صبیحہ خانم ۔۔۔بے مثال اداکارہ

ایم آر شاہد

صبیحہ خانم 16اکتوبر 1935 نوں گجرات وچ پیدا ہوئیاں۔ اوہناں دے والد دا نام محمد علی ماہیا سی‘ جہناں دا تعلق دہلی توں سی تے اوہناں دی والدہ دا نام اقبال بیگم سی۔ جہناں نوں بانو امرتسری وی آکھیا جاندا اے۔ اوہ اپنے دور دی گلوکارہ وی سن تے اداکارہ وی۔ پاکستان بنن مگروں صبیحہ خانم دے والدین پاکستان آگئے تے لہور وچ سکونت اختیار کیتی۔ 1948 ء دی گل اے کہ اک ثقافتی وفد نے سیالکوٹ دا دورہ کیتا۔ مختار بیگم وی اپنے والد دے نال اوس وفد دا حصہ سن۔ایتھے اوہناں نے اک پنجابی فلم ’’سسی پنوں‘‘ دا گانا ’’کھتے گیوں پردیسیا وے‘‘ سنا کے خوب داد سمیٹی۔ کجھ ای دناں وچ اوہناں دے والد نے اوس زمانے دے اک مشہور شاعر تے ڈرامہ رائٹر نفیس خلیلی نال اپنی دھی دا تعارف کروایا تے آکھیا کہ اوہنوں اداکاری دا بہت شوق اے۔ جے اوہنوں کسے ڈرامے وچ کم مل جاوے تے مختار نوں بہت خوشی ہووے گی۔
نفیس خلیلی نے سب توں پہلاں تے مختار بیگم دا نام تبدیل کر کے ’’صبیحہ خانم‘‘ رکھیا تے نال ای اک ڈرامے وچ کم کرن دی پیشکش کیتی۔ صبیحہ نوں تے شاید انج دے ای کسے موقعے دی تلاش سی۔ اوہناں نے فوری طور تے پیشکش قبول کر لیتی۔ اوہدے نال نفیس خلیلی نے اپنے دوست تے فلم ڈائریکٹر مسعود پرویز نوں سفارش کیتی کہ ایس کڑی نوں کسے فلم وچ موقع ضرور دینا۔ پہلی اوہ فلم سی جہدے ذریعے صبیحہ نے پہلی واری فلمی دنیا وچ قدم رکھیا۔ اوہدے مگروں ’’دو آنسو‘‘ بنی جہدے وچ صبیحہ نے وی اک کردار ادا کیتا مگر اوہ ہن تک سنتوش دی ہیروئن نہیں بنی سن۔ 1951 وچ شاہ نور فلمز (سید شوکت حسین رضوی تے نورجہاں دے نام اتے سی) دے بینر تھلے اک فلم ’’چن وے‘‘ بنی جہنے کامیابیاں دے جھنڈے گاڑ دتے۔اوس فلم وچ سنتوش دے نال نورجہاں نے مرکزی کردار ادا کیتا۔ ’’چن وے‘‘ دی ہدایتکاری دے فرائض وی نورجہاں ای نے انجام دتے۔ فلم دی کامیابی دا اندازہ ایس گل توں لایا جا سکدا اے کہ ایہہ لہور دے اک سینما وچ متواتر اٹھارہ ہفتیاں تک چلی۔ فلم دا اک گانا ’’تیرے مکھڑے دا کالا کالا تل وے‘‘ ’’وے منڈیا سیالکوٹیا‘‘ جہنوں نورجہاں نے گایا سی ایس قدر مقبول ہویا کہ گھر گھر گونجن لگیا۔
سنتوش کمار نے اسی سال ’’اکیلی‘‘ وچ وی بطور ہیرو کم کیتا۔ مگر اوہدے وچ وی صبیحہ اوہناں دی ہیروئن نہیں سی۔1951 وچ صبیحہ دی بطور ہیروئین دو فلماں ’’غیرت‘‘ تے ’’پنجرہ‘‘ ریلیز ہوئیاں۔ 1953 وچ صبیحہ تے سنتوش پہلی واری مرکزی کرداراں وچ فلم ’’غلام‘‘ لئی آمنے سامنے آئے۔ پہلی ای فلم توں دونواں دی جوڑی مقبول ہو گئی۔ سنتوش دی پنجابی فلم ’’شہری بابو‘‘ وی کامیاب رہی۔ تاہم ایہدے وچ صبیحہ ہیروئن نہیں سن۔ ’’گلنار‘‘ وچ سنتوش دے مدمقابل نورجہاں سن تے ایہہ فلم وی خاص کامیاب ثابت ہوئی۔ 1954 وچ صبیحہ تے سنتوش کمار دوبارہ فلم ’’رات کی بات‘‘ وچ اک نال جلوہ گر ہووے۔ گرچہ فلم بیناں نے اوہناں دی جوڑی نوں بہت پسند کیتا مگر ایہہ فلم کامیاب نہیں ہو سکی۔ البتہ صبیحہ دی فلم گمنام جہدے وچ اوہناں دے مدمقابل سدھیر ہیرو سن۔ باکس آفس اتے سپرہٹ رہی تے اوس فلم وچ اقبال بانو دی گائی ہوئی غزل ’’پائل میں گیت ہیں چھم چھم کے…تو لاکھ چلے ری گوری تھم تھم کے‘‘ نوں قید المثال شہرت حاصل ہوئی۔ صبیحہ ای دی اوس سال فلم ’’سسی‘‘ وی سپرہٹ ثابت ہوئی۔
اوس فلم وچ کوثر پروین دا گایا ہویا اک گانا ’’نہ یہ چاند ہوگا‘ نہ تارے رہیں گے مگر ہم ہمیشہ تمہارے رہیں گے‘‘ خاص طور تے مشہور ہویا۔ 1955 وچ صبیحہ تے سنتوش نے ’’قاتل اور انتقام‘‘ وچ اکٹھے کم کیتا۔ ’’قاتل‘‘ کامیاب رہی تے اوہدے وچ اقبال بانو دی گائی ہوئی غزل ’’الفت کی نئی منزل کو چلا‘ یوں ڈال بانہیں بانہوں میں…دل توڑنے والے دیکھ کے چل ہم بھی تو پڑے ہیں راہوں میں‘‘ تے کوثر پروین دا گایا ہویا گانا ’’او مینا نہ جانے کیا ہو گیا‘‘ بے حد مقبول ہویا۔ اوس فلم توں نیر سلطانہ تے اسلم پرویز وی متعارف ہوئے۔ 1956 وچ دونویں بہت مصروف رہے جہناں فلماں وچ دونواں نے اک سال کم کیتا۔ اوہ حمیدہ تے سرفروش سن تے دونویں ای کامیاب قرار پائیاں۔
1957وی صبیحہ تے سنتوش لئی کامیابیاں دی نویں داستاناں لے کے آیا۔ فلماں وچ اک سال کم کردے کردے ایہہ جوڑی ان ویکھے انداز وچ اک دوجے دے کول آ گئی۔ آکھدے نیں کہ ڈبلیو زیڈ اے دی بنائی گئی فلم ’’وعدہ‘‘ اوہ فلم سی جہدے دوران دونواں نے اک دوجے لئی پسندیدگی دا اظہار کیتا۔ فیر سنتوش نے صبیحہ نال ویاہ دی درخواست کیتی۔ اوس فلم دے کجھ گانے بہت مقبول ہوئے بالخصوص ’’تیری رسوائیوں سے ڈرتا ہوں… جب تیرے شہر سے گزرتا ہوں‘‘ اج تک لوکاں دی ز بان اتے اے۔ فلم دی موسیقی رشید عطرے نے ترتیب دتی سی۔ ایہو اوہ فلم سی جہدے لئی سنتوش کمار نے پاکستان دی فلمی تریخ دا اولین نگار ایوارڈ جتیا۔ 1957 ای وچ ریلیز ہون والی فلم ’’سات لاکھ‘‘ نے وی خوب دھوم مچائی۔ اوس فلم وچ زبیدہ خانم دے گائے ہوئے گانے ’’آئے موسم رنگیلے سہانے‘ جیا نہیں مانے‘‘ گھونگھٹ اٹھا لوں کہ گھونگھٹ نکالوں‘‘ کوثر پروین دا گایا ہویا گانا ’’ستم گر مجھے بے وفا جانتا ہے‘‘ منیر حسین دا ’’قرار لوٹنے والے تو قرار کو ترسے‘‘ تے سلیم رضا دا گایا ہوا گیت ’’یارو مجھے معاف رکھو‘ میں نشے میں ہوں‘‘ راتوں رات مشہور ہو گئے۔ فلم دی موسیقی رشید عطرے نے دتی سی۔ گلوکار منیر حسین تے سلیم رضا لئی وی ایہہ فلم خوش بختی دا کارن بنی کیوں جے اوہدے مگروں اوہناں نوں بہت ساری فلماں وچ گان دے موقعے ملے۔
