لوک فنکار

اچی ماراں چانگاں ، کوئی پیش نہ جاوے
ج :جا کے آکھو میرے ڈھول نوں کوئی
اکھیں نال تماشا ہن ویکھ لیو ای
ص :صبر نہ آوے چڑھ محلیں جاواں
ہتھ وچ کانا کھلی کانگ اڈاواں
ہری بکین دیاں سبز گنڈھولیاں
میں تے ڈھول بہہ گلاں پھرولیاں
نہ کیتیاں مک دیاں نہ ہون تھوڑیاں
اوہ پئیاں دِس دیاں ڈھیریاں اتے جنہاں دے ککھ
ایدھروں جاندا ہر کوئی ، اودھروں نہ آندا ہٹ
مینوں مِل گِل ل سہیلیو ، میں مول نہ آنا ہٹ
اج کوچ نگارہ کر چلی ، بابل کھیوے والی ستھ
اچے اچے جھونپڑے ، رکھاں باہج گراں
بھائیاں باہج نہ جوڑیاں ، پتراں باہج نہ ناں
نہ روویں سیاں ، نہ ماریں ہاوا
اوتھے لے چل ساں ، جتھے مائی تے باوا
اوہ دِس دیاں ٹاہلیاں ، پتر نیں ہرے کچوچ
لد کے چلے گوولی ، کر کے چلے ڈیرا کوچ
“راگ تلنگ جانگلی تے مال دے چھیڑو آں دا راگ اے ” دکی دی آواز وچ صرف اکو ای ریکارڈ مل دا اے ۔ جیہڑا اج کل کیسٹ دی صورت وچ موجود اے ۔ دل چسپ تے عجیب گل اے جے ایس گیت نوں توجہ نال سنن دے باوجود ہر بندے نوں ایہدی سمجھ نہیں آندی ۔ دکی دے گاون دا انداز انج ہوندا سی جے اوہ اک ہتھ کن اتے رکھ دی تے دوجا ہتھ 45 درجے دے زاویے تے اتاں فضا وچ ہوندا اے۔ اوس دی آواز وچ اجہی کڑک تے گرج سی جے جدوں اوہ سر آکھدی سی تاں میل توں ودھ دوری تائیں اوس دی آواز سنی جا سکدی سی ۔ راقم نے وی بچپن وچ پنڈشاہ یکہ (تحصیل دیپال پور) ڈوگرا ں دے پنڈ و چ دکی دیاں سراں سنیاں ۔ دکی دیاں سراں اج وی لوکاں دے سینیاں وچ محفوظ نیں ۔
نکیاں ہوندیاں دیاں نہ مرن ماواں
ہتھاں دے ٹکر کھوہ کئے نیں کانواں
ہنساں دیاں تھانواں کھوہ لئیاں کانواں
ہنس رل گئے دھپے ، کاں مان دے چھانواں
رتے چرخے تیرے ساوے منے
مدتاں ہویاں ، میرے ڈھو وچھنے
ڈھولے دی ماتا تاں روندی تیلیاں دے چنے
گھاندی ہاڑا رب دا ، سوال کوئی نہ منے
اج روندی روندی دے نین ہو گئے سی انھے
کوجا نوں راج بہایا ای میں اہ پیڑاں وی سہیاں
جا وے کرشنا ، گھر جا اپنے میں آپ کرشن ہو رہیاں
عارف لوہار : پاکستان دے مشہور لوک گیت گان والیاں وچ اک خاص ناں اے ۔ عارف لوہار دا تعلق شہر لالہ موسی نال اے۔ اک پتر علی لوہار اے ۔ فلمی پاپ سنگر اے ۔ قوالی ، غزل گاندا اے ۔ اپنے باپ عالم لوہار دی طرح چمٹے نال گاندا اے تے پاکستان وچ بہت مقبول اے ۔ اپنے باپ دی طرح “جگنی ” اوہدی خاص پچھان اے ۔
عالم لوہار: محمد عالم لوہار 1928 وچ لالہ موسی تحصیل کھاریاں ضلع گجرات وچ پیدا ہوئے ۔ آپ دا خاندان لوہار سی ۔ عالم لوہار بال پن وچ ای وڈے وڈے صوفیا دا کلام گایا۔ وڈے وڈے مقامی اجتماعاں وچ 1936 توں 1979 تک گایا ۔ جگنی اوس دی پچھان بنی۔ اوس گائیکی وچ “چمٹا” نوں ساز دے طور تے استعمال کیتا۔ میری جگنی دے دھاگے بگے،جگنی اوہدے منہ دی پھبے، جنہوں سٹ عشق دی لگے،او پیر میریا جگنی کہندی آ،جیہڑی نام علی دا لیندی آ
عالم لوہار شاعر تے موسیقار وی سی ۔ اوس پنجاب دے پنڈاں / قصبیاں دے دورے کیتے ۔ میلیاں ٹھیلیاں دے تھیڑ وچ ہیر ، سیف الملوک ، وار ، رزمیہ دا ستاناں تے کئی ہور لوک داستاناں گا کے داد حاصل کیتی ۔
رائے احمد خان نے ڈپٹی کمشنر نوں آکھیا کہ اوہ بے گناہواں نوں چھڈ دیوے۔ ڈپٹی کمشنر نے کجھ قیدیاں نوں چھڈ دتا۔ باقی قیدی جیل وچ سن ۔ رائے احمد خان کھرل جان تلی تے رکھ کے جیل دے اندر گئے ۔ قیدیاں نوں کھان پین دا سامان دتا تیاوہناں نوں مشورہ دتا پئی اوہ موقع ملدیاں ای جیل توں باہر آون دی کوشش کرن ۔ قیدیاں تے محافظاں دی لڑائی وچ 51 بندے مرے یاں زخمی ہوئے۔ انگریزاں ایس واقعے دا ذمہ دار رائے احمد خان نو قرار دتا تے اوہناں نوں گرفتار کرن دے بہانے لوکاں اتے ظلم شروع کر دتا۔ رائے احمد خان کولوں لوکاں دی ایہہ حالت نہ ویکھی گئی تے اوہ ڈپٹی کمشنر دے سامنے پیش ہو گئے ۔ اونہاں نوں جیل بھیج دتا گیا ۔ پر لوکاں دے احتجاج تے حکومت نوں رہا کرنا پئے گیا۔ 16 ستمبر 1857 نوں رائے ہوراں نے اپنے آس پاس دے علاقے دے قبیلیاں نوں کمالیہ وچ اکٹھا کیتا تے انگریزاں دی غلامی توں آزاد ہون لئی مل جل کے کوشش کرن دا مشورہ دتا۔ سارے سرداراں نے رائے احمد خان نوں اپنا سردار من کے انگریزاں دے خلاف جہاد دا اعلان کر دتا ۔ انگریزاں دے اک مخبر سرفراز خان کھرل نے راتوں رات بھیت انگریز کپتان الفنسٹن نوں دس دتا۔اک انگریز افسر برکلے احمد خان ہوراں نوں گرفتار کرن لئی جھامرے اپڑیا۔ پر اوہ راوی پار لنگھ گئے ۔ برکلے نے جھامرے دے کئی بندے قید کر لئے۔ پنڈ نوں اگ لوا دتی ۔ ایہدے جواب وچ رائے احمد خان تے اوہناں دے ساتھیاں نے موضع اکبر تے قبضہ کر کے گوگیرہ اتے حملہ کرن دا منصوبہ بنایا ۔ پر مخبری ہون پاروں ایہہ منصوبہ توڑ نہ چڑھ سکیا۔ مجاہداں فتح پور جا کے مورچے لائے تے 20 ستمبر 1857 نوں انگریزاں نوں اوتھوں نسا دتا ۔ اگلے دن 21 ستمبر نوں پنڈ گشکوری دے نیڑے سر توڑ مقابلہ کیتا ۔ ایس جنگ وچ رائے احمد خان عصر دی نماز پڑھدیاں سینے وچ گولی لگن نال شہید ہو گئے ۔ انگریزاں اوہناں دا سرکٹ کے گوگیرہ جیل دھ کندھ اتے لٹکا دتا ۔ پر اوہناں دا اک وفادار ساتھی جان تلی تے رکھ کے جیل دی کندھ تے چڑھیا تے اوہناں دا سر لاہ کے جھامرے لے گیا۔

جتھے اوہنوں دھڑ نال جوڑ کے عزت تے احترام نال دفن کیتا گیا۔ رائے احمد خان دی شہادت توں بعد میر بہاول فتیانہ نے قیادت سنبھالی تے انگریزاں نوں نکوں چنے چبوائے ۔ احمد خان دی بہادری دے ڈھولے اج وی گوگیرہ دے علاقے و چ گائے جاندے نیں احمد خان شہید ہو گئے پر، پچھے آون والیاں نسلاں لئی بہادری دی روشن مثال چھڈ گئے ۔
جگا جٹ: جگا جٹ دا اصل ناں جگت سنگھ سی ۔ اوس دا جنم پنڈ رام برج سنگھ (قصور) وچ ہویا۔ پیو دا ناں مکھن سنگھ سی جیہڑے 250 کلیاں دا مالک سی ۔ جگا دو بھیناں دا اک اکو بھرا سی ۔ سردار مکھن سنگھ دے گھر چھ بال جمے ۔ ہر بال پیدا ہون توں بعد مر جاندا۔ مکھن سنگھ اک پیر کول دعا لین گیا ۔ پیر آکھیا ہن جیہڑا بال جمے اوس دا ہتھ بکرے دی کنڈ تے لواونا ۔ جگا پیدا ہویا تاں اوسدا ہتھ بکرے دی کنڈ اتے لوایا گیا ۔ کجھ دن بعد بکرا مر گیا ۔ جگا دا پیو اوس دی جوانی توں پہلاں ای وفات پا گیا ۔ چاچے پرورش کیتی۔ قریبی پنڈ وچ گلاب کور کڑی نال ویاہ ہویا۔ پہلوانی وی کیتی ۔ جگا کسے دی نہیں سی مندا آپد ی مرضی کردا سی ۔ سسرالی پنڈ وچ اک پٹواری دے کاغذات نہ دین تے جھگڑا ہو گیا۔ ذیلدار جگے نوں اک کیس وچ پھسا دتا جس وچ 4 سال قید ہو گئی۔پھر واپس آیا اک ہور پنڈ کانپور وچ جگا نے قتل کر دتا تے گھوڑے چڑھ کے جنگل نوں نکل گیا۔
جگا انگریزی دے خلاف سخت نفرت رکھدا سی ۔ 1930 وچ اہنوں قتل کروا دتا گیا۔ اوہ امیرا ں توں پیسہ لٹ کے غریباں وچ تقسیم کردا سی۔ اوہنوں پنجاب دا “رابن ہڈ” آکھیا جاندا اے ۔ جگا لوکاں دے دلاں وچ اج وی زندہ اے۔ او س تے کئی فلماں وی بن چکیاں نیں۔ ڈھولیاں وچ جگا نوں یاد کیتا جاندا اے جگا بارے ایہہ گیت زبان زد عام اے ۔
جگا جمیا فجر دی بانگے تے لوڈھے ویلے کھیڈ دا پھرے ،جگا جمیا تے ملن ودھائیاں تے وڈا ہو کے ڈاکے مار دا،جگے ماریا لیل پور ڈاکا ، تے تاراں کھڑک گئیاں ،کالی تتری کماد وچوں نکلی ، تے اڈ دی نوں باز پے گیا،پکی پل تے لڑائیاں ہویاں ، تے چھویاں دے کِل ٹٹ گئے ،جگا ماریا بوہڑ دی چھاویں ، تے نومن ریت بِھج گئی۔

،جگے جٹ دا جانگیا پٹ دا ، تے کِلی نال ٹنگیا رہیا،جے میں جاندی جگے نیں مر جاونا ، تے اک دے میں دو جم دی ،جے میں جاندی جگا جٹ جیوندا ، میں نتیاں گھڑا رکھدی۔
دُلا بھٹی : (داستان)سولھویں صدی وچ مغلاں تے بھٹیاں وچ گہری دشمنی پیدا ہو گئی۔ ظہر الدین بابر تے اوس دے جانشین نصیر الدین ہمایوں دی حکومت دا شروع دا زمانہ بڑا پر امن سی ۔ جدوں شیر شاہ سوری حکمران ہویا تے بر صغیر وچ چھوٹیاں وڈیاں کئی ریاستاں بن گئیاں ۔پنڈی بھٹیاں تے آل دوالے دا علاقہ فوج دی گزر گاہ ہون دی وجہ توں خاص طور تے مغل حملہ آوارں دے زیر عتاب رہیا ۔ اوہ جدوں وی ایتھوں لنگھ دے فصلاں تے چراگاہواں نوں اجاڑ دیندے ۔ لٹ مار کردے ۔ رہائشیوں نوں قتل کر دیندے ۔ ایس حالات وچ پنڈی بھٹیاں دے بھٹی حملہ آوراں توں نفرت کرن لگ پئے ۔انج مغلاں نال دشمنی دا مڈھ بجھیا ۔ اوہ بندہ جس مغلاں دے خلاف بغاوت دا جھنڈا چکیا اوہ دلا بھٹی دا دادا بجلی خاں المعروف ساندل بھٹی سی ۔ دلا بھٹی پیدا ہویا تے اوس دے پِنڈے تے اک خاص نشان سی ۔ دائی نے دلا دی ماں مائی لدھی نوں آکھیا جے ایہہ بال عام بالاں نالوں مختلف اے ۔ ایہہ بال وڈا ہو کے خاص بندہ بنے گا۔ دلا دے باپ دا ناں فرید خاں سی ۔ واہی بیجی دا کم کردا سی ۔ ایس توں علاوہ ایس علاقے دے لوکاں دا ذریعہ معاش رسہ گیری ، چوری تے ڈکیتی سی ۔ ایس علاقے دی اک کہاوت مشہور سی ” چوری نہ کرسو تے بھکھ نال مرسو”
ایس خاندان دی روایت سی جدوں تائیں کوئی جوان مویشی چوری نہ کر لیندا اوس ویلے تائیں اوہدا ویاہ نہیں کیتا جاندا سی ۔ جیہڑا جنا وڈا مویشی چور ی کردا اوناں ای معتبر منیا جاندا سی ۔ نامی گرامی چوراں تے رسہ گیراں نوں “راٹھ” دا خطاب دتا جاندا سی ۔ اج وی ایس علاقے دی چوری عام اے ۔ دلا بھٹی دے دادابجلی خاں نے علاقے دی خود مختاری تے تحفظ لئی آل دوالے دے قبائلی سرداراں نوں آپدے نال رلایا ۔ فیر اک نکی فوج بنا کے مغل دستیاں تے حملے شروع کر دتے ۔ اکبر نے پنجاب دی حکومت دے دوران اپنے بہادر تے تجربہ کار جرنیلاں نوں فوج دے کے مغربی پنجاب (ساندل) روانہ کیتا۔ مغلاں تے بھٹیاں وچکار جنگ ہوئی ۔ مغلاں نوں فتح ہوئی ۔ تے قلعہ فرید نوں تباہ کر دتا۔ دلا بھٹی دا والد تے دادا شدید زخمی ہوئے ۔ اہناں نوں گرفتار کر کے زنجیراں وچ جکڑ کے شاہی قلعہ وچ بادشاہ دے سامنے پیش کیتا۔ بادشاہ آکھیا جے بادشاہ دی اطاعت ، مغل فوج نوں اناج دی فراہمی تے خراج دی ادائیگی کرو گے۔ تے رہائی دتی جاسی ۔ پیو پتراں بادشاہ دی شرط منن توں انکار کر دتا ۔ انج دونوں نوں باغی قرار دے کے پھانسی دی سزا دا حکم دتا گیا تے لاشاں دی بے حرمتی کیتی گئی ۔ اوہناں دی لاشاں وچ توڑی بھر کے سرعام نمائش کیتی گئی تاں جے حکومت دے خلاف کوئی سِر نہ چکے ۔ جس ویلے ایہہ واقعہ پیش آیا اوس وقت دلا بال سی ۔بعض روائتاں وچ اے جے دلا بھٹی ہالے پیدا نہیں سی ہویا ۔ ایس واقعے توں بعد بھٹی قوم دے دلاں وچ مغل بادشاہ دے خلاف ہو ر وی نفر ت پیدا ہو گئی ۔ اک روایت دے مطابق دلا بھٹی شہزادہ سلیم نال پلیا۔ شہزادہ سلیم جسمانی لحاظ نال طاقت ور نہیں سی ۔ حکیماں اکبر نوں مشورہ دتا جے شہزادے نوں کسے راجپوت عورت دا ددھ پوایا جاوے ۔ اوس ویلے دلا آپدی ماں لدھی دا ددھ پیندا سی ۔ لدھی دے خاندان وچ پہلاں ای باغی موجود سن ۔ لدھی اک تگڑی زنانی سی ۔ اکبر نے لدھی نوں شہزادہ سلیم نوں ددھ پوان تے لایا۔ انج دلا بھٹی شہزادہ سلیم دے نال ددھ پیتا۔ روایت ایجے دلا بھٹی اوس ویلے دے استاداں تے رائج نظام تعلیم دے خلاف وی بغاوت کیتی۔ دلا بچپن وچ بڑا شرارتی سی ۔ دلا جوان ہویا تے اوس اپنی چنگی طاقت وچ اضافہ کیتا۔ اوس آل دوالے دے سرداراں نوں آپدے نال ملا لیا۔ جدوں وی کوئی مغلاں دا قافلہ اوتھوں لنگھ دا دلا بھٹی اوہناں نوں لٹ لیندا ۔کئیاں نوں قتل وی کر دیندا ۔ دلا بھٹی دی وجہ توں اکبر 20 سال تائیں دہلی نوں چھڈ کے لاہور نوں اپنا تخت بنانا پیا۔ دونواں وچکار دشمنی دی وجہ ایہہ سی جے اکبر نے ہندوستان دے زمیندراں تے ٹیکس لا دتا سی ۔ دلے او س دی مخالفت کیتی ۔ انج دشمنی شروع ہو گئی ۔ دلا بھٹی اکبر بادشاہ نوںقتل کرنا چاہندا سی ۔ اک واری دلا بھٹی نے جہانگیر نوں گرفتار کر لیا پر قتل نہ کیتا تے آکھیا جے تیرے پیو اکبر نال میری دشمنی اے، میں تینوں قتل نہیں کراں گا ۔تیرا کوئی قصور نہیں ۔ ایہہ وی آکھیا جس دن تیر ا باپ میرے ہتھے چڑھ گیا میں اوہنوں نہیں چھڈاں گا۔ اتفاق ہویا جے اک دن اکبر بادشاہ دلا بھٹی دیہتھے چڑھ گیا۔ بھٹی آکھیا جے توں شکل توں بادشاہ نہیں لگدا ۔ اگوں اکبر آکھیا میں اکبر بادشاہ دے دربار وچ بھنڈ آں ۔ دلا بھٹی آکھیا مینوں شک اے جے توں جھوٹ بول رہیا ایں ۔ میرے کول ثبوت نہیں اے ایس لئی میں تینوں چھڈ رہیا آں ۔ میں تینوں مار کے تیرا خون آپدے سر نہیں لینا چاہندا۔

ایس واقعے توں بعد اکبر تے دلا بھٹی وچکار دوستی دی کوشش کیتی گئی ۔ اک واری دلا بھٹی اکبر دے دربار وچ گیا تے اوہنوں آکھیا گیا جے تینوں بادشاہ نوں سجدہ کرنا پوے گا ۔ دلا بھٹی انکار کر دتا ۔ اوس آکھیا جے میں انسان نوں کسے طرح وی سجدہ نہیں کراں گا۔ انکار توں بعد دلا بھٹی نوں اوس چھوٹے دروازے وچوں گزرنا سی جتھوں سر نیواں کر کے لنگھیا جاندا سی ۔ دلا جدوں اوس دروازے تے اپڑیا تے اوس بادشاہ نوں پچھان لیا تے آکھیا ” اوئے بھنڈا توں ایتھے کیہ کر رہیا اے ” بادشاہ نہیں چاہندا سی جے ایس گل تے اوس دا مذاق اڈایا جاوے، پر ہندو درباریاں بادشاہ نوں جگتاں کیتیاں ۔ ایس توں بعد اکبر نے دلا بھٹی دی گرفتاری دا حکم دے دتا تے لشکر دی خبر ہوئی تاں اوہ آپدے لشکر نوں لے کے شمالی راہ ولوں سامنے آیا ۔ شاہی فوج دے گھوڑے اوہدی زد وچ آ گئے ۔ دلا بھٹی نے اوہناں تے حملہ کر دتا۔ شاہی فوج ایس اچانک حملے تیپریشان ہو گئی ۔ شاہی فوج دا سپہ سالا ر بکام لکیرہ نوں دلے بھٹی گرفتار کر کے اوس دا سِر لاہ کے اکبر نوں بہ طور تحفہ گھلیا۔ بادشاہ حکم دتا جے دلے نوں گرفتار کر کے پیش کیتا جاوے ۔ جیہڑا جر نیل ایہہ کم کرے گا اوہنوں چھتی ہزاری منصب دتا جاسی ۔ اخیر دلا بھٹی نوں گرفتار کر کے پیش کر دتا گیا۔ 26 مارچ 1599 نوں اوہنوں لاہور وچ پھانسی دے دتی گئی ۔ اکبر دا خیال سی جے دلے بھٹی نوں سر عام پھانسی دے کے عوام لئی مثال ہووے گی تے دوبارہ کوئی بادشاہ نال ٹکر نہ لوے گا۔ شاہ حسین دلا بھٹی دے آخری لفظاں نوں انج بیان کیتا اے ۔ ” پنجاب دا کوئی غیرت مند پتر کدی وی پنجاب دی سر زمین نوں نہیں ویچے گا ” اج وی پنجابی لوک شاعری تے موسیقی وچ دلا بھٹی دا ذکر تے مل دا اے ۔ سالانہ لوہڑی میلہ وچ اج وی اوس دا تذکرہ لڑکیاں دے محافظ دے طور تے کیتا جاندا اے ۔ اوس ویلے دے مقامی شاعراں اوس دی زندگی وچ ای اوہنوں آپدی شاعری دا موضوع بنایا۔ نوجوان دلے دے گیت شوق نال گاندے تے اوہنوں اپنے ہیرو دے طور تے پیش کردے نیں تے اوس دی بہادری تے مردانگی دا تذکرہ جوش و خروش نال کردے نیں۔ نجم حسین سید دا ڈرامہ ” تخت لاہور” ایس سلسلہ دی زندہ مثال اے۔ 1956 وچ دلا بھٹی تے فلم وی بنائی گئی ۔ مشرقی پنجاب (بھارت) وچ وی دلا بھٹی نوںہیرو دا درجہ دتا جاندا اے ۔

ہن تائیں کئی فلماں اوہدے ناں توں بن چکیاں نیں ۔ دلا بھٹی دی قبر لاہور دے میانی صاحب قبرستان وچ اے ۔
دلا بھٹی بارے لکھن والیاں وچ مشہور ہوئے ۔ ایوب حشمت ، بھگت رام ، چراغ دین ، عارف ، محمد صادق ، مشتاق ڈاکٹر، نذیر احمد ، منظور بٹ
سلطانہ ڈاکو:(قصہ ، کہانی) 1928 وچ ہندوستان دے صوبہ یو پی دے پنڈاں ، شہراں تے آبادیاں وچ سلطانہ ڈاکو نیں کھلبلی مچائی ہوئی سی ۔ سلطانہ ڈاکو دا ناں سن کے وڈے وڈے کنب جاندے سن ۔ سلطانہ ڈاکو کئیاں نوں گولی تے کئیاں نوں خنجر نال قتل کر چکیا سی ۔ پولیس وی کئی واری اوس کولوں نس گئی سی ۔ فضلو ناں دے گھر اک بال جمیا۔ فضل نیک تے جائیداد دا مالک سی ۔ او س پتر جمن دی خوشی وچ اک وڈی دعوت کیتی ۔ اوس دوجے مہماناں دے نال شہر بجنور دے وڈے وڈے نجومی وی سدے۔ ہر نجومی کولوں بال دی قسمت دا حال پچھیا۔ ہر اک اوس دی چنگی قسمت دسی ۔ اک نجومی دسیا جے مشہور سلطانہ ڈاکو اک دن ایس بال نوں گود لے کے پیار کرے گا تے اوہ دن ای سلطانہ ڈاکو دی گرفتار ی دا ہووے گاتے نالے آکھیا جے ایہہ گل کسے نوں نہ دسی جاوے، نہیں تاں سلطانہ ڈاکو ایس بال د ا دشمن ہو جاوے گا۔
سلطانہ ڈاکو بہادر ، بندوق چلان دا ماہر سی ۔ اوس دی عمر 25 سال سی ۔ اوہ امیراں نوں لٹ کے اوہناں دا مال غریباں نوں دیندا سی ۔ اوہ اک غریب تے تنگ دست مسلمان دا پتر سی ۔ اوس بچپن وچ بڑیاں تکلیفاں ویکھیاں سن ۔ اوس دے گروہ وچ ہندو جٹ تے راجپوت وی شامل سن ۔ مسلمان صرف دو سن ۔ اک رحیم تے دوجا فیض ۔ دونوں نشانہ باز تے خنجر باز سن ۔ دونواں کئی واری پولیس مقابلہ وی کیتا تے بچ نکلے۔ اک دن سلطانہ نیں پردھان ناں دے اک ڈاکو نوں سدیا تے آکھیا جے اج نجومی نوں سدو۔ نجومی حاضر ہو گیا ۔ سلطانہ دے ساتھی رام پال نے برج لال اک نجومی نوں زنجیراں وچ جکڑ کے پیش کیتا۔ سلطانہ ڈاکو پچھیا ،اہنوں کیوں پھڑیا اے ۔ اوہناں دسیا ایس کول پنج ہزار روپیے دی اک تھیلی اے جیہڑی مہاراجہ اگون پور اہنوں دتی اے ،کیوں جے ایہدی اک پیشن گوئی سچ ثابت ہوئی اے ۔
نجومی آکھیا سلطانہ جی ۔ میں سچی گل کراں تے اہنوں مٹی وچ نہ رلایا جاوے۔ سلطانہ آکھیا جے گل سچی ہوئی تاں ضرور منی جاوے گی ۔ نجومی دسیا جے میں پیشن گوئی کیتی سی جے مہا راج اگون پور دے گھر دو سال بعد اک پتر جمے دا جیہڑا تخت دا مالک بنے گا۔ دو سال بعد اج اوس دے گھر پتر جمیا اے ۔ اوس مینوں سد کے انعام دتا اے ۔ میں بجنور اسٹیشن تے گڈی توں لتھا تے ٹانگے بہہ کے گھرجان لگیا تے اہناں ٹانگہ جنگل وچوں گزاریا تے عین جنگل دے وچکار مینوں لاہ لیا۔ میتھوں تھیلی لے لئی تے مینوں بھجا دتا ۔ میں پچھیا تسیں کون او ۔ اہناں دسیا ۔ اسیں سلطانہ ڈاکو دے ساتھی آں۔ اہناں میتھوں سلطانہ دی قسمت بارے پچھیا ۔میں دسیا جے کجھ دناں بعد تہاڈا سلطانہ اک بال دی برکت نال ماریا جاوے گا ۔ ایہہ آکھن تے ایہہ مینوں پھڑ کے لے آئے نیں ۔ سلطانہ آکھیا ۔ایہہ دس میں بال دی برکت نال کیوں گرفتار ہوواں گا۔ سچ دسیں گا تاں میں تیری تھیلی واپس کر دیاں گا۔
نجومی آکھیا سرکار! جس دن تسیں اک بال نوں گود ل گے تے پیار کرو گے اوہ دن تیری گرفتاری دا ہووے گا ۔سلطانہ نے گرج کے آکھیا تے جے میں کسے بال نوں گود نہ لواں تاں فیر ۔ نجومی آکھیا فیر کوئی طاقت تینوں گرفتار نہیں کر سکے گی۔
سلطانہ رام لال کولوں تھیلی لے کے نجومی نوں واپس دے دتی ۔ تے اوہدیاں اکھاں تے پٹی بنھ کے عزت نال رخصت کیتا۔ سلطانہ پریشان رہن لگ پیا۔ اوس پکا ارادہ کر لیا جے اوہ زندگی بھر ہن کدی وی کسے بال نوں گود نہ لوے گا۔ پردھان سلطانہ نوں دسیا جے رام لال پلس نوں ساڈے ایس پہاڑی ٹکانے بارے دس دتا اے تے ہن کسے ویلے وی پلس ایتھے آ جاوے گی ۔ ہن اسیں ایس تھاں نوں چھڈ دیئے۔ سلطانہ نے رام لال نوں پیش کرن دا حکم دتا ۔رام لال نوں پتا سی جے سلطانہ کسے غدار نوں نہیں چھڈ دا ۔

دو گھنٹے بعد پلس اوتھے چھاپہ ماریا پر خالی ہتھ واپس آ گئی
جلال پہاڑی تے آ کے سلطانہ نے پردھان نوں اگ بالن دا حکم دتا۔ جدوں خوب اگ بل گئی تاں رام لال نوں اگ لا کے ساڑ دتا۔ ایہہ منظر ویکھ کے سلطانہ قہقے لاندا رہیا تے اوس دے ساتھی ایس توں عبرت حاصل کردے رہے ۔
اچانک سلطانہ دا ساتھی شیر سنگھ آیا تے فوجی طریقے نال سلام کیتا تے دسیا جے کل سیٹھ کنہیا لال آپدے بھتیجے ہر نام داس نوں زہر دے کے مار دتا اے تے اوس دی ساری جائیداد تے قبضہ کر لیا اے تے مشہور ایہہ کیتا اے جے اوہ آپدی بیماری نال مر گیا اے ۔ اوس دا اک لکھ روپیہ بنک وچ اے تے اوس دے باپ دی جائیداد زمین ، مکان ، باغ بہت کجھ اے ۔
سلطانہ آکھیا ۔ ہر نام اج رات کنہیا لال دے بنگلے دے دروازے تے دس وجے میرا انتظار کریں ۔ ہالی ایہہ گل ای ہو رہی سی جے باہر پلس دی فائرنگ دی آواز آئی ۔ سلطانہ اوہلے ہو گیا۔ شیر سنگھ دی نشان دہی تے پلس آئی سی ۔ سارے ڈاکو اپنی اپنی تھاں تیار ہو گئے پلس دی تعداد 200 سی ۔ اوہناں دی اگوائی حبیب اللہ انسپکٹر کر رہیا سی ۔ اوس ڈاکو آں تے حملہ کرن دا حکم دے دتا سی ۔
بڑی دیر تیکر فائرنگ ہوئی ۔ سلطانہ دی گولی نال انسپکٹر زخمی ہو گیا۔ اخیر پولیس کجھ زخمی نال لے گئی، کجھ مارے گئے ۔ تے اوتھوں نکل گئی ۔
اخیر شیر سنگھ نوں بلایا تے آکھیا توں پلس لے کے آیا ایں تینوں مٹھائی کھوانی اے ۔ اہنوں زبردستی دو سیر مٹھائی کھوائی تے اہنوں گولی مار دتی ۔ فیر اوہ پہاڑی چھڈ کے ہو رپہاڑ ی تے جا اپڑے۔
جدوں سلطانہ دے سارے ساتھی ڈرم پہاڑ دے درے تے غار اندر داخل ہوئے تاں پردھان نے اک جاسوس سیٹھ کنہیا لال نوں حالات معلوم کرن لئی گھلیا، انج ایہہ خبر سچ ثابت ہوئی جے سیٹھ کنہیا نے آپدے بھتیجے نوں زہر دے کے مار دتا اے اوس دی دولت تے قبضہ کر لیا اے ۔

سلطانہ ڈاکو نادر خان دا بھیس وٹا کے کنہیا لال دے بنگلے تے آیا ۔ کنہیا لال نوں نال کے پہاڑ تے آگیا تے اوس کولوں اوس دے بھتیجے ہر نام داس دی رقم دا اک لکھ دا چیک منگیا ۔ اوس انکار کیتا تاں اوس دے سامنے لوہے دیاں گرم سلاخاں رکھیا ں ، ایہہ ویکھ کے کنہیا لال ڈر کے چیک دین تے آمادہ ہو گیا۔ دوجے دن بنک وچوں اک لکھ روپیہ لین مگروں کنہیا لال نوں پہاڑی توں باہر کڈھ دتا۔
کنہیا لال پولیس نوں اطلاع دتی ۔ سلطانہ ڈاکو نوں پھڑن دا انعام اک لکھ مقرر کیتا گیا۔ دو سال تائیں سلطانہ ڈاکو گرفتار نہ ہویا ۔ اخیر انگلستان دے مشہور کھوجی ” مسٹرینگ ” نوں بلایا گیا ۔ جہیڑا مشہور ڈاکوآں نوں پھڑن وچ ماہر سی ۔
مسٹر ینگ نے چار ج لیا تاں اوسے دن اوس دے کمرے وچ اک لفافہ آ ڈگیا۔ پر لفافہ سٹن والا نظر نہ آیا ۔ا وس حیران ہو کے لفافہ کھولیا۔ لکھیا ہویا سی ۔ مینوں پتا اے تینوں میری گرفتاری لئی بلایا گیا اے ۔ چنگا اے توں واپس انگلستان ٹر جا ۔ نہیں تاں تیری جان دی خیر نہیں ۔ پر جے توں مقابلہ کرنا ہووے تاں کل دن باراں وجے فائن بنک لمٹیڈ آ جاویں ۔ میں بنک لٹاں گا۔ تینوں پتا لگ جاوے گا۔ مسٹرینگ ایہہ خط ابو القاسم نوں وکھایا تے سلطانہ ڈاکو نوں پھڑن دا پروگرام بنا لیا۔ دوجے پاسے سلطانہ ڈاکو بنک دے پہرے داراں دا بھیس وٹایا ۔ او س پہرے دار نوں مروا کے فیر بنک مینجر دا بھیس وٹایا تے ایہہ ظاہر کر کے جے سلطانہ ڈاکو بنک لٹن آونا اے، بنک دی ساری رقم دوجی تھاں منتقل کرن دے بہانے لے گیا۔ انج بنک مینجر نوں وی اغوا کروا کے مروا دتا۔ انج مسٹر ینگ نوں چکر دے دتا۔سلطانہ ڈاکو سوہنا لباس پا کے بازار وچوں لنگھ دا تاں اوس نوں معذور ، مجبور تے غریب نظر آندے تے اوہ اوہناں نوں پنج پنج سو روپیہ تقسیم کردا ۔ انج اوہ سخی مشہور ہو گیا۔
سلطانہ ایک سیٹھ نند لال دی دھی لیلا نال پیار کردا سی ۔ اوس دا پیو مر گیا سی ۔ اوس دا سائیں تے بھرا وی نہ سی ۔ اوہ آپدی جائیداد دی کلی وارث سی ۔ سلطانہ اوس دے بنگلے وچ ڈاکہ مارن گیا تے اوس تے عاشق ہو گیا۔

اوہ ڈاکہ مارن توں بناں ای واپس آ گیا۔ لیلا اوس نال ویاہ کرن لئی تیار ہو گئی ۔ اوس اک دن سلطانہ نوں دو شرطاں دسیاں ۔ اک ایہہ جے اوہ ڈاکے مارنا چھڈ دیوے ۔ دوجا اوہ ہندو مذہب اختیار کر لوے ۔ سلطانہ اوس دیاں دونویں شرطاں منن توں انکار کر دتا۔ انج سلطانہ ڈاکو دے لیلا کول آن دی اطلاع مسٹرینگ نوں ہو گئی ۔ اوس لیلا نال ملاقات کیتی تے اوس نوں لکھ روپیہ انعام دا لالچ دے کے سلطانہ نوں گرفتار کران دا وعدہ لیا تے واپس آگیا۔ مسٹر ینگ آپدے کمرے وچ آیا تے اک لفافہ فیر اوس دے میز تے ملیا ۔ اوس وچ لکھیا سی ۔ 24 تاریخ نوں یاراں وجے صرافہ بازار لٹن آواں گا۔ (سلطانہ) دس تاریخ نوں مسٹر ینگ دے ساتھی ابو قاسم سپاہی لے کے بازار گیا ۔ پتا لگیا سلطانہ لوکاں نوں لٹ رہیا اے ۔ ابو قاسم دے اپڑن توں پہلاں ای سلطانہ تے اوس دے ساتھی بازار دیاں دکاناں لٹ کے لے گئے ۔ کئی زخمی کر گئے پلس فیر حیران ہو گئی ۔
اگلے دن بجنور دے رئیس فضل دے عالی شان مکان تے حملہ کر دتا ،تاں جے اوس دا قیمی ہیرا لے کے جا سکے۔اک فقیر دسیا جے ڈاکو جنگل وچ گھوڑیاں تے سوار ہو رہے سن ایہہ فقیر اصل وچ مسٹر ینگ سی ۔ پولیس فقیر نوں لے کے جنگل وچ گئی پر ڈاکو جا چکے سن صرافہ بازار دے سیٹھ پکڑ کے سلطانہ دے رو برو پیش کیتے تے دسیا جے اہناں ساڈے ساتھی (ڈاکوئواں)تے گولیاں چلائیں سن تے تن ڈاکو مار دتے جنہاں دیاں لاشاں نال لے کے آ گئے آں ۔ سب ڈاکوآں نوں وانساں نال الٹا لٹکا دتا تے سلطانہ نے سب دے پیٹ وچ گولیاں مار کے قتل کر دتا۔ تے اوہناں دیاں لاشاں ہلاں تے کانواں لئی دور پہاڑی تے سٹ دتا۔ رحیم سلطانہ نوں دسیا جے شہر بجنور وچ اک مالدار بندے کول اک لکھ روپے دا ہیرا اے ۔ سلطانہ حکم دتا جے کل اوہدے مکان تے حملہ کراں گے ۔ اگلے دن حملہ کر دتا ۔ سیٹھ فضل اوس دی بیوی تے نوکر چاکر تے گولیاں وسا دتیاں ۔ پھر فضل دے کمرے وچ گیا ۔ تے اوسدا خوبصورت پتر ویکھیا ۔سلطانہ ایناں سوہنا بال آپدی زندگی وچ نہیں سی ویکھیا۔ سلطانہ نوں اوس تے پیار آ گیا تے محبت نال چھیتی چک لیا۔ پیار کیتا۔ اچانک سلطانہ نوں نجومی دی پیشن گوئی دا خیال آیا جس آکھیا سی۔ (جاری اے)

۔ ایس لئی نظام تے جبرو کدی کدی بوٹا سنگھ دے پنڈ جاندے تے رہ لیندے ۔ اوہناں دے پنڈ آن دی خبر پلس نوں ہو گئی ۔ ایس پی پنڈ دے نمبردار سوجا سنگھ نوں سدیا تے اوہنوں پنج سو کلے زمین تے بندوق انعام دین دا لالچ دتا۔ سوجا سنگھ دسیا جے اوس دے بھتیجے بوٹا سنگھ دے نظام نال تعلقات نیں پر میری آپدے بھتیجے نال نہیں بن دی ۔ پر ایس پی دے زور دین تے اوس پولیس دی مدد کرن دی حامی بھر لئی ۔ اوہناں دناں وچ پولیس نے بوٹا سنگھ نوں گرفتار کر لیا سی تے چنگا ماریا کٹیا تے نظام دے بارے پچھ دس کیتی ۔ بوٹا سنگھ پولیس نوں ایہہ ای دسیا جے نظام تے جبرو اک دو واری اوہدے کول آئے سی تے اوہنیں کھانا وی کھوایا سی ۔ جے کر اوہ پلس نوں اطلاع دیندا تے اوہ اوہنوں مار دیندا ۔ بوٹا سنگھ دے خلاف مقدمہ درج کر دتا گیا تے اوہنوں دو سال قید ہو گئی ۔ جدوں بوٹا سنگھ نوں قید کیتا گیا تے نظام دو ہفتے بعد آ کے اوہدی ماں دی خیریت دا پتا کر جاندا تے اوہنوں ضروریات زندگی بارے پچھ دا ۔ اک دن سوجا سنگھ ہتھ وچ گرنتھ صاحب لے کے آپدی بھابی (بوٹا سنگھ دی ماں ) کول آیا تے آکھیا جے نظام میرے بھتیجے دا بھرا بنیا ہویا اے ۔ ہن اوہ تیرے کول آوے تے اہنوں آکھیں جے مینوں ضرور ملے ۔ میں گرنتھ صاحب (کتاب) دا وعدہ دینا جے میں پلس نوں اطلاع نہیں دیواں گا۔ جدوں نظام ماں نوں ملن آیا تے ماں نے اوہنوں پیغام دتا ۔ انج ماں دے اصرار تے اوہوسوجا سنگھ دے ڈیرے ملن چلا گیا ۔ سوجا سنگھ تے اوہدا استقبال کیتا۔ سوجا سنگھ نظام نوں یقین دوایا جے توں میرے بھتیجے دا یار ایں ۔ ایہہ ہو ای نہیں سکدا جے میں تینوں پھڑوا دیواں ۔ نظام نوں وی بوٹا سنگھ دا اعتبار آ گیا تے آکھیا چاچا مینوں تیرے تے پورا بھروسا اے ۔ میری ماں نے وی مینوں تسلی دتی اے ۔ گلاں گلاں وچ سوجا سنگھ نے جبرو بارے وی پچھیا تے نظام دسیا جے اوہ ٹبے وچ اے تے میرے نال نہیں آیا ۔ سوجا سنگھ اوہنوں آدے کول رات رکھ لے۔ جدوں رات ہو گئی نظام سون لئی ڈیرے دے نال دے کمرے وچ چلا گیا تے سوجا سنگھ اک بندے نوں تھانے رقعہ دے کے گھل دتا ۔ (جاری اے)

کچھ چر پچھوں پلس نے سوجا سنگھ دے ڈیرے نوں گھیرے وچ لے لیا ۔ نظام تے پلس وچکار دیر تائیں فائرنگ ہوندی رہی ۔ جس کمرے وچ نظام بند سی ۔ اوس دی چھت وچ اک “مگھ” بنیا ہویا سی جیہڑا عام طور تے زمین دار اپنے ڈیرے دیاں چھتاں دے کمریاں وچ بنوا لیندے سن ۔ پلس نے اوس مگھ وچ گولیاں وسانیاں شروع کر دتیاں ۔ اندر اک کڑاہی ملی نظام اوہنوں سر اتے رکھ لیا تاں جے گولیاں توں محفوظ رہوے ۔ اک پولیس حوالدار جس دا ناں لال شاہ سی اوس نظام نوں آواز دے کے آکھیا ۔ نظام میں وی مسلمان آں توں وی مسلمان ایں۔ توں مینوں آپدی بندوق دے دے میں تیری حفاظت دی ضما نت دیناں۔ نظام نے لعل شاہ تے اعتماد کیتا تے بندو ق پھڑان لئی آپدا ہتھ اگاں کیتا تے حوالدار اوس دے ہتھ اتے گولی مار دتی ۔ اوس دا ہتھ بیکار ہو گیا ۔ ہن نظام کول ہور راہ نہیں سی ۔ اوہ باہر آیا تے آپدے گھوڑے تے بہہ گیا ۔ پلس نظام تے اوہدے گھوڑے نوں مار دتا۔ نظام دی اینی دہشت سی جدوں اوہ گولیاں کھا کے ڈگ پیا تاں وی پلس دی ہمت نہ ہوئی جے اوہدی لاش کول جاوے ۔ اوس دی لاش رات اوتھے ای پئی رہی تے سویرے چکیا ۔ نظام لوہار انج تے ڈاکو سی پر قصور دے لوک اوس نوں آپدا ہیرو من دے سی ۔ قصور دے عوام اک لکھ روپیہ دے کے انگریز سرکار کولون اوس دی لاش حاصل کیتی تے بڑی محبت نال اوہنوں دفنایا ۔ بابا بلھے شاہ نظام دا جنازہ پڑھایا ۔ نظام دے جنازے وچ بوہت لوک شریک ہوئے ۔ اوہدے گھوڑے نون وی اوہدے نیڑے ای دفن کیتا گیا ۔ نظام نال لوکان دی محبت ایس لئی سی جے اوس نہ تاں کسے نال زیادتی کیتی تے نہ کسے دی ماں ، بھین نوں بری نظر نال ویکھیا ۔ اوہ سود خوراں نوں لٹ کے دولت غریباں نوں دیندا سی ۔ لوک اوس دے خوف توں آپدے بوہیبند کر لیندے سن تے اوہ روپیے تھیلیاں وچ دیواراں دے اتوں گھراں اندر سٹ دیندا سی ۔سرکار ،ساہو کاراں تے زمین داراں لئی خطر ناک ڈاکو سی ۔ پر غریباں دا سر پرست تے ہیرو سی ۔ جدوں نظام نوں مار دتا گیا تے سوجا سنگھ آکھیا جے جبرو ٹبے تے کلا موجود اے اوہنوں وی گھیر ل ۔ پر جبرو نوں نظام دے مرن دی اطلاع ہو چکی سی ۔ اوہ نکل گیا ۔ راہ وچ نواب جٹو مل گیا ۔پلس اعلان کر چکی سی جیہڑا جبرو نوں پھڑے گا اوہنوں اک مربع زمین انعام وچ دتی جاوے گی ۔ نظام جٹو کول آیا تے اوس روکن دی کوشش کیتی ۔ جبرو آکھیا جے میرے راہ توں ہٹ جاویں تے میں تینوں کجھ نہیں آکھاں گا۔ کیوں جے اک واری میں تیرے کولوں کھانا کھادا سی ۔
اوس آکھیا میں تینوں نہیں روکاں گا ۔
۔پر مینوں کوئی نشانی دے جس توں مینوں اک مربع زمین مل جاوے ۔ ایہہ سن کے جبرو گنڈا سہ مار کے اوس دا بازو الگ کر دتا ۔ نظام اوتھوں نس پیا ۔ پلس اوس دا پچھا کر دی رہی ۔ اوہ درختاں دے ذخیرے وچ لک گیا ۔ اوس دے کول صرف اک ای کارتوس بچیا سی ۔ اوس ایس پی نوں نشانہ لایا ۔ ایس پی بچ گیا ۔ پر اوس دا گھوڑا مر گیا ۔ پلس چونہہ پاسیوں جنگل نوں اگ لا دتی تے جبرو اوتھے ای سڑ کے مر گیا ۔ جبرو تے نظام مرن مگروں کجھ چر پچھوں بوٹا سنگھ جیل توں رہا ہو گیا۔ اوس دی ماں آکھیا جے کر توں نظام دا بدلہ نہ لیا تے میں تینوں بتی دھاراں نہیں بخشاں گی ۔ بوٹا سنگھ آکھیا ماں دو سال قید کٹ کے آیا آں ۔ اٹھ دس دن بعد تیرے ہر حکم دی تعمیل کراں گا۔ دس دن بعد بوٹا سنگھ شہر گیا تے مٹی دے تیل دے ٹین لے کے آیا ۔ فیر اک بندوق دا بندو بست کیتا تے دوجے دن ماں نوں آکھیا جے میں نظام دا بدلہ لین جا رہیا آں ۔ پر ماں دی آشیر باد لین توں بعد سوجا سنگھ دے ڈیرے تے گیا۔ للکاریا ، سوجا سنگھ آکھیا ۔ بوٹا سنگھ نظام تاں مسلمان سی اوس دی پاروں آپدے چاچے نوں ماریں گا۔ بوٹا سنگھ کجھ نہ سنیا تے سوجا سنگھ تے اوس دے سارے قبیلے نوں مار دتا ۔ 17 جی مارن مگروں اوس سوجا سنگھ دے گھر تے ڈیرے نوں اگ لا دتی ۔ سوجا سنگھ دا مال تے خاندان سب کجھ سڑ کے راکھ کر دِتا ۔کجھ چر پچھوں پلس آ گئی۔ بوٹا سنگھ ایس پی نوں آکھیا جے اوہ کل اٹھ وجے اپنے آپ نوں پیش کر دیوے گا۔ جے ہنے مینوں پھڑن دی کوشش کیتی گئی تان میں مزاحمت کراں گا ۔ہو سکدا اے دو تن پلس والے خواہ مخواہ ای مارے جان ۔ انج بوٹا سنگھ نوں مہلت دے دتی تے اوس دے گھر تے پہرا لا دتا۔ سویر اٹھ کے اوس بیوی نوں مارنا چاہیا تے بیوی دہائی دتی جے مینوں نہ مار ۔ نکے نکے بالاں نوں کون پالے گا۔ بوٹا سنگھ آکھیا میرے مرن توں بعد لوک تینوں بلا وجہ الزام دین گے جے تیرے کئی لوکاں نال ناجائز تعلقات نیں ۔ انج میرے بالاں نوں ساری عمر دا طعنہ ملے گا۔ ایس لئی میرے مرن مگروں تینوں وی زندہ نہیں رہنا چاہیدا ۔ اوس گولی مار کے بیوی نوں مار دتا ۔ فیر ماں کولوں پچھیا ۔ ماں ! ہن تے بتی دھاراں بخشیں گی نا ۔ ماں آکھیا ہن تاں میں ایس توں وی دو گنا بخشاں گی ۔ جے توں بدلہ نہ لیندا تاں لوکاں آکھنا سی جے جٹی نے خواہ مخواہ اک سورما مروا دتا۔ فکر نہ کر ۔ تیرے بالاں نوں میں بالاں گی ۔ اہناں کول 500 کلہ زمین اے ۔ ایہہ چنگی حیاتی گزار سکن گے ۔ بوٹا سنگھ آپدی ماں نوں مارن توں بعد اپنے آپ نوں پلس دے حوالے کر دتا ۔ ست سال تک اوہندا مقدمہ چلدا رہیا ۔(جاری)

اخیر اوہنوں 22 پھانسیاں دی سزا سنائی گئی ۔
پیشے:آئینہ سازی ، آتش بازی ، آرا کشی ، آرائش کاری ، آب برداری ، آب کاری ، آب پاشی ،اچار سازی ،ایندھن براری ،، اصلاح سازی، اینٹ سازی ، اوٹائی اور دھنائی ، اتو کاری ، امام مسجد(پیش امام) ادیب ، اسلحہ سازی ، اداکاری ، انجنیئر (مہندس)، بھاڑ بھونجائی باورچی (طباخی)، بندھائی (موتی میں سوراخ کرنا) باجے سازی ، باغ بانی ، بھنڈے برداری ، بن باسی ، بانک ، بنوٹ اور سیف سازی ، بیلداری ، بندھانی ، بنائی (پارچہ بافی)بٹیر اور بلبل بازی، بافندہ ، بازی گر ، بینڈ باجے سازی ، بیرا ، بہروپیا ، بڑھئی ، بنجارہ ، بھرائیں (ڈھولی)بھٹیارا ، بہشتی، پنسا ل نویس ، پسنہاری ، پٹوہ گری (علاقہ بندی) پھلیری (گندھی) ، پہلوانی (ورزش)، پتنگ بازی ، پنی سازی (ورق سازی)پچی کاری ، پیری مریدی ، پھیری والا ، پنڈت ، پینٹر ، پنسار ، پچھی سازی / دب (دوب سازی)، پارچہ بافی ، پارچہ دوزی ، تلنہاری (پکوان)، تنبولی (پنواڑی پان دے وپاری)، تیر اندازی و غلیل سازی ، تفنگ بازی (کاری) تماش گری و شعبدے بازی ، تیلی ، تیاری مکانات ، تیار ی اون ، تیاری لباس ، تار کشی ، تیراکی (غوطہ خوری)، تجارت ، تحقیق ، تلنگا، تھیٹر، ٹوکری سازی ، ٹھٹھیرا گری (تانت کاری)معہ قالین بافی و دری بافی ، ٹوکری سازی، ٹھگی ، ثالثی ، ثقہ، جڑائی و مینا کاری ، جلد سازی ، جوتا سازی ، جراحی ، جھلائی اور چھلائی ، جلا کاری (صیقل گری) ، جعل سازی ، جوگی /جوتشی ، جمعدار ، چابک سواری ، چتائی کاری ، چھپائی، چھپر بندی و کھپریلی ، چونا و سمینٹ سازی ، چلمن سازی ، چھیپ کاری ، چاکری ، چوری /ٹھگی ، چڑی ماری ، چوڑی گر ، چوکیدار ، چرواہا / گڈریا ، چاہ کن ، چوری ، چوہڑے ، چھاج بندھائی ، چرخہ سازی ، چرم سازی، حمالی ، حمامی ، حجام، خوش نویس ، خیمہ و چھتری سازی ، خاک روبی ، خس کاری ، خطیب ، خشت سازی ، دکانداری ، دایہ گری ، دندان سازی ، دب گری ، دھلائی پارچہ ، دری بافی ، دبکئی ، دوب سازی /پچھی سازی ، دھوبی ، درزی ، دلال /دلالی ، داستان گوئی، ڈکیتی ، ڈھلئی کاری ، ڈرائیونگ ، ڈاکیا ، ڈاکٹر ، ڈرامہ نگاری (ادیب کے تحت) ڈھول سازی، زین سازی ، زین بیل بانی ، زین نعل بندی ، زین شتر بانی ، زین فیل بانی ، زین گلہ بانی (چرواہی)

ایس لئی عوام وچ بوہت پسند کیتیاں جاندیاں نیں۔
لوک کہانی وچ خیالی تے تصوراتی قصے بیان کیتے جاندے نیں ۔ ایہہ کسے اک بندے دی لکھی نہیں ہوندی ۔ ایہہ نسل در نسل سفر کردیاں ہویاں ساڈے تیکر اپڑ دی اے ۔ لوک کہانی ہون دی وجہ توں ہر بندہ ایہدے وچ گھاٹا وادھا کرن دا حق سمجھدا اے ۔ ایسے لئی اک ای کہانی دے کئی روپ ساڈے سامنے آندے نیں۔
لوک کھڈونے : اجہے کھڈونے جیہڑے لوکاں آپے ای بنانے سکھے ہون تے کسے کولوں ول نہ سکھیا ہووے ۔ اوہناں کھڈونیاں وچ گڈیاں پٹولے شادی ویاہ دے موقعے تے سجائے جان والے گھوڑے ۔ بھمبھیریاں ، چھج ، گڈ ، گھوگھو گھوڑے مٹی دیاں کجیاں ٹھوٹھیاں (برتن) چھلے ، حقے ، چکیاں پھل ، لکڑ دی نیہی مدھانی ، چھنکنا ، ہاتھی ، بھالو ، بلیاں ، کتے ، آلے بھولے ،گھگھو گھوڑے ، باجیاں ، چکیاں ، کڑاھیاں ، گڈیاں ، پلنگ ، پیڑھا ، گیند ۔دوری ڈنڈا ، ہانڈی ڈوئی ، چین چھلا ، کڑاہی ، توا ، پرات ، کنالی ، پیالیاں ، وغیرہ شامل نیں۔ کاغذ تے گاچی نال بنائے ہوئے مٹی دے برتن ،کاغذی جہاز ،کشیتاں بنا کے وی کھیڈ دے نیں ۔
لوک گالھاں: بھیاں پٹن ، بھیاں پٹی ، ویراں کھانی ، ویراں نوں رونی ، ویر دی مکانے جانی ، ویراں رادھ ، دھی آلا ، راھی دی سٹ ، حرامدا ، حرام زادہ ، الو دا پٹھا ، بوڑا بچہ ، گندا آنڈا، چویا چویا جریا ہویا ، پھڑکی پینا ، تیرا ککھ نہ رھوے ، تیرے ڈکرے کراں ، ڈیلیاں آلا ، آنیا آلا ، بھیڑے منہ آلا ، بھیڑی بوتھی آلا ، گندیاں عاتاں آلا ، تھک ای بدھی تے ولی ، ہلکے کتے دا وڈھیا ہویا ، الو دا پٹھا ، بے من یادا ، تِلے تارن ، تھک ای بدھی تے ولی ، دھی آلا ، طلاقی ہوئی ، گندی موئی دا ، کیہڑی چکی دا آٹا کھانا ایں ۔ وغیرہ
لوک گیت : لوک گیت جیون دا اجہیا پرچھانواں نیں۔ (جاری اے)

بھنگڑا :(لوک ناچ)
بھنگڑا پنجاب دے مشہور ناچ وچوں اک ناچ اے ۔ ایہہ ناچ پنجاب دے لوکاں دی زندہ دلی تے مردانگی دا آئینہ دار اے ۔ رفتار تے طاقت دے اعتبار دی وجہ توں کوئی دوجا ناچ بھنگڑا نوں نہیں پہنچ دا ۔ بھنگڑے لئی سکت تے طاقت دی لوڑ ہوندی اے ۔ پنجابی ایس ناچ توں خوب لطف حاصل کر دے نیں ایہہ ناچ فصل پکن دے موقع تے خوشی دے اظہار لئی ہوندا اے ۔ ایس ناچ دا مڈھ وی اک اجہی رسم توں بجھیا جیہڑی فصل دی زرخیزی لئی ادا کیتی جاندی سی ۔ عام طور تے وساکھی دے موقع تے بھنگڑا پایا جاندا اے ۔ ایس توں علاوہ کسے ہور خوشی دے موقعے تے وی ایہہ ناچ کیتا جاند ا اے ۔ ایس ناچ لئی کوئی خاص لباس نہیں ہوندا سگوں کسے خوشی دے موقعے تے جیہڑا سوہنا لباس پہنیا جاندا اے اوس ای لباس وچ بھنگڑا پا لیا جاندا اے ۔ عام طور تے بھنگڑا پاون والے لمیاں قمیضاں ، دھوتیاں ، کالے ، سبز یا زرد رنگ دیاں واسکٹاں پاندے نیں ۔ پگڑی تے چمک دار پٹی وی ضروری ہوندی اے ۔ کئی واری پیراں وچ نکے نکے گھونگرو وی بنھ لیندے نیں ۔ بھنگڑا ڈھول تے تاڑیاں وجا کے پایا جاندا اے ۔ ایس وچ دھن (سرتال) ای اصل شے ہوندی اے ۔ ڈھول وجان والا وچکار کھلو جاند ا اے ۔ تے نچن والے اوس دے دوالے گھیرا بنا کے کھلوندے نیں ۔ ڈھول وجن دے نال ای بھنگڑا شروع ہو جاندا اے شروع وچ پیراں دی حرکت سست ہوندی اے ۔ ایس توں بعد جسم نوں اک مخصوص توازن نال حرکت دینا شروع کر دے نیں۔ فیر اوسے طرح آپدے موڈھے ہلانا شروع کر دے نیں تے جویں جویں ڈھول وجن دی رفتار تیز ہوندی جاندی اے ڈھول اک پر کیف نکتہ عروج تے پہنچ جاندی اے ۔ نچن والے تے ڈھول وجان والا دونویں ای مستی دے عالم وچ انج چلے جاندے نیں ۔ جسمانی حرکت تے آواز اک دوجے وچ گھل مل جاندی اے ۔ ایسے موقعے تے ہوئے ، ہوئے تے بلے بلے دیاں آوازاں نال اک خوب صورت منظر بن دا ایجس دا تعلق صرف ویکھن تے سنن نال ہوندا اے ۔ ہر وقفے تے جدوں ڈھولچی رک دا اے اک نچن والا اگے ودھ کے اک ہتھ کن اتے رکھ کے دوجا ہتھ ہوا وچ اتاں کر کے بولی گاندا اے ۔ جویں ای بولی مکدی اے ناچ فیر شروع ہو جاندا اے ۔ جسمانی حرکت وچ کوئی شے رکاوٹ نہیں بن دی ۔ کدی کدی نوجوان مقابلے لئی جوڑیاں بنا لیندے نیں ۔ (جاری اے)

۔ ککلی کھیڈن والے کڑیاں کجھ دیر کٹھیاں رل کے آدیدکھاں نوں بھل کے جذبیاں تے ان ڈٹھیاں خوشیاں دا تصور کردیاں نیں ۔ جدوں تیک ساڈی پینڈو رھتل باقی اے ککلی دے گیت اودوں تیک زندہ رھن گے ۔
گِدھا:(لوک ناچ تے لوک گیت) گدھا پنجاب دیاں مٹیاراں دا مشہور ناچ اے ایس وچ بھنگڑے ورگی شدت ہوندی اے ۔ گدھے وچ عام طور تے الھڑ تے سوہنیاں تے بھریاں پریاں کڑیاں شامل ہوندیاں نیں ۔ شادی ویاہ ، بچے دی پیدائش ، دوجیاں خوشی دیاں تقریباں تے تہواراں وچ کڑیاں رنگ برنگے لیڑے پا کے جدوں گدھا پاندیاں تے سر وچ گاندیاں نیں تے اک سماں بجھ جاند ااے ۔ گدھے وچ کڑیاں دائرے وچ کھلو کے تاڑی مار کے نچنا شروع کر دیاں نیں ۔ جویں جویں کڑیاں گدھے وچ شامل ہوندیاں جان اوویں اوویں دائرہ وڈا ہوندا جاندا اے ۔ گدھے وچ کڑیاں اشاریاں اشاریاں وچ ساڈے پنجاب دی زندگی دے مختلف پہلوآں نوں نمایاں کردیاں نیں ۔ جویں کھوہ توں گھڑے وچ پانی لیاونا ، گھڑا وکھی نال چاونا ، چرخہ کتنا ، بڈھا لاڑا تے اوس دی جوان کڑی بننا ۔ سس نونہہ تے نناں بھرجائی دی لڑائی دا تذکرہ کر کے آپدے من نوں ہولا کردیاں نیں ۔ کئی واری گدھے دا مڈھ اللہ تے اوس دے رسول دی تعریف توں وی بنھیا جاندا اے ۔ گدھے دے گیتاں وچ من دیاں سدھراں ، معاشرے دی طبقاتی اونچ نیچ ، معاشرے وچ لوکاں دے آپسی ویر ، امیری ، غریبی ، پردیس وچ اپنے دیس دی یاد ورگے موضوعات مل دے نیں ۔ اہناں گیتاں وچ مذہب تے قوماں دے فاصلے مک جاندے نیں ۔ میاں بیوی دا پیار گدھے دا خاص موضوع ہوندا اے ۔ عورت دے سِر دا سائیں پردیس نوکری کرن جاند ااے اوس دا وچھوڑا بڑا اوکھاہوندا اے ۔کجھ دنیہہ رہ کے فیر جان دی تیاری کردا اے ۔ اوہنوں ٹورن ویلے عورت دیاں اکھاں وچوں نکل والے ہنجو اوس دے من دیاں سدھراں دی تصویر وکھا دیندے نیں ۔ گدھے دے اہناں گیتاں راہیں عورتاں نوں آپدے دل دی بھڑا س کڈھن دا موقع مل دا اے۔ ہتھا ں دی تاڑی، نچن نال پیراں دی دھمکار تے آواز ترنم نال اوہ ماحول پیدا ہوندا اے تے ویکھن سنن نال اوہ سواد آندا اے جیہڑا ساز و اجے نال نہیں آندا۔
لڈی: لڈی مشہور لوک ناچاں وچوں اک ناچ اے ۔ ایہہ عورتاں تے مرداں وچ الگ الگ رائج اے ۔ لڈی عام طور تے فتح دے مبار ک موقعے اتے پائی جاندی اے ۔ ہتھ اتاں چک چک کے چٹکیاں وجائیاں جاندیاں نیں ۔ بانہواں اک خاص تال دے نال اتاں چک کے لہرائیاں جاندیاں نیں ۔ ہتھاں پیراں دی حرکت وچ ہم آہنگی نظر آندی اے ۔ دونواں ہتھاں نال، کدی چٹکیاں نال کدی ہتھ سر توں اتاں ، کدی سینے دے برابر تے کدی گوڈیاں دے برابر لیاندے جاندے نیں ۔ تے اک خاص سماں بجھ جاندا اے ۔
لڈی ویلے گیت آپ مہارے ای مونہوں نکل جاندے نیں ۔ لڈی ہے جمالو پا ، لڈی ہے جمالو ، تے کدی کدی اجہے بول وی مونہوں نکل دے نیں ۔ (جاری اے)

لڈی ہٹ کے لڈی ، ماری لڈی ۔ لڈی زنانیاں تے مرداں دونویں ای کھیڈ دے (پاندے)نیں ۔ لڈی وچ دونویں ہتھ اکھٹے کر کے ، اک گوڈے توں چک کے سر توں اتانہہ تک لے جاندے نیں تے مونہوں واج نال شو کر کڈھ دے نیں فیر ایس طراں دوجے گوڈے توں دونویں ہتھ چک کے اتانہہ لے جاندے ہوئے شوکر مار دے تے بولیاں پاندے نیں ۔
لوک تہوار
وساکھی (لوک رسم) وساکھ چڑھن دی خوشی دا میلہ ۔ پہلی وساکھ نوں لوک کنک نوں وڈھنا شروع کردے نیں۔ 1۔ جدوں وساکھ دا مہینہ آند ا اے تے بھیناں بھراواں نوں تحفے دیندیاں نیں ۔ بھرا بھیناں نوں لاگ دیندے نیں ۔2۔ وساکھ وچ کبھار کنک دے پِڑ چاندے نیں تے پکے کورے بھانڈے فصلاں وچ زمینداراں کول لے جاندے نیں تے پائی ( چار ٹوپے) لیندے نیں۔3۔ میراثی زمینداراں کول جا کے اوہناں دا شجرہ (پیڑھیاں) گن کے چوپیرا (مجھ /گاں) لیندے نیں۔4۔ کنک دی پنڈ لیندے نیں۔ 5۔ عورتاں گلاب تے گینڈے دے پھلاں دے ہار بالاں دے گل وچ پاندیاں تے لاگ لیندیاں نیں۔
ٹِکڑے : اسلامی مہینہ “صفر” دے آخری اتوار پنڈاں تھاواں تے ٹِکڑے بنان دا آہر کیتا جاندا اے ۔ ایس دن دے آن توں پہلاں گھراں نوں لنب پوچ کے صاف ستھرا کیتا جاندا اے ۔ گھراں دی صفائی انج کیتی جاندی اے جویں عید توں پہلاں کیتی جاندی اے۔ ایس دن ہر گھر وچ ٹِکڑے بنان دا آہر کیتا جاندا اے ٹکڑے بنان دا سامان کئی دن پہلاں تیار کر کے رکھ لیا جاندا اے ۔ جویں باریک آٹا (میدہ) گڑ ، مٹھا سوڈا تے گھیو وغیرہ۔
میدہ گڑ دے پانی وچ گنھیا جاندا اے۔ وچ ذرا مٹھا سوڈا وی ملایا جاندا اے تاں جے ٹِکڑے ذرا خستہ بنن ۔مٹھے آٹے دیاں نکیاں نکیاں روٹیاں دھپ وچ سکائیاں جاندیاں نیں۔ شام ویلے اہناں نوں گھیو وچ تل کے گھر دے سارے جی کھاندے نیں تے اوانڈھ گوانڈھ تے رشتہ برادری والیاں نوں وی گھلے جاندے نیں۔ٹکڑے بنان دا رواج مڈھ قدیم توں چلیا آ رہیا اے ۔ آکھیا جاندا اے جے بلوچ کا رو بار کرن لئی آپدے اٹھ دریا وچوں لنگھاندے سن تے منت من دے سن جے ساڈے اٹھ خیریں سلامتی دریا پار لنگھ گئے تے اسیں ہر سال ٹکڑے بنا کے ونڈیا کراں گے۔
چوری((روزہ) اسلامی مہینے “صفر” دا آخری اتوار جدوں گزر دا اے تے اوس توں بعد آن والے بدھ دے دن چوری دا تہوار منایا جاندا اے ۔ چوری بنان لئی چکی تے موٹا آٹا پیسیا جاندا اے ۔ اوس نوں سخت گنھ کے “من(“بوہت موٹیاں روٹیاں) پکاندے نیں ۔ گرم گرم “من” دورے (مرچاں رگڑن والی مٹی دی پکی دوری توں وڈا)وچ کٹ کے ہتھاں نال مل کے بریک کر کے دیسی یا دساوری گھیو وچ آٹا بھن کے کھنڈ یا گڑ دی پت پکا کے۔ (جاری)

