پروفیسر ڈاکٹر اعجاز فاروق اکرم ممتاز محقق ، نقاد ، سفر نامہ نگار، مذہبی اسکالر تے عربی دے یگانہ روزگار فاضل

اوہناں دا سفرنامہ “ترکی جو میں نے دیکھا”۔
فیصل آباد وچ سفر نامہ نگاری وچ اک خوبصورت وادھا

ڈاکٹر اظہار احمد گلزار

سفر تے سیروسیاحت انسان دی فطرت وچ اے۔ شروع توں ہن تک اوہ حالت سفر وچ اے۔ اوہ اللہ تعالیٰ دی بنائی ہوئی خوبصورت دنیا نوں ویکھن دا ہمیشہ توں خواہش مند رہیا اے۔ اللہ تعالیٰ نے ساری کائنات نوں جہڑے نظام دے تحت چلا رکھیا اے اوہ نظام سفر اتے ای مبنی اے۔ جیویں سورج‘ چن‘ ستارے‘ انسان غرض کائنات دی ہر شے محو سفر نظر آندی اے۔ انسان دا جسم تے اوہدا اندرونی نظام زیر مشاہدہ لیایا جاوے تے پتہ چلدا اے ایہہ دھڑکن مسلسل سفر کر رہی اے تے دھڑکن ای نوید زندگی اے۔ جے دل دی دھڑکن سفر کردی اے تے ای زندگی داسفر رواں دواں رہندا اے۔ سفر انسان دی فطرت وچ اے تے اوہدی سفر پسندی دی وجہ ایہہ اے کہ اوہ فطری طور تے تنوع پسند اے اوہ جہڑے معاشرے تے ماحول وچ زندگی گزار رہیا ہوندا اے اوہدی یک رنگی توں اکتا جاندا اے۔ لہٰذا اوہ اپنی ایس یک رنگی تے یکسانیت توں چھٹکارا حاصل کرن لئی سفر تے سیروسیاحت لئی نکل پیندا اے۔
اردو وچ سفرنامہ نگار ی دا باقاعدہ آغاز 19ویں صدی وچ ہویا تے ویلا لنگھن دے نال اردو وچ سفر نامہ ہولی ہولی ویلے دے تقاضیاں تے ہر دور دے نویں اسلوب نال ہم آہنگ ہوندا رہیا۔اردو وچ سفرنامہ نگاری دا آغاز 19ویں صدی وچ یوسف خان کمبل پوش دے سفر نامہ ’’تاریخ یوسفی‘‘ المعروف ’’عجائبات فرنگ‘‘ توں ہوندا اے۔ ’’عجائبات فرنگ‘‘ اردو دا پہلا سفرنامہ تسلیم کیتا جاندا اے۔ اردو دا دوجا قدیم سفرنامہ سید فدا حسین عرف نبی بخش دا سفر نامہ ’’کابل‘‘ تریخ افغانستان اے۔ جو تاحال شائع نہیں ہویا ایہہ مخطوطہ پنجاب یونیورسٹی لہور وچ موجود اے۔ اردو دا قدیم ترین سفرنامہ مولوی مسیح الدین علوی خان دا ’’تاریخ انگلستان‘‘ اے۔ ایہدا مگروں نام ’’سفیر اودھ‘‘ رکھ دتا گیا۔ اردو ادب وچ بہت سارے سفرنامے ڈائری دی صورت وچ لکھے گئے نیں۔ اوہناں وں نواب کریم خان دا ’’سیاحت نامہ‘‘ بہترین مثال اے جہدے وچ قیام لدن دی یاداں موجود نیں ایس ڈائری وچ لندن دی تہذیب تے ثقافت تے طرز معاشرت دی جھلکیاں ملدیاں نیں۔
ایس دے علاوہ سرسید احمد خان دا سفرنامہ ’’مسافر ان لندن‘‘ جہدے وچ سرسید احمد خان نے انگلستان دے تعلیمی نظام تے طرز معاشرت اتے چانن پایا اے۔ نال ای ایس سفرنامے وچ مسلماناں دی خیر خواہی تے بھلائی دا ذکر وی ملدا اے۔ سرسید دا دوجا سفرنامہ ’’سفر پنجاب‘‘ دے نام توں شائع ہویا سی۔
