کجھ دن پہلاں اک دوست اک واقعہ سنا رہے سن کہ اک پاکستانی بیورو کریٹ اک برطانوی یونیورسٹی وچ پڑھن کے لئے گئے۔ ایہناں دا ہاسٹل ایہناں دے تعلیمی ادارے توں تھوڑے فاصلے تے سی۔ ایہناں نوں اکثر دیر ہو جاندی۔ ایہناں دے پروفیسر نے ایہناں نوں سیکل خریدن دا مشورہ دتا۔ اوہ اک شارٹ کورس اُتے گئے سن۔ چار مہینے بعد جدوں ایہناں دا کورس ختم ہویا تے ایہناں دے پروفیسر نے دریافت کیتا کہ اوہ سیکل دا کیہ کراں گے ؟ اوہناں نے دسیا کہ اوہ اینوں ہاسٹل وچ چھڈ جان گے تاکہ کوئی دوجا استعمال کر لوے۔ ایس تے پروفیسر صاحب نے ایہناں نوں نوٹس بورڈ اُتے سیکل برائے ویچن دا اشتہار لان دا مشورہ دتا، تیجے دن اک انگریز نوجوان آ گیا۔ ایس نے سیکل دا معائنہ کیتا تے ایس توں بعد قیمت دریافت کیتی۔ ایس صاحب نے اوہ سیکل 160 پونڈ دی خریدی سی تے تقریباً تن مہینے دے استعمال دے بعد ایہناں دے خیال وچ 90 پونڈ مناسب قیمت سی۔ اوہناں نے ڈیمانڈ دسی۔ انگریز نوجوان نے 90 پونڈ ادا کیتے تے سیکل لے کے ٹر گیا۔ تیجے دن اوہ صاحب ایہہ ویکھ کے حیران ہو گئے کہ اوہ انگریز نوجوان فیر آ گیا۔ اوہناں نے ایس دی آمد دی وجہ دریافت کیتی تے انگریز نوجوان نے کہیا کہ میں انٹرنیٹ توں چیک کیتا اے انج دی نویں سیکل دی قیمت 160 پونڈ اے جد کہ ایس صورت وچ ایہہ تقریباً 120 پونڈدی اے تے میں ڈسٹرب آں کہ کدھرے میں آپ دی کسے مجبوری دا فائدہ تے نہیں چکیا تے آپ نے گھٹ قیمت اُتے ایہہ سیکل ویچن دی اے۔ پاکستانی بیورو کریٹ ایہہ سن کے حیران ہوئے کہ کوئی انج دے وی سوچ سکدا اے۔
اوہناں نے نوجوان نال دریافت کیتا کہ اوہ کیہ چاہندا ؟ ایس تے ایہناں نوں جیہڑا جواب ملیا اوہ ہلا دین والا سی۔ تسیں براہ کرم مینوں 30پونڈ لے لین کیوں جے میں اپنی زندگی ایس احساس دے نال نہیں لنگھانا چاہنا کہ میں کسے مجبوری توں ناجائز فائدہ چکیا سی۔ ایہہ واقعہ سنن دے بعد وچ ایس سوچ وچ پئے گیا واں کہ کیہ اسیں ایس انداز نال سوچ وی سکنے آں؟ اج سرسید زندہ ہوندے تے ایہناں نال ایس سوال دا جواب لین لئی ضرور درخواست کردا۔ کیوں جے انج محسوس ہو رہیا اے جہے ساڈے مزاج قبائلی ہوندے جا رہے نیں۔ قبیلے دے ہر بندے لئی لازم ہوندا اے کہ اوہ اپنے قبیلے دے بندیاں نوں حق تے سمجھے تے ایہناں دے غلط یا ٹھیک ہون دے معاملے وچ دل تے دماغ نوں استعمال نہ کرے۔ قوماں دے عروج تے زوال دی تریخ نال ایہہ نتیجا اخذ کرنا چوکھا اوکھا نہیں کہ انج دی سوچ بندے، قبیلے تے قوم نوں خود کشی دے راہ ول لے جاندی اے۔