1957 ای اوہ سال سی جہدے وچ سنتوش تے صبیحہ ویاہ دے بندھن وچ بنھے۔ گرچہ سنتوس کمار پہلے ای توں شادی شدہ تے اپنی پہلی بیوی جمیلہ خانم دے نال خوشگوار زندگی گزار رہے سن (اوہناں دا انتقال جنوری 2020لہور وچ ہویا تے اپنے خاوند دے پہلو وچ مدفون نیں) فیر وی جمیلہ نے شوہر دی پسند نوں دلوں تسلیم کردے ہوئے اپنے شوہر دی دلہن خود سجان دا فیصلہ کیتا۔ سنتوش تے صبیحہ 60 دے عشرے دے اوائل تک فلماں وچ مرکزی کردار ادا کردے رہے۔ 1962 وچ ہدایتکار قدیر غوری دی بنائی گئی فلم ’’موسیقار‘‘ نے جہدی موسیقی رشید عطرے نے دتی سی سینما گھراں وچ خوب دھوم مچائی۔ فلم وچ نورجہاں‘ سلامت علی‘ نزاکت علی‘ سلیم رضا دے گائے ہوئے گانیاں تے صبیحہ خانم‘ سنتوش کمار دی اعلیٰ کردار نگاری تے خوبصورت جوڑی نے ہلچل مچا دتی۔
ویلے دے نال صبیحہ تے سنتوش دونواں نے مرکزی کرداراں دے بجائے ثانوی کرداراں وچ آنا شروع کردتا۔ 70 دے عشرے وچ وی دونواں دی فلمی صنعت نال وابستگی برقرار رہی۔ سنتوش نے اپنے ویلے دے مقبول ٹی وی پروگرام ’’نیلام گھر‘‘ وچ وی رلت کیتی تے اوہدے ہر دلعزیز میزبان طارق عزیز دے پچھے جان والے سارے سوالاں دے صحیح جواب دے کے قیمتی انعام وی حاصل کیتا۔ قیام پاکستان دے اولین سالاں وچ جے سنتوش پاکستان دی فلم نگری دے بے تاج بادشاہ سن تے صبیحہ ہر لحاظ نال ملکہ کہلان دی مستحق سن۔ سنتوش کمار دا انتقال 1982 وچ ہویا۔ اوہناں دی ابدی آرام گاہ مسلم ٹائون دی قبرستان وچ اے جتھے درپن‘ نیر سلطانہ تے جمیلہ خانم دفن نیں۔
اوہناں توں متعلق جدید عہد دے معتبر ترین افسانہ نگار انتظار حسین نے اپنی کتاب ’’چراغوں کا دھواں‘‘ (صفحہ 329.30) وچ لکھیا کہ ’’کیا باغ و بہار آدمی ہیں اور کیسے بانکے پھیلے‘ میں شروع وچ اوہناں نوں اوس ویلے ویکھیا سی جدوں 1948 دے اوائل وچ مسعود پرویز صاحب فلم وچ جہدی کہانی منٹو صاحب نے لکھی سی ہیرو دا کردار ادا کر رہے سن تے منٹو صاحب آکھدے سن کہ ایہہ نوجوان پاکستان دا دلیپ کمار بنے گا تے ہن ویکھ رہیا واں جدوں اوہ اداکاری دے کاروبار توں فارغ ہو چکے نیں مگر اوسے طرح سرخ و سفید‘ اوہو سفید براق کرتا پاجامہ‘ احساس ہویا کہ بہت باغ و بہار شخصیت نیں‘ البتہ صبیحہ دا فلمی سفر 80تے 90 دی دہائی تک جاری رہیا۔ بالآخر اوہناں نے وی فلمی صنعت توں کنارہ کشی اختیار کر کے بیرون ملک (امریکہ) اپنے بچیاں دے نال زندگی دے دن گزارنا شروع کر دتے۔ صبیحہ سنتوش دے تن بچے (احسن رضا‘ فریحہ شہریار تے عافