پروفیسر ریاض احمد قادری اک مایہ ناز شخصیت

اظہار احمد گلزار
خاندانی پس منظر

میرے والد دا نام مرزا غلام نبی قادری‘ دادا عبدالکریم تے پردادا دا نام پیراں دتہ اے۔ ساڈا تعلق مغل برادری نال اے۔ قیام پاکستان توں پہلاں ساڈا گھرانہ مشرقی پنجاب دے شہر امرتسر دے پنڈ ’’سوہیاں کلاں‘‘ وچ رہائش پذیر سی۔ میرے والد مرزا غلام نبی 1920 وچ امرتسر وچ پیدا ہوئے۔ میرے اک چچا مرزا رشید احمد قادری تے دو پھپھیاں سن۔ چچا رشید احمد قادری ابا جان توں عمر وچ 20ورھیاںچھوٹے سن۔ 1947 وچ میرے دادا جان امرتسر وچ ’’ہال بازار‘‘ وچ لکڑی تے لوہے دا کم کردے سن‘ اوہ راج گیری دا کم وی جاندے سن۔
ہجرت دا سفر
ہال بازار امرتسر وچ ساڈا اک کنال دا گھر سی۔ قیام پاکستان مگروں میرے دادا جان دی سربراہی وچ ساڈے گھرانے نے گھر دا سارا سامان‘ مال مویشی اوتھے چھڈ دتے تے گڈیاں دے قافلے دے نال ہجرت دا سفر کیتا۔ ایہہ قافلہ لہور دے والٹن کیمپ وچ پہنچیا۔ ہجرت دے سفر وچ میری دونویں پپھیاں تے اوہناں دے گھرانے وی دادا جان دے نال سن۔ ساڈے گھرانے تے امرتسر دے پنڈ سوہیاں کلاں دے دوجے گھرانیاں نے لائل پور دے چک 54 ڈھوٹیاں نوں اپنا مسکن بنایا۔ اباجان نے ہجرت مگروں کسی قسم دا کلیم داخل نہیں کیتا۔ اوہناں نے ڈھوٹیاں پنڈ وچ خراد مشین تے آٹے دی چکی لائی تے ایس طرحاں نویں دیس وچ حیاتی دا پہیہ اک واری فیر رواں دواں ہو گیا۔
ننھیال
میرے ننھیال دا خاندان وی امرتسر دے پنڈ ’’سوہیاں کلاں‘‘ دا رہن والا سی۔ میرے نانا جان دا نام عبدالعزیز سی تے اوہ لکڑی دا کم کردے سن۔ میری والدہ دا نام حمیدہ بی بی سی۔ اوہ قرآن شریف پڑھی ہوئی سی۔ میرے دو ماموں حاجی حنیف تے محمد حفیظ تے اک خالہ سن۔ میرے ننھیال دے خاندان نے وی گڈیاں دے قافلے نال امرتسر توں ہجرت دا سفر کیتا۔ ہجرت مگروں ایہہ لوک پہلے لائل پور دے پنڈ54 چک ڈھوٹیاں وچ مقیم ہوئے تے کجھ مہینیاں مگروں کوٹ ادو چلے گئے جتھے اوہناں نوں کلیم وچ اراضی الاٹ ہو گئی سی۔
میرے والد ، اک عظیم شخصیت
میرے والد نے امرتسر وچ چھیویں جماعت تک سکول دی تعلیم حاصل کیتی۔ اوہناں دی ہال بازار امرتسر وچ خراد مشین سی۔ اوہناں نوں فارسی شعرب و ادب نال خصوصی شغف سی۔ قیام پاکستان مگروں اوہناں نے اپنے گھر دا سارا سامان امرتسر وچ چھڈ کے پاکستان ہجرت کیتی۔ اوہ صرف اک صندوق اپنے نال لیائے سن جہدے وچ مثنوی معنوی مولانا روم‘ علامہ اقبال دی کتاباں‘ امام غزالی دی کتاب کیمیائے سعادت‘ دیوان مرزا صائب‘ دیوان طاہر‘ دیوان حافظ‘ تصوف تے معرفت توں متعلق موضوعات اتے کتاباں دا ذخیرہ موجود سن۔ میرے والد نوں فارسی دی تعلیم اوہناں دے مرشد بابا فضل شاہ قادری نے دتی سی جو سلسلہ قادریہ فاضلیہ دے بزرگ سن۔ بابا فضل شاہ قادری دی رہائشگاہ وی امرتسر دے پنڈ ’’سوہیاں کلاں‘‘ وی سی۔ میرے داداجان تے میرے دونویں پھپا وی اوہناں دے مرید سن۔ بابا فضل شاہ صاحب فرماندے سن کہ میں تہانوں فارسی اپنی نظر نال پڑھا دتی اے۔ اوہ اباجان توں مثنوی مولانا روم دے شعر سندے تے فیر کہندے کہ مینوں اوہناں دا ترجمہ وی سنائو۔
ڈھوٹیاں توں غلام محمد آباد منتقلی
1954 وچ میرے والد نوں پتہ چلیا کہ غلام محمد آباد دے نام توں نویں کالونی آباد ہو رہی اے تے اوہ چک 54 ڈھوٹیاں توں کلے غلام محمد آباد آ گئے تے ایتھے لکڑی دے بوہے بنان دا کم کرن لگے۔ ایس ویلے اوہناں نوں اک روپے دیہاڑی ملدی سی اوہ اپنی اجرت جمع کردے رہے تے دو سو روپیہ جمع کر کے الٰہی مسجد دے کول ساڈے تن مرلے دے دو پلاٹ خرید لیتے۔ اوہناں پلاٹاں اتے مکان دی تعمیر لئی اباجان نے ایہہ رستہ کڈیا کہ پلاٹ وچ اک وڈی کھوئی بنا دتی۔ میرے والد تے والدہ ایس کھوئی دی مٹی نال کچی اٹاں تیار کردے سن۔ا وہناں نے ایہناں کچی اٹاں دی کنداں کھڑی کیتیاں۔ فیر اوہناں کنداںاتے چھت پائی گئی تے ایس طرحاں غلام محمد آباد وچ ساڈی رہائشگاہ تیار ہو گئی جہدے مگروں ساڈاگھرانہ ڈھوٹیاں توں غلام محمد آباد منتقل ہو گیا۔
الکاسب حبیب اللہ
میرے والد لکڑی دی شیواں دی تیاری دے ماہر سن۔ قیام پاکستان مگروں کھڈیاں دے کاروبار نوں عروج حاصل ہویا تے اباجان گھر وچ ای لکڑی دی کھڈیاں تیار کرن لگے۔ ایس کم وچ اوہناں نے ایسی مہارت حاصل کیتی کہ اوہناں دی تیار کردہ کھڈیاں پورے پاکستان وچ فروخت ہوندیاں سن۔ اباجان اپنی تیار کردہ کھڈیاں اتے ’’مستری غلام نبی امرتسری‘‘ دی مہر لاندے سن۔ غلام محمد آباد پاور لومز دے کاروبار دا مرکز بنیا تے کھڈیاں دی منگ وچ کمی ہوئی تے اباجان پاور لومز لئی لکڑی دا سامان سائیڈ لیور‘ ریس بورڈ وغیرہ تیار کرن لگے۔
میری پیدائش تے بچپن وچ لہوردا سفر
میں 6مئی 1965نوں لائل پور (فیصل آباد) دے علاقے غلام محمد آباد وچ پیدا ہویا۔ اباجان نے چک 122گ ب دی روحانی شخصیت میاں نثار احمد قادری دے چھوٹے بھراں میاں ریاض احمد دے نام تے میرا نام ریاض احمد رکھیا۔ میری عمر چار پنج سال ہووے گی جدوں میرے دادا جان مینوں لہور وچ دارتا گنج بخش حضرت علی ہجویریؒ دے مزارا تے لے کے گئے۔ ایس سفر دے منظر اجے تک میری یادداشت وچ محفوظ نیں۔
چاندنی چوک غلام محمد آباد
1971وچ اباجان نے ساڈے تن مرلے دے دونویں مکان 12ہزار روپے وچ ویچ دتے تے چاندنی چوک غلام محمد آباد وچ ست مرلے دا مکان 18 ہزار روپے وچ خریدیا۔ میرا بچپن‘ لڑکپن تے نوجوانی ایسے مکان وچ لنگھی۔ میں 2018تک ایس مکان وچ رہیا۔ ایس طرحاں میں اپنی حیاتی دے 47 ورھے ایس مکان وچ گزارے۔
میرے بھین بھراں
ساڈا گھرانہ تن بھراواں تے 9بھیناں اتے مشتمل اے۔ میرے وڈے بھراں مشتاق احمد قادری 1958وچ پیدا ہوئے۔ میرے دادا جان نوں پوتے دی پیدائش دی خبر ملی تے اوہ پیر غلام محی الدین قادری جالندھری دے ’’دیوان قادری‘‘ دی اک غزل پڑھ رہے سن جہدی ردیف ’’مشتاق دیدار توام‘‘ سی۔ ایسے مناسبت نال اوہناں نے پوتے دا نام مشتاق رکھ دتا۔ مشتاق بھائی نے میٹرک تک تعلیم حاصل کیتی۔ مشتاق بھائی پاور لومز دی مرمت تے پرزہ جات دی تیاری دا کم کردے نیں۔ اوہناں دا ویاہ ساڈی خالہ دی دھی نال ہویا۔ مشتاق بھائی دی رہائشگاہ لیاقت چوک غلام محمد اباد وچ اے۔ میرے چھوٹے بھائی نیاز احمد قادری 1978 وچ پیدا ہوئے۔ اباجان نے اوہناں دا نام مشہور صوفی شاعر نیاز احمد نیاز بریلوی دے نام تے رکھیا۔ اوہ ایم بی بی ایس ڈاکٹر نیں۔ اوہناں دی رہائش خیابان گارڈن وچ اے۔ اوہناں دی اہلیہ پلاسٹک سرجن نیں۔ نیاز احمد قادری دے دو پتر نیں۔ میری ہمشیرہ ڈاکٹر صفیہ مغل وی ایم بی بی ایس ڈاکٹر نیں۔ اوہناں دے شوہر ڈاکٹر عبدالرزاق مغل کارڈیالوجسٹ نیں۔ میری ہمشیرہ ڈاکٹر روبینہ کوثر نے اردو وچ پی ایچ ڈی کیتی اے تے اوہ گورنمنٹ اسلامیہ کالج برائے خواتین وچ بطور اسسٹنٹ پروفیسر تدریسی خدمات انجام دے رہیاں نیں۔ میری ہمشیرہ رضیہ حنیف کامل نعت گو شاعرہ نیں۔
مولانا غلام رسول سمندری والے ؒ
1971 وچ جدوں ساڈا گھرانہ چاندنی چوک غلام محمد آباد دے مقام وچ منتقل ہویا تے میری عمر چھ سال سی۔ میرے دادا جان جمعۃ المبارک دے دن مینوں اپنے موہنڈھے تے چک کے مجددی مسجد والی گرائونڈ وچ لے کے جاندے سن جتھے امام خطابت مولانا غلام رسول سمندری والے خطبہ ارشاد فرمایا کردے سن۔ مولانا صاحب دی بطور خطیب مقبولیت دا ایہہ عالم سی کہ گرائونڈ وچ تل دھرنے دی جگہ نہیں ہوندی سی۔ لوک دور دور توں اوہناں دا خطاب سنن لئی آیا کردے سن۔ دادا جان تقریر شروع ہون توں کافی دیر پہلے ای گرائونڈ وچ پہنچ جایا کردے سن تاں جے بیٹھنے لئے مناسب جگہ مل جاوے۔ میں کہہ سکنا واں کہ میں اپنے بچپن وچ عشق رسول دا سبق مولانا غلام رسول دے خطبات جمعہ توں حاصل کیتا۔
1971دی جنگ
1971 دی جنگ شروع ہوئی تے دوجے علاقیاں وانگوں غلام محمد آباد وچ وی لوکاں نے گھراں دے باہر مورچے کھود رکھے سن۔ سائرن وجدے ای سارے لوک اوہناں مورچیاں وچ چلے جاندے سن۔ اسمان اتے جنگی جہاز ان وکھائی دیندے سن جیویں چیلاں اڈدیاں پھر رہیاں ہون۔
پرائمری تعلیم
میں قرآن مجید دی تعلیم گھر وچ اباجان توں ای حاصل کیتی جہدے مگروں اباجان نے مینوں 1971 وچ ایم سی پرائمری سکول ’’رب شاہ چوک‘‘ غلام محمد آباد وچ داخل کروایا جتھے میرے توں پہلے میرے وڈے بھراں مشتاق احمد قادری وی چوتھی جماعت وچ زیر تعلیم سن۔ سکول وچ استاد صاحب نے میرے توں ابتدائی جماعتاں دے قاعدے سنے جو میں فر فر سنا دتے۔ ایس زبانی ٹیسٹ وچ کامیابی مگروں استاد صاحب نے مینوں متوقع کلاس توں اک کلاس اگے داخلہ دتا۔ ایم سی پرائمری سکول رب شاہ چوک وچ اسیں فرش اتے بیٹھ کے تعلیم حاصل کیتا کردے سن۔ساڈے استاد رانا عمر دراز کن ریاضی پڑھاندے سن۔ اوہ ٹٹے ہوئے فرش توں کنکر چک کے سانوں جمع تفریق دے قاعدے سمجھادتا کردے سن۔ ایس طرحاں اوہ ٹٹے ہوئے فرش توں تدریسی عمل وچ سمعی بصری معاون دا کم لیندے سن۔ سکول دے گرائونڈ وچ وڈا تالاب ہوندا سی۔ تفریح دا وقفہ ہوندا تے سب بچے ایس تالاب دے پانی توں اپنی تختیاں دھوندے تے گرائونڈ وچ ای دھپ وچ تختیاں سکھاندے۔ تختیاں دھون مگروں بچے کھیل کود وچ مصروف ہو جاندے تے میں کلاس وچ بیٹھ کے کوئی رسالہ یا ناول پڑھیا کردا سی۔ مینوں بچپن ای توں کسی کھیڈ دا شوق نہیں رہیا۔ میں کرکٹ‘ ہاکی کھیڈی نہ پتنگاں اڈائیاں۔
گھر دا ادبی ما حول
میرے بچپن وچ ساڈے گھر وچ ٹی وی نہیں سی (میرے والد نے ٹی وی 1981 وچ خریدیا) بچپن وچ رات ویلے میرے دادا جان تے دادی جان حکم دیندے کہ ہیر رانجھا‘ سیف الملوک یا مولوی غلام رسول عالمپوری دی کتاب احسن القصص وچوں شعر پڑھ کے سنائو۔ مولانا ظفر علی دی کتاباں ’’بہارستان‘‘ ’’چمنستان‘‘ تے حفیظ جالندھری دی کتاب ’’شاہنامہ اسلام‘‘ وی گھر وچ موجود سی تے دادا جان تے اباجان شام ویلے بچیاں توں شاہنامہ اسلام دے شعر وی سنیا کردے سن۔ میں سمجھنا واں شاہنامہ اسلام دے شعر تحت اللفظ پڑھن توں میرے وچ شاعری دی صلاحیت پیدا ہوئی۔
دادا جان تے دادی جان دا انتقال
میری دادی جان دا انتقال 1971 وچ ہویا۔ اوہدے دو سال مگروں 1973 وچ میرے دادا مرزا عبدالکریم دا وی انتقال ہو گیا۔
اخباراں وچ تحریراں ارسال کرن دا معصومانہ طریقہ
بچیاں دے ایڈیشناں دا مطالعہ کر کے میرے دل وچ خواہش پیدا ہوئی کہ میری تحریر وی اخبار وچ شائع ہونی چاہیدی اے۔ میرے عمر صرف اٹھ نو سال سی تے مینوں ایہہ پتہ نہیں سی کہ ڈاک لفافے کتھوں ملدے نیں۔ گھر وچ اباجان دے جو خط آندے سن میں اوہناں خطاں دے لفافیاں وچ اپنی تحریر رکھدا تے لفافے اتے لکھے پتے اتے چٹے کاغذ چسپاں کر کے اخبار دا پتہ لکھ دیندا۔
میں ایہہ خط لیٹر بکس وچ پا دیندا جو ظاہر اے کہ منزل مقصوداتے نہیں پہنچ پاندے سن۔ میری ڈاک نہ پہنچدی تے میں بہت پریشان ہوندا۔ اک دن مینوں پتہ چلیا کہ آدم چوک وچ ڈاک خانہ اے تے اوتھوں ڈاک لفافے ملدے نیں۔ اوہناں دناں پنج پیسے وچ پوسٹ کارڈ تے دس پیسے وچ نیلے رنگ دا لفافہ ملدا سی۔
وظیفے دا امتحان
پنجویں جماعت وچ وظیفے دا امتحان وی دتا۔ ایہہ امتحان صابریہ سراجیہ سکول پہاڑی والی گرائونڈ وچ ہویا سی۔ غلام محمد آباد توں رانا عمردراز خان تے دوجے استاد بچیاں نوں ویگن دے ذریعے پیپلز کالونی لیائے جتھے اک ای دن وچ سارے مضموناں دا امتحان ہویا۔ اسیں قلم دوات نال لے کے آئے سن۔ قلم ساڈے استاد طالب حسین گل لم تراشن وچ مہارت رکھدے سن۔ اوہناں دے کول ایس مقصد لئی اک چاقو ہویا کردا سی۔
’’رہبر‘‘ تے ’’عاجز‘‘
میں پرائمری تعلیم دے دوران ای اخباراں نوں اپنی تحریراں ارسال کرن دا سلسلہ شروع کردتا۔ میں دوجی جماعت وچ اپنا تخلص ’’رہبر‘‘ رکھیا تے انج میرانام ریاض احمد رہبر ہو گیا۔ دو سال مگروں میں تخلص بدلیا تے ’’عاجز‘‘ تخلص اختیار کیتا مگروں اباجان نے مینوں کہیا کہ تسیں اپنے پیر خانے دی نسبت توں ’’قادری‘‘ لکھیا کرو۔ ایس طرحاں 1976 وچ میرا نام ریاض احمد قادری ہو گیا۔ ایس ویلے میری عمر گیارہ سال سی۔
اخبار بینی دا شوق
مینوں بچپن ای توں اخبار بینی دا شوق سی۔ گھر توں روزانہ دس یا پندرہ پیسے جیب خرچ ملدا سی۔ میں دو دن دا جیب خرچ جمع کردا تے 25پیسے وچ روزنامہ مشرق یا امروز خرید لیندا۔ ایہہ اخبار نہ صرف میں پڑھدا بلکہ میرے استاد اقبال انصاری صاحب وی اخبار دا مطالعہ کردے سن۔ مشرق تے امروز وچ بچیاں دے ہفتہ وار ایڈیشن وی شائع ہوندے سن۔ میں ایہناں ایڈیشناں وچ شائع ہون والی کہانیاں تے نظماں بہت شوق نال پڑھدا سی تے خود وی کہانیاں لکھن دی کوشش کردا سی۔ اخبار بینی دی عادت توں مینوں بہت فیدہ ہویا اوہدی اک چھوٹی جئی مثال ایہہ اے کہ ایم سی ہائی سکول غلام محمد آباد وچ چھیویں جماعت وچ ٹیسٹ لئی داخلہ ہوندا سی۔ ایس ٹیسٹ دے دوران استاد نے جہڑا پیرا گراف لکھایااوہ اک دن پہلاں روزنامہ ’’مشرق‘‘دے بچیاں دے ایڈیشن وچ شائع ہویا سی تے میں اوہدا مطالعہ کر چکیا سی۔
منفرد ڈیوٹی
ایم سی ہائی سکول وچ چھیویں جماعت وچ مولوی اکرم ساڈے کلاس انچارج سن۔ میں چھیویں جماعت دے امتحان وچ اول پوزیشن حاصل کیتی۔ ستویں جماعت وچ رانا اختر خان کلاس انچارن سن۔ اوہ ریاضی‘ اردو تے جنرل سائنس پڑھاندے سن۔ اوہناں نے میرا رول نمبر اک کر دتا تے مینوں کلاس مانیٹر بنا دتا۔ استاد صاحب نے مینوں کہیا کہ تسیں بازار وچ دستیاب اردو دی سارے گرائمرز لے کے آن۔ میں سب گرائمراں لے کے گیا تے استاد صاحب نے کہیا کہ سارے گرائمرز توں سارے اسباق دے لفظ معانی اک کاپی اتے لکھ لوو میں نے ایہہ کم کر لیتا تے میری ڈیوٹی لائی گئی کہ تسیں ایہہ سارے لفظ معانی کلاس وچ سارے بچیاں نوں لکھوائیاں۔ ستویں تے اٹھویں وچ میری ایہہ ڈیوٹی رہی۔ میں کلاس دے سارے امتحانات وچ اول آندا رہیا۔
(جاری اے)