نثار احمد بیگ دا سفر نامہ ’’سفرنامہ یورپ‘‘ مولانا محمد حسین آزاد نے دو سفرنامے یادگار چھڈے نیں۔ ’’سیر ایران‘‘ تے 19ویں صدی میں وسط ایشیا کی سیاحت‘‘ اے۔ اوہناں دے سفر دا مقصد فارسی دی جامع لغات دی تلاش سی۔ نواب محمد عمر خان دا سفر نامہ ’’آئینہ فرنگ‘‘ شبلی نعمانی دا سفر نامہ ’’روم و مصر شام‘‘ نواب محمد حامد علی خان دا سفر نامہ ’’سیر حامدی‘‘ ڈاکٹر شاہ علی سبزواری دا سفر نامہ ’’خوفناک دنیا‘‘ مولوی عبدالحق موحد دا سفرنامہ ’’سیربرہما‘‘ شیخ عبدالقادر دے دو سفرنامے ’’مقام خلافت‘‘ تے ’’سیاحت نامہ یورپ‘‘ قاضی ولی محمد دا ’’سفرنامہ اندلس‘‘ مولانا عبداللہ سندھی دا سفرنامہ ’’کابل میں سات دن‘‘محمد وارث علی وارث دا ’’جدید سفرنامہ مصرو شام‘‘ شوکت عثمانی دا سفرنامہ ’’میری روس یاترا‘‘ بیگم حسرت موہانی دے سفرنامے ’’سیاحت نامہ‘‘ سفرنامہ عراق تے دوجے اتے دتے سارے سفرنامہ وچ عبوری دور دی عکاسی کردیاں نیں۔ انج قدیم سفرنامہ دی روایت وچ جدید دور شروع ہو چکای اے۔ قیام پاکستان مگروں سفرنامہ دا زریں دور شروع ہوندا اے تے صنف سفرنامہ نوں نواں موڑ دین وچ سب توں پہلا نام محمود نظامی دا اے جہناں نے ’’نظر نامہ‘‘ لکھ کے پاکستان وچ سفرنامہ نگاری نوں نقطہ آغاز دتا۔ ایہہ سفرنامہ اردو سفرنامے دی تریخ وچ اک نویں موڑ دی نشاندہی کردا اے تے قدیم تے روایتی سفرنامیاں توں نکل کے جدید دور وچ داخل ہوندا اے۔ جدید سفرنامے وچ دوجا وڈا نام بیگم اختر ریاض الدین دا اے۔ ’’سات سمندر پار‘‘ تے ’’دھنک پر قدم‘‘ اوہانں نے اپنے سفر دے دوران ہر چیز نوں غور تے مشاہدے دی نظر نال ویکھیا اے۔ قیوم نظر دا سفرنامہ ’’پیرس سے روم تک‘‘ ڈاکٹر عبادت بریلوی دا ’’ارض پاک سے دیدار فرنگ تک‘‘ سلطانہ آصف فیضی دا سفرنامہ ’’عروس نیل‘‘ حاجی حیدر علی خان دا سفرنامہ ’’دنیا کی سیر‘‘ محمد اقبال انصاری دا سفر ’’نیلی سے فرات تک‘‘ ڈاکٹر ثریا حسین دا سفر نامہ ’’پیرس و پارس‘‘ جمیل الدین عالی دے دو سفرنامے ’’دنیا میرے آگے ‘‘ تے ’’تماشا میرے آگے‘‘ بشریٰ رحمن دا سفر نامہ ’’براہ راست‘‘ قراۃ العین حیدر دے دو سفر نامے ’’جہان دیگر‘‘ تے ’’دکھلائے لے جا کے اسے مصر کے بازار‘‘ مستنصر حسین تارڑ دے سفر نامے ’’نکلے تیری تلاش میں‘‘ تے ’’اندلس میں اجنبی‘‘ ممتاز مفتی دے تن سفرنامے ’’لبیک‘‘ ’’ہند یاترا‘‘ تے ’’شاہراہ ریشم‘‘ ڈاکٹر وزیرآغا دا سفر نامہ ’’بیس دن گلستان میں‘‘ میرزا ادیب دا سفرنامہ ’’ہمالہ کے اس پار‘‘ ابن انشا دا ’’چلتے ہو تو چین کوچلے‘‘آوارہ گرد کی ڈائری ’’دنیا گول اے تے ’’ابن بطوطہ دے تعاقب میں عطاالحق قاسمی دے ’’شوق آوارگی‘‘ تے ’’مسافتیں‘‘ کرنل محمد خان دے دو سفرنامے ’’بیجنگ آمد‘‘ تے ’’بسلامت روی‘‘ اے حمید دے سفرنامے ’’امریکہ وچ پنج سال امجد اسلام امجد دا سفرنامہ ’’شہردر شہر‘‘ تے ریشم ریشم پروین عاطف دا سفر نامہ ’’کرن تتلی اور بگولے‘… الغرض اتے دتے حقائق دسدے نیں کہ سفرنامہ نے ارتقا توں زمانہ حال تک کیویں ترقی دی منزلاں طے کیتیاں نیں۔ اتے دتے سفرنامیاں دے علاوہ وی سفرنامیاں دی لمی فہرست اے جہناں نوں ایتھے بیان کرنا ممکن نہیں اے۔ صنف اردو سفرنامہ مسلسل ترقی دی منزلاں طے کردے ہوئے اصل مقام تے مرتبہ حاصل کرن وچ گامزن نظر آندی اے۔
لائل پور (فیصل آباد) دے متعلق جہنوں آباد وی مسافراں نے کیتا تے جہنوں پاکستان دا تیجا وڈا شہر وی مسافراں نے بنایا۔ جدید اردو ادب وچ جدید ترین سفرنمایاں وچ اوہنوں اک خاص مقام حاصل اے۔ سانوں اج جہڑے سفرنامہ اتے تفصیلاً گل بات کرنا اے اوہ اے۔ ممتاز محقق‘ نقاد‘ سیرت نگار‘ استاد‘ سفرنامہ نگار تے مذہبی سکالر جناب ڈاکٹر اعجاز فاروق اکرم دا سفرنامہ ’’ترکی جو میں نے دیکھا‘‘ اے۔ جو حال ای وچ چھپ کے منصۂ شہود اتے آیا اے۔ ’’ترکی جو میں نے دیکھا‘‘ وچ مصنف دی کثرت مطالعہ تے علمی وفور دی بنا تے سفرنامہ نوں معلومات دا ذخیرہ کیا جاوے تے بے جا نہ ہوویگا۔ ایس سفرنامہ وچ اوہانں دی شخصیت دی ہر جہت نکھر کے سامنے آندیا ے۔ اوہدے وچ اوہناں نے اپنے فن دا جوہر وکھایا اے تے مشاہدیاں نوں ایس انداز نال پیش کیتا اے کہ مبالغہ آرائی دے بغیر ایہہ سفرنامہ شگفتہ تے دلچسپ اے۔ ’’ترکی جو میں نے دیکھا‘‘ وچ اسلوب نگارش‘ منظر نگاری‘ مکالمہ نگاری‘ خود کلامی‘ مزاح تے جگہ جگہ اسلامی واقعات دا حوالہ اوہناں دی فنی لوازمات اتے دسترس دا ثبوت اے۔ زبان تے بیان تے اسلوب دے لحاظ نال ’’ترکی جو میں نے دیکھا‘‘ اک سادہ تے عام فہم سفرنامہ اے جہنوں قاری آسانی نال سمجھ سکدا اے کدھرے وی دقیع تے مشکل الفاظ دا استعمال نظر نہیں آندا ایس لئی اوہناں نے ایس سفرنامے وچ منفرد تے جداگانہ طرز اسلوب نگارش اپنایا اے۔ جہدے توں اوہناں دی پہچان الگ تھلگ نظر آندی اے۔ اسلوب دا عمدہ تے منفرد ہونا ای ایس سفرنامے دی ادبی چاشنی نوں نمایاں کردا اے۔ واقعات تے تجربات نوں بیان کرن دا انداز سفرنامے وچ تنقید تے تقابل کرن دا انداز تے فیر سارے واقعات تے مشاہدات نوں بیان کرن دا انداز ساری خوبیاں ایس سفرنامے دے اسلوب نوں نواں آہنگ دیندیاں نیں۔ ’’ترکی جو میں نے دیکھا‘‘ دا اسلوب دلکش تے شگفتہ اے ایس لئی ایہہ قاری نوں وی متاثر کردا اے تے قاری دے تجسس نوں ودھاندا اے۔ڈاکٹر اعجاز فاروق اکرم اک جہاندیدہ دانشور تے مذہبی سکالر نیں جہناں نے اپنی ساری زندگی نسلاں دی آبیاری کردے ہوئے گزاری۔ شاہ ولی اللہ اورینٹل کالج سندھ تے پنجاب یونیورسٹی لہور توں فارغ التحصیل ایس نابغہ روزگار استاد نے دلاں نوں مسخر کیتا۔
عربی زبان و ادب دے اک استاد ہون دے نال نال اوہناں نے بہت سارے اہم مناصب اتے اپنی پیشہ وارانہ ذمہ داریاں نوں احسن طریقے نال سرانجام دتا۔ تسیں گورنمنٹ کالج یونیورسٹی فیصل آباد وچ پروفیسر عربی زبان و ادب دے طور تے اک لما درصہ درس و تدریس نال جڑے رہے۔ علاوہ ازیں تسیں چیئرمین شعبہ عربی جی سی یونیورسٹی فیصل آباد ‘ چیئرمین ہال کونسل جی سی یونیورسٹی فیصل آباد‘ تقریباً اٹھ سال پرنسپل گورنمنٹ پوسٹ گریجوایٹ کالج سمن آباد فیصل آباد‘ ڈائریکٹر کالجز فیصل آباد ڈویژن تے چیئرمین بورڈ آف انٹرمیڈیٹ اینڈ سیکنڈری ایجوکیشن فیصل آباد دے طور تے وی اپنی صلاحیتاں دا لوہا منوا چکے نیں۔ اج کل فارغ البال نیں تے اپنی تمام تر توجہ اپنی تصنیف تے تالیف ول مرکوز کیتے ہوئے نیں۔ اردو زبان وچ لکھے گئے علمی‘ ادبی‘ تہذیبی‘ معاشرتی تے ثقافتی موضوعات تے اوہانں دے کالم تے مضامین فکرونظر دے نویں دریچے وا کرن دا وسیلہ ثابت ہوئے نیں۔
ڈاکٹر اعجاز فاروق اکرم نے مسلسل 35سال درس و تدریس وچ لنگھائے۔ اوہناں دے لکھاں شاگرد ملک دے طول و عرض وچ موجود نیں جو مختلف شعبہ ہائے زندگی وچ ملک و قوم دی خدمت وچ مصروف نیں جو ڈاکٹر اعجاز فاروق اکرم دے فیضان نظر دا کرشمہ اے۔ ریٹائرمنٹ مگروں اوہناں دے قلم نال اوہناں دی ریڈیائی نشریاتی تقریراں تے مضموناں اتے مشتمل اوہناں دی ادھی درجن اتے مشتمل تصنیفاں منصۂ شہود اتے ا کے دادو تحسین حاصل کر چکیاں نیں جہناں وچ
ڈاکٹر اعجاز فاروق اکرم نے مسلسل پینتیس برس درس وتدریس میں گزارے ۔ان کے لاکھوں شاگرد ملک کے طول و عرض میں موجود ہیں جو مختلف شعبہ ہائے زندگی میں ملک و قوم کی خدمت میں مصروف ہیں جو ڈاکٹر اعجاز فاروق اکرم کے فیضانِ نظر کا کرشمہ ہے ۔جہناں وچ ” قول حسن ” ، قول سدید” ، قول حکیم” ، قول مجید” ،قول مبین” ، قول عظیم” تے زیر تبصرہ تصنیف سفرنامہ “ترکی جو میں نے دیکھا”۔ڈاکٹر اعجاز فاروق اکرم نے پرورش لوح و قلم وچ جہدے انہماک دا مظاہرہ کیتا اوہ اپنی مثال تسیں او۔ اوہناں دی دینی‘ علمی‘ ادبی تے قومی خدمات دی بنا تے اوہناں نوں اک نابغہ روزگار ہستی قرار دتا جاندا اے۔ عربی زبان تے اوہناں دی خلاقانہ دسترس دا اک عالم معترف اے۔ عربی تے اردو زبان وچ لکھے گئے اسلامی‘ علمی‘ ادبی‘ تہذیبی ‘ معاشرتی تے ثقافتی موضوعات تے اوہناں دے کالم فکرو نظر دے نویں دریچے وا کرن دا وسیلہ ثابت ہوئے نیں۔ انسانیت دے وقار تے سربلندی نوں سداپیش نظر رکھدے ہوئے حق و صداقت دا علم بلند رکھنا ڈاکٹر اعجاز فاروق اکرم دا شیوہ اے۔ اپنے تجربات‘ مساہدات تے جذبات تے احساسات نوں اوہناں نے جہڑی خوبصورتی نال پیرایہ اظہار عطا کیتا اوہ اوہناں دی انفرادیت دی دلیل اے۔ اپنی تخلیقی تجربیاں نال اوہناں نے افکار تازہ دے وسیلے نال جمود دا خاتمہ کر کے جہاز تازہ ول روشنی دا سفر جاری رکھن تے اصرار کیتا۔ اوہانں نے اپنے منفرد اسلوب نال اک خاص نوعیت دی فکری منہاج تے ذہنی فضا تیار کیتی جہدے معجز نما اثر توں حریت فکر نوں اپنا کے حریت ضمیر نال جین دا ولولہ پیدا ہویا۔ اوہناں دی مستحکم شخصیت دی تشکیل وچ اوہناں دے اعلیٰ کردار دا گہرا عمل دخل رہیا اے۔ علم و ادب دے نال اوہناں دی قلبی وابستگی تے انسانیت دے نال اوہناں دا والہانہ پیار اوہناں دی شخصیت دا امتیازی وصف سمجھیا جاندا اے۔
’’ترکی جو میں نے دیکھا‘‘ وچ اوہناں نے جہناں چار یادگار لمحیاں دا ذکر کیتا اے اوہ قابل ذکر نیں۔ اوہناں دا کہنا اے کہ ’’اک اوہ لمحہ سی جدوں اسیں استنبول ائیرپورٹ اتے پہلا قدم رکھیا سی۔ عظیم ترکی دی سرزمین ہوا‘ فضاواں دی خوشبوواں اج وی مشام جاں نوں معطر کیتے ہوئے نیں۔ دوجا اوہ لمحہ سی جدوں اچانک اوہ تے اوہناں دی اہلیہ چہل قدمی کرن ترکی دے خوبصورت ساحلی شہر انطالیہ وچ اپنے ہوٹل توں متصل گلیاں وچ رات دے پرسکون لمحیاں وچ اک دل فریب منظر دے مقابل آ کھڑے ہوئے۔ ’’تیجا یادگار لمحہ اوہ ایہہ دسدے نیں‘‘ کہ جدوں اسیں عصر حاضر دی عظیم اسلامی تے ملی شناخت نو ’’آیا صوفیہ‘‘ دے سامنے کھڑے ساں اوس مسجد توں مینوں ایس لئی وی جذباتی تعلق تے پیار اے کہا وہدی تحویل توں کفر دے ایواناں وچ لرزہ طاری اے تے اہل حق دے دلاں وچ ایمان دی جلدی شمع دی لو ہور ودھن لگدی اے‘‘۔
چوتھا یادگارلمحہ بارگاہ حضرت ایوب انصاریؓ دی بارگاہ دا سی۔ کیفرو سرور دے لمحے‘ روحانیت دے منظر‘ ایمان افروزی دا احساس‘ تصوراتی نظر توں اوہ سب منظر ویکھے۔
ایہہ سارے واقعات پڑھ کے دل وچ عشق و محبت دی شمع فروزاں ہو جاندی اے۔ ترکی نال اوہناں دی محبت تے شناسائی دی وجہ ایہہ اے کہ ڈاکٹر موصوف بچپن توں سنیا کردے سن کہ برصغیر دی عظیم علمی تے سیاسی شخصیات تے تحریک خلافت دے رہنما مولانا محمد علی جوہر تے مولانا شوکت علی دی والدہ نے اپنی دھیاں نوں خلافت اتے جان دین دی تلقین ایس طرحاں کیتی کہ ایہہ برصغیر دے بالاں‘ نوجواناں تے مسلماناں دا مقبول ترانہ بن گئی۔ ’’بولی اماں محمد علی دی‘ جان بیٹا خلافت دے دیو‘‘ ایس طرحاں تحریک اسلامی دے کجھ دوجے دھندلے نقوش دے نال خلافت عثمانیہ تے اوہدے مرکز ترکی دا نقشہ وی پختہ ہوندا گیا۔ ترکی نال محبت دی چنگاریاں کدی کدی بھڑکن دی کوشش کردیاں اوہدوں ترکی دا کوئی حکمران پاکستان دے دورے تے آندا‘ سلیمان دیمرل‘ ترگت اوزال تے ایس طرحاں دے دوجے حکمراناں دے تذکرے سنن نوں یا اوہناں نوں پاکستان وچ ویکھن دا موقع ملدا۔ اردو توں ترکی نال محبت دی چنگاری ایس طرحاں شعلہ جوالہ بندی چلی گئی۔