پاکستان دیہاڑ… دیس نال محبت دے اظہار دا دن

مسلماناں وچ اک وکھرے دیس دی لوڑ دا احساس ہولی ہولی پیدا ہویا

ایہہ قرارداد مسلماناں لئی روشنی دی کرن ثابت ہوئی‘اُچیچی رپورٹ

ڈاکٹر صفدر محمود

میں اوہناں مغربی مورخاں نال متفق نہیں جہڑے محض ایس وجہ نال ظہور پاکستان نوں اک فوری واقعہ قرار دیندے نیں کہ پاکستان مختصر جئے عرصے وچ وجود وچ آ گیا۔ تریخ ایس امر دی شاہد اے کہ پاکستان دا ظہور مسلمان عوام تے مسلمان رہنماواں دی لمی جدوجہد دا نتیجہ سی۔ دراصل ایہہ کئی عشریاں اتے محیط عمل دا نقطہ عروج سی۔ صدیاں تک ہندوواں دے نال پرامن بقائے باہمی دے باوجود ہندی مسلمان ہمیشہ اک آزاد مسلم مملکت دے سفنے ویکھدے رہے۔ کیوں جے اوہناں نے ایس امر دا ادراک کر لیا سی کہ متحارب اکثریت دے ہتھوں اوہناں دے دینی‘ ثقافتی تے سیاسی تشخص نوں زبردست خطرات لاحق نیں۔ ایس غیر یقینی تے مبہم صورتحال نوں قائداعظم نے ایہناں لفظاں وچ بیان کیتا اے۔ اسیں جاننے آں کہ پچھلی بارہ صدیاں دی تریخ ساڈے وچ اتحاد پیدا کرن وچ نکام رہی اے۔ ایس سارے عرصے وچ ہندوستان‘ ہندو انڈیا تے مسلم انڈیا وچ تقسیم ہوندا رہیا اے۔ ایس ویلے جہڑا مصنوعی اتحاد نظر آندا اے اوہ محض برطانوی اقتدار دا نتیجہ اے۔
مسلماناں وچ اک وکھرے وطن دی لوڑ دا احساس ہولی ہولی پیدا ہویا تے جیویں جیویں اوہناں تے ہندوواں دے عزم تے ذہنیت کھلدی گئی ایہدے وچ شدت پیدا ہوندی چلی گئی۔ ایس طرح ہندوستان وچ سرگرم سیاسی عوام نے اوہناں نوں ایس منطقی نیتجہ اتے پہنچایا اے۔ چنانچہ 1940 دی قرارداد لاہور وچ اوہناں دی ایہناں اجتماعی خواہشاں دا عملی اظہار سی۔ اک طرح ایہہ اوہناں دے صدیاں پرانے سفنے دی تعبیر سی ایس لئی ایہہ قرارداد تریکی وچ بھٹکن والے مسلمان عوام لئی روشنی دی کرن ثابت ہوئی تے فیر ایہنوں ساڈی تریخ وچ اک مینارہ نور دی حیثیت حاصل ہو گئی۔ ایس قرارداد نے مشکلات توں بھرویں ساڈی جدوجہد آزادی دی راہواں نوں روشن کر دتا۔قرارداد لاہور جہنوں مگروں قرارداد پاکستان دا ناں دتا گیا بڑی تیزی نال مسلماناں وچ مقبول ہو گئی تے مسلم لیگ دی قیادت تے کارکناں لئی طاقت دا سرچشمہ ثابت ہوئی۔
مسلمان برصغیر وچ اک فاتح دی حیثیت نال آئے سن لیکن اپنے پیشروواں وانگوں نہ تے اوہناں نے مقامی لوکاں دی تذلیل کیتی تے نہ ای اوہناں نال اچھوتاں جیہا سلوک کیتا۔ اوہ ایتھے وَسن لگ پئے ۔ ایتھے اوہناں نے سلطنتاں قائم کیتیاں تے اپنی نسلاں نوں آباد کیتا۔ اوہ صدیاں توں ہندوستان اتے حکومت کردے رہے۔ لیکن پرامن بقائے باہمی دے باوجود مسلمان ہندو ہر لحاظ نال دو مختلف قوماں رہیاں۔ البیرونی نے صدیاں پہلے آکھیا سی : ہندو تے مسلمان اک دوجے توں قطعاً مختلف نیں تے اوہناں نوں دوروں وی آسانی نال پہچانیا جا سکدا اے۔ ایہو اوہ سیاق و سباق سن جہدے حوالے نال قائداعظم نے علی گڑھ وچ اک تقریب نال خطاب کردے ہوئے فرمایا:
پاکستان اوسے دن قائم ہو گیا جدوں پہلا ہندو مسلمان ہویا
ایہہ برصغیر وچ مسلم حکومت قائم ہون توں بہت پہلے دی گل اے۔مسلماناں نوں جدوں تک فوجی بالادستی حاصل رہی ہندو اوہناں نوں برداشت کردے رہے لیکن جیویں ای اوہناں دی حکومت وچ انحطاط پیدا ہویا اوہ سکھاں‘ جاٹاں تے مرہٹاں نال رل کے ہندوستان وچ مسلماناں نوں صفحہ ہستی توں مٹا دین اتے تل گئے۔ شاہ ولی اللہ دی تحریک تے اوہناں ولوں احمد شاہ ابدالی نوں ہندوستان اتے حملے دی دعوت دا اصل مقصد وی مسلماناں نوں ایہناں خطریاں توں بچانا سی جہڑے ہندوستان دے اسمان اتے منڈلا رہے سن۔ شاہ ولی اللہ دی تحریراں توں واضح ہوندا اے کہ ا وہناں نوں یقین سی کہ برصغیر وچ مسلماناں دے دین تے قومی تشخص نوں بچان لئی ایس علاقے دے کسے نہ کسے حصے وچ مسلماناں دی سیاسی حاکمیت تے اقتدار دا برقرار رہنا ضروری اے۔ برصغیر پاک و ہند وچ مسلماناں لئی اک آزاد ملک تے حکومت دے سفنے دی جڑاں ساڈی تریخ وچ بہت ڈونگیاں سن لیکن ہندوستان اتے برطانوی اقتدار دے تسلط نے سیاسی منظر ای بدل دتا لہٰذا مسلماناں نے وی اپنی حکمت عملی تبدیل کر لیتی چنانچہ اوہ مشترکہ دشمن یعنی برطانیہ کولوں نجات حاصل کرن لئی ہندو مسلم اتحاد بارے سوچن لگے۔ سرسید پہلے مسلمان رہنما سن جنہاں نے ہندو مسلم اتحاد لئی کم کیتا۔ اوہ آکھیا کردے سن کہ ہندو تے مسلمان اک خوبصورت دلہن دی دو اکھاں نیں۔ اوہناں وچوں کسے اک نوں نقصان پہنچیا تے دلہن دا حسن ماند پے جاوے گا۔
لیکن جیویں جیویں اوہناں اتے ہندوواں دے عزم کھلے اوہ ایس نتیجہ تے پہنچے کہ دونویں قوماں بوہتا عرصے تک اکٹھی نہیں رہ سکدیاں۔ اک دن ایہناں نوں وکھ ہونا ہوویگا تے ایہہ امر مسلماناں دے وسیع تر مفاد وچ ہووے گا۔ اوہناں نے ہندوستان وچ برطانوی جمہوری اداریاں دے قیام دی ایسے لئی مخالفت کیتی کہ اوہناں توں ہندو اکثریت دے اقتدار نوں دوام حاصل ہو جاوے گا۔ سرسید دے ایہہ لفظ اوہناں دے تریخی شعور تے فہم دا بہترین ثبوت نیں۔ ایہہ ممکن نہیں کہ اوہناں وچ اک قوم حاکم رہے تے دوجی محکوم بن جاوے۔
قائداعظم محمد علی جناحؒ نے وی اپنے سیاسی کیرئیر دا آغاز ہندو مسلم اتحاد دے اک مخلص حامی دی حیثیت نال کیتا۔ ایتھوں تک کہ اوہناں نے 1906 وچ مسلم لیگ دے قیام تے مسلماناں دے جداگانہ نیابت دے فیصلہ دی محض ایس لئی مخالفت کیتی کہ اوہناں دے کول مسلماناں دے ایس اقدام توں اتحاد دے تصور دی پیش رفت نوں نقصان پہنچن دا خدشہ سی۔ ہندو مسلم اتحاد لئی اوہناں دی پرجوش مساعی دے نتیجہ وچ 1916دے مشہور لکھنو پیکٹ اتے دستخط ہوئے تے قائداعظم نوں ہندو مسلم اتحاد دے سفیر دا خطاب ملیا۔ اگلی دو دہائیاں وچ اوہناں نے اپنی ایس حیثیت نوں برقرار رکھن تے یقینی بنان لئی بھرویں کوشش کیتی جہدے اتے معاہدہ لکھنو وچ اتفاق رائے ہویا سی۔ دہلی دی مسلم تجویزاں (1917) کل جماعتی مسلم کانفرنس دی قرارداد (1929) جناح دے چودہ نکات (1929) گول میز کانفرنس وچ پیش کیتی جان والی شرطاں (1930-1933) تے کانگرسی رہنماواں نال مذاکرات دا صرف اک ای مقصد تے مدعا سی کہ مسلماناں لئی ایسے تحفظات حاصل کیتے جان کہ جنہاں دے ذریعے اوہناں دی جداگانہ دینی تے ثقافتی حیثیت دے تحفظ نوں یقینی بنایا جا سکے۔
پروفیسر شریف المجاہد دے لفظاں وچ اوہناں دا مطالبہ سی۔ آئین وفاقی ہووے جہدے تحت فاضل اختیارات صوبیاں دے کول ہون۔مرکزی اسمبلی تے کابینہ وچ مسلماناں دی نیابت گھٹ توں گھٹ اک تہائی ہووے۔ پنجاب تے بنگال وچ مسلماناں دی مستقل اکثریت تسلیم کیتی جاوے۔ شمال مغربی سرحدی صوبے تے بلوچستان وچ اصلاحات جاری کیتیاں جان۔ سندھ نوں ممبئی توں وکھ کردتا جاوے۔ مسلماناں لئی جداگانہ نیابت نوں تے فرقہ وارانہ امور وچ دوہرے ووٹ دی شق نوں برقرار رکھیا جاوے تے آئین وچ وفاق وچ شامل ساری اکائیاں دی رضامندی دے بغیر کوئی تبدیلی نہ کیتی جاوے۔
ایہناںسارے مطالبیاں دے پس منظر وچ ایہہ خواہش کارفرما سی کہ اک صحیح وفاقی آئین دے تحت جہدے وچ تحفظ و حقوق دا مناسب اہتمام ہووے توازن قائم کرن لئی چھ ہندو صوبیاں دے مقابلے وچ پنج مسلم صوبے تشکیل دتے جان لیکن ایہناں سارے مطالبیاں اتے کانگریس دا ردعمل شرانگیز غیر منطقی بلکہ توہین آمیز سی۔
دریں اثنا قائداعظم کانگریسی رہنماواں کولوں بتدریج مایوس ہوندے چلے گئے۔ ایس مایوسی دا آغاز کانگرس دے اجلاس منعقدہ ناگپور 1920توں ہویا سی جہدے وچ قائداعظم نے کانگرس ولوں گاندھی دے زیر اثر نویں سیاسی حکمت عملی اپنان دے فیصلے دی نہایت جرات مندی نال مخالفت کیتی۔ ایہدا نتیجہ ایہہ نکلیا کہ جدوں قائداعظم ناگپور توں روانہ ہوئے تے اوہناں دی طبیعت وچ تلخی تے غم و غصہ پیدا ہو چکیا سی۔ مگروں فسادات نوں فروغ ملیا تے لکھنو پیکٹ دی پیداکردہ دوستانہ فضا ختم ہو کے رہ گئی۔ ایہناں واقعیاں نے مسلماناں اتے ہندوواں دے اصل عزائم بے نقاب کر دتے۔
برطانوی راج دے جانشین دی حیثیت نال چونکہ ہندوواں نے ہندوراج قائم کرن دا پختہ ارادہ کر رکھیا سی ایس لئی دونویں قوماں دے درمیان اختلافات وچ بتدریج وادھا ہوندا چلا گیا۔ چنانچہ قائداعظم نے نہرو رپورٹ اتے تبصرہ کردے ہوئے ایہنوں بجاطور تے رستے وکھ ہون دی دستاویز قرار دتا سی۔ ایسے طرح کانگریسی وزارتاں نے مسلماناں وچ ایہہ تکلیف دہ احساس پیدا کیتا کہ جے صوبیاں وچ کانگریسی راج دے تحت رونما ہون والے واقعات ہندو قومی حکومت دی اک تصویر نیں تے فیر یقینا ایس حکومت وچ مسلماناں لئی کوئی جگہ نہیں ۔ ایس صورتحال دا حتمی تجزیہ انتہائی مایوس کن تے تکلیف دہ سی تے ایسے تجزیے نے ہندی مسلماناں نوں مطالبہ پاکستان اتے مجبور کیتا۔
ہندی مسلمان اجے جداگانہ ملک دے دھندلے دھندلے سفنے ای ویکھ رہے سن کہ علامہ اقبال نے 1930وچ آل انڈیا مسلم لیگ دے اجلاس الہ آباد نال خطاب کردے ہوئے اپنے صدارتی خطبے وچ اک جداگانہ مملکت دا اک واضح تے جامع تصور پیش کردتا۔ علامہ اقبال نے مسلماناں لئی جداگانہ وطن دا جہڑا تصور پیش کیتا اوہ جغرافیائی تے نظریاتی عوامل اتے مبنی سی۔ اوہناں نے فرمایا۔ میرے نزدیک پنجاب‘ شمال مغربی سرحدی صوبہ‘ سندھ تے بلوچستان دے صوبیاں نوں اک واحد مملکت وچ ضم کر دینا چاہیدا اے جہنوں برطانوی ایمپائر یا ایس توں باہر مکمل خودمختاری حاصل ہووے کیوں جے میرے نزدیک شمال مغربی ہندوستان وچ آزاد مسلم ریاست دا قیام ای شمال مغربی ہند دے مسلماناں لئی واحد ذریعہ نجات اے۔
ایس ریاست دے نظریاتی جواز اتے بحث کردے ہوئے اوہناں نے آکھیا:
مسلم مملکت دا میرا ایہہ مطالبہ ہندوواں تے مسلماناں لئی منفعت بخش ہووے گا۔ ہندوستان نوں ایس نال حقیقی امن تے سلامتی مل جاوے گی تے اسلام نوں ایس توں ایسا موقع میسر آ جاوے گا کہ جہدے توں ایہہ اپنے قنون‘ تعلیم تے ثقافت نوں فیر توں زندگی تے حرکت عطا کر سکے تے اوہناں نوں عصر حاضر دی روح دے کول آن دے قابل بنا سکے۔
گویا علامہ اقبال نے پاکستان دی صورت وچ اک اجیہی مسلم ریاست دا تصور پیش کیتا سی جتھے قنون‘ تعلیم تے ثقافت نوں فیر توں حقیقی اسلامی سانچے وچ ڈھالیا تے عصر حاضر دی روح دے قریب لیایا جاوے گا۔ پاکستان دا تصور یکایک پیدا نہیں ہویا تے نہ ای اچانک آسمان توں اتریا سی بلکہ ایس نظریے نے بتدریج ارتقا پایا۔ اکثریتی تے اقلیتی صوبیاں دے مسلم رہنماواں دے اتفاق رائے لئی ایہدے تے تفصیلی بحثاں ہوئیاں تاں جے ایہنوں ہندی مسلماناں دا اجتماعی واحد تے آخری مطالبہ قرار دتا جا سکے۔ سندھ مسلم لیگ نے 1938 وچ جہڑی قرارداد منظور کیتی سی اوہ مسلم رہنماواں دے اذہان دی ٹھیک ٹھیک تے صحیح عکاسی کردی سی کہ اوہ کیہ سوچدے سن قرارداد وچ مسلماناں دے نال کانگریس دی زیادتیاں تے ناانصافیاں دا ذکر کردے ہوئے آکھیا گیا۔ایہدی فرقہ وارانہ ذہنیت تے مسلم کش پالیسی کارن اکثریتی قوم نال کسے نیکی دی توقع نہیں کیتی جا سکدی۔
قرارداد وچ زور دتا گیا:
مسلماناں دے ہندوواں نال جہڑے اختلاف نیں اوہدا اصل منبع دین‘ زبان‘ رسم الخط‘ ثقافت‘ معاشرتی قنون تے زندگی بارے انداز فکر اے۔
پروفیسر خالد بن سعید دے لفظاں وچ:
ایس قرارداد وچ مسلم لیگ نے پہلی واری سرکاری طور تے مسلماناں تے ہندوواں نوں دو مختلف قوماں قرار دتا سی۔چنانچہ سندھ مسلم لیگ کانفرنس نے آل انڈیا مسلم لیگ نوں سفارش کیتی کہ اوہ ایسی آئینی سکیم تیار کرے جہدے تحت مسلماناں نوں مکمل آزادی حاصل ہو جاوے۔ چنانچہ سندھ مسلم لیگ دی 1938دی ایس قرارداد نوں 23مارچ1940 دی قرارداد لاہور سنے ایس مسئلہ تے منظور کیتی جان والی ساری قرارداداںاتے سبقت تے فوقیت حاصل اے۔
بہرحال 1939وچ تقسیم ناگزیر نظر آندی سی۔ اوس ویلے مسلم رہنماواں دی اکثریت ایہدی قائل ہو چکی سی۔ ستمبر 1939وچ قائداعظم نے وائسرائے نال دوران گفتگو فرمایا۔ اوہ قائل ہو چکے نیں کہ ہندوستان دے مسئلہ دا حل ایہدی تقسیم اے۔ آل انڈیا مسلم لیگ دی ورکنگ کمیٹی نے اپنے مارچ 1939دے اجلاس وچ قائداعظم دی صدارت وچ اک کمیٹی قائم کیتی تاں جے علامہ اقبال‘ چودھری رحمت علی‘ ڈاکٹر سید عبداللطیف تے دوجے لیڈراں ولوں پیش کیتی جان والی ساری تجویزاں تے مسودیاں دا جائزہ لیتا جاوے۔شاہ نواز ممدوٹ دے علاوہ ایس کمیٹی دے دوجے دو ممبران عبداللہ ہارون تے سکندر حیات نے وی اپنے ولوں تجویزاں پیش کیتیاں۔ لیگ کمیٹی نے ایہناں ساری تجویزاں تے منصوبیاں اتے تفصیل نال غوروخوض کیتا جہدے مگروں مسلم لیگ دی ورکنگ کمیٹی نے مسلم لیگ دے لہور اجلاس توں کجھ دیر پہلے ہون والی میٹنگ وچ اک سکیم دی منظوری دے دتی جہڑی 23مارچ 1940نوں منظور ہون والی قرارداد لاہور دی بنیاد رکھے۔
قائداعظمؒ نے اجلاس لاہور وچ اپنی صدارتی تقریر وچ ہندی مسلماناں دی تریخ دا نچوڑ پیش کردے ہوئے آکھیا:
ہندو تے مسلمان الگ الگ فلسفہ مذہب رکھدے نیں۔ دونواں دی معاشرت جدا جدا اے تے دونواں دا ادب اک دوجے توں مختلف اے۔ ایہناں وچ آپسی ویاہ نہیں ہوندے اوہ اک دوجے دے نال کھانا وی نہیں کھاندے۔ اوہ دو وکھری تہذیباں نال تعلق رکھدے نیں جنہاں دی بنیاداں متضاد تصورات اتے قائم نیں۔ ایہناں دا تصور حیات تے طرز حیات وکھرا وکھرا اے۔ ایہہ حقیقت بالکل واضح اے کہ ہندو تے مسلمان دو مختلف تریخاں توں وجدان تے ولولہ حاصل کردے نیں۔ ایہناں دا رزمیہ ادب وکھرا اے۔ ایہناں دے مشاہیر وکھرے وکھرے نیں تے ایہناں دا تریخی سرمایہ وکھرا وکھرا اے۔ اکثر ایسا ہوندا اے کہ ا ک دے ہیرو دوجے دے دشمن ہوندے نیں تے ایسے طرح ایہناں دی فتح تے شکست اک دوجے لئی مختلف حیثیت رکھدی اے۔
دو ایسی قوماں نوں اک نظام سلطنت وچ جمع کر دینا جتھے اک قوم عددی لحاظ نال اقلیت ہووے تے دوجی اکثریت ہووے‘ نہ صرف باہمی مناقشت نوں ودھاوے گا بلکہ بالآخر ایس نظام دی بربادی دا کارن ہووے گا جہڑاایسے ملک دی حکومت لئی وضع کیتا جاوے گا۔ مسلمان ہر اعتبار نال اک مستقل قوم نیں تے ایہناں نوں ایہناں دا وکھرا وطن ‘ اوہناں دا اپنا علاقہ تے اپنی حکومت ملنی چاہیدی اے۔
قرارداد لاہور مولوی فضل الحق نے پیش کیتی تے 23مارچ 1940 نوں منظور کرلیتی گئی۔ ایہدے وچ ایسی آزاد مسلم ریاست یا ریاستاں دا مطالبہ کیتا گیا سی جو ہندوستان دے شمال مغربی تے مشرقی منطقاں وچ جغرافیائی لحاظ نال متصل ایسے علاقیاں اتے مشتمل ہون جتھے مسلمان ہر اعتبار نال بہ تعداد آبادی اکثریت رکھدے ہون۔ ایس قرارداد وچ ترمیم اوس ویلے کیتی گئی جدوں مسلم لیگ نے منتخب ارکان اسمبلی دے اجلاس منعقدہ دہلی 1946 وچ واحد مسلم ریاست دا مطالبہ کیتا۔ بہرحال قرارداد لاہور نے اسلامیان ہند نوں تصورااں توں کڈ کے اوہناں دے سامنے اوہناں دی منزل متعین صورت وچ پیش کر دتی جہڑی اوہناں دی پچھلی ادھی صدی دے سفنیاں دی تعبیر سی۔ اجے تک اوہ تریکی وچ بھٹکدے رہے سن لیکن ہن اوہناں نوں غار دے دوجے سرے اتے چانن دی کرن نظر آن لگی سی۔
مارچ 1940مگروں اوہناں دی ساری توانائیاں ایس مینارہ نور تک پہنچن لئی وقف ہو گئیاں تے اوہناں نے ایہدے لئی وڈی توںوڈی قربانی دین توں گریز نہیں کیتا۔ گویا ایہہ اوہناں دی زندگی وچ اک انقلاب آفریں دور دا نقطہ آغاز سی۔ اوہناں دا ایہہ کاروان شوق اپنے قائد دی قیادت وچ اتحاد‘ ایمان تے تنظیم دے جذبہ نال سرشار ایس طرح اگے ودھیا کہ بالآخر اپنے تصوراں تے اپنے سفنیاں دے جزیرے…پاکستان تک پہنچ کے ای دم لیا۔