اوس وچ رلا کے (چوری) تیار کیتی جاندی اے ۔ گھر والے آپ وی کھاندے نیں تے محلے برادری تے سجناں متراں دے گھریں وی دیندے نیں۔ چوری دا تہوار حضرت سخی سرور دی منت دے طور تے منایا جاندا اے ۔
عرس (ا ذ) لفظی ترجمہ ویاہ تے دتی جان والی دعوت ، مراد کسے بزرگ دے مزار تے اوس دے وصال دیہاڑے ہون والا خوشیاں بھریا اکٹھ کیوں جے عارف دے نزدیک موت ذات خدا نال وصال دا ناں اے
عرس: کسے مرے بندے نوں سال گزر جاوے تے اوسدا ختم دوایا جاندا اے ۔ ختم تے قرآن شریف پڑھا کے رشتہ داراں تے مسکیناں نوں کھانا کھوایا جاندا اے ۔ دو سال بعد عرس کرایا جاوے تے اوہنوں دو ورھیا ، تیجے تے چوتھے نوں علی الترتیب تورھیا تے چورھیا آکھیا جاندا اے ۔
ورینی:کسے بزرگ دے مزار تے نکِا لگن والا میلہ ۔ ورینی والے دن کھنڈ یا گڑ دی بنی کسار دیاں پراتاں ڈھول ڈھمکے نال بزرگ دے میلے تے لیاندیاں جاندیاں نیں راہ وچ لوک دھمال پاندے نیں ۔ مزار اپڑ کے کسار لوکاں وچ تقسیم کیتی جاندی اے ۔ ایس موقعے تے قوالی وی کرائی جاندی اے ۔
میلے ٹھیلے تے تہوار کسے وی قوم دے سانجھے وسیب وچ بڑی اہمیت رکھدے نیں ۔ ایہناں راہیں قوم دی رہت بہت دا پتا لگدا اے ۔ پنجاں دریاواں دی دھرتی پنجاب دا وسیبا مڈھوں ای واہی بیجی دے دوالے گھمدا رہیا اے ۔ مشینی دور توں پہلاں دے پنجاب دے وسنیکاں نوں اپنی روزی کماون لئی ڈاڈھی سخت محنت کرنی پیندی سی ۔ بس انج ای سمجھو جے اوہناںنوں میلیاں دا ای سہارا لینا پیندا سی ۔ ایہہ میلے دو طرحاں دے ہوندے سن ۔ یعنی موسمی میلے تے عرس۔ عرس بزرگاں دی یاد وچ عام طور تے اوہناں دیاں ڈھیریاں اتیمنائے جاندے نیں ۔ پنجاب دے پجے ہوئے بزرگاں وچوں اک بڑے منے پرمنے بزرگ جناب سید احمد سلطان المعروف لکھ دا تا سخی سرور ہو گزرے نیں جنہاں دی یاد وچ وزیر آباد وچ ” دھونکل ” د ا میلا تے لاہور وچ ” قدماں دا میلا” ورگے مشہور میلے منائے جاندے نیں ۔
ماھوں ماہیں :(لوک کھیڈ / رسم) ماھوں ماھیں لوک رسم دے نال نال لوک گیت تے کھیڈوی اے۔ جدوں مانگھ دا مہینہ چڑھ دا اے تے سالیاں بھنویاں (بہنوئی) کولوں ماھوں ماھیں منگ دیاں نیں تے آپدا لا گ لیندیاں نیں ۔ پنڈ دے بال گھرو گھری جا کے ماھوں ماھیں دے ایہہ گیت رل کے گاندے نیں ۔
آکھو چھورو ونجھلی ، ونجھلی دیاں چھاٹاں لمیاں ، مینہ آیا تے کنکاں جمیاں ، کنکاں مڈھ بٹیرے ، دو سادھوے دے دو میرے ، آجا سادھو گھاہ نوں ، دادے والے راہ نوں ، جتھے دادا ماریا، اوتھے پکا محل اساریا ، پکے محل مڈھ بلونگڑے ، بلونگڑیاں رِنھی تاوڑی ، جیوے ساڈی ماوڑی ، ماوڑی پیریں رتی جتی۔
(جاری اے)

جیوے تہاڈی کولاں کتی ، کولاں کتی جائے گلورے ، پا نی ایں تے پا ، کالی کتی نوں وی پا ، کالی کتی دیوے دعائیں ، تیریاں جیون مجھیں گائیں، مجھیں گائیں دے گل کھبڑ ، تیرا جیوے سارا ٹبر ، سارے ٹبر دی کمائی ، سانوں بھر پڑوپی پائی ، سانوں آئی رائی رائی ،
لوک سوغاتاں: لوک سوغات: جدوں لوک اک دوجے دے کول ملن جاندے نیں تے میزبان لئی کجھ نہ کجھ سوغات دے طور تے ضرور لے کیجاندے نیں۔ اک مشہور پنجابی بولی اے ۔ لئی جا چھلیاں ، بھنا لئیں دانے ، وے سجنا دو ر دیا۔ مکئی دیاں چھلیاں ، مرچاں ، چاول ، بیر ، ساگ ، مکھن ، مکئی تے باجرے دا آٹا ، دیسی روں ، دیسی گھیو ، چنگیراں جھاڑو وغیرہ مشہور سوغاتاں نیں۔
دیسی مہینے: چیتر ، وساکھ ، جیٹھ ، ہاڑھ ، ساون ، بھادروں ، اسوہ ، کتیں ، مگھر ، پوہ ، مانگھ ، پھگن
لوک کھانے: مکئی ، باجرہ ، جوار دے آٹے دیاں روٹیاں، ساگ ، گھوگھنیاں، مکئی ، چھولیاں تے کنک دے بھنے دانے ، کئی واری ایہناں دانیاں وچ گڑ وی رلایا جاندا اے ۔
لوک مشروب: لسی ، کچی لسی ، بورا ، دہی، ددھ ، شکر والا مٹھا پانی تے دیسی جڑی بوٹیاں دے شربت
لوک ساز
لوک دھن:لوک گیتاں دیاں مشہور تے مقبول دھنا ں سدھے سادے دیہاتی لوکاں دے دلاں دی دھن ہوندیاں نیں۔ لوک دھناں اہناں لوکاں دے دلی جذبیاں دی ترجمانی ہون دے نال طرز زندگی دے عین مطابق ہوندیاں نیں۔
لوک دھناں دا انداز دیہاتی زندگی دے روزہ مرہ مشغلیاں دے مطابق ہوندا اے ۔ اہناں لوک دھناں وچ چرخے دی چیں چیں ، کھوہ دی چڑچڑ دی آواز ، چکی دی گڑ گڑ دی آواز تے گھوڑے دے کھراں دی آواز شامل اے ۔ اہناں دھنا ں نوں بڑی مہارت نال لوک گیتاں وچ ورتیا جاندا اے ہر علاقے تے صوبے دیاں لوک دھناں وکھریاں ہوندیاں نیں ۔ جویں بولی ، ماہیا تے ڈھولا پورے پنجاب وچ مقبول اے پر ایس دی ادائیگی دا انداز مشرقی تے مغربی پنجاب وچ مختلف اے ۔ کئی واری اک ای علاقے وچ اک ای گیت نوں لوک وکھرے وکھرے انداز نال گاندے نیں۔انج ای کئی واری گھڑا الٹا کر کے اوس نوں بِکری یا روڑے نال وجا کے سر تال پیدا کیتا جاندا اے ۔ گھڑا وجانا عورتاں وچ زیادہ مقبول اے ۔ گھڑا وجا کے شاندار روایتی گیت گائے جاندے نیں ۔ الغوزہ ، اک تارا ، سارنگی تے انج دے ہور کئی ساز لوک گیت گان وچ استعمال ہوندے نیں ۔ جنہاں نال گیتاں دا لطف دوبالا ہو جاندا اے۔
دمن چھینا: اک وجایا جان والا آلہ ۔ ایہدی شکل اک تھالی ورگی ہوندی اے تے ایہدے نال گھو نگرو بنھے ہوندے نیں ۔ کئی واری عورتاں آپدے بالاں نوں کچھڑ چک کے دمن چھینا وجان والے کول لے جاندیاں نیں ۔ دمن چھینا وجا کے بلاواں دفع کر دا اے تے عورتاں سمجھ دیاں جے ہن ساڈے بال دی ساری نحوست چلی گئی اے ۔ایس توں علاوہ پرات ، تاڑی ، تنبہ ، چٹکی ، چھج ، چھنکنا، گھڑا وجانا ، گد گڑی ، نگارا وی لوک ساز نیں۔
باراں
خزانہ بار تے کیرانہ بار
ساندل بار: ساندل بار دا علاقہ دو آبہ رچنہ دا جنوبی حصہ ، گوجراں والا ، شیخوپورہ ، ننکانہ ، جڑاں والا ، فیصل آباد۔
گنجی بار : اک بار دا ناں ، خزانے دی بار، تحصیل اوکاڑا ، ساہیوال ، چیچہ وطنی ، کمالیہ ، خانیوال ۔
نیلی بار : ضلع قصور دے کجھ علاقے دیپالپور ، ہیڈ سلیمانکی ، پاک پتن ،ساہی وال، قبولہ ، عارف والا ، گگو، بورے والا، وہاڑی، میلسی تے لودھرا ں تک ستلیج تے بیا س دا درمیانی علاقہ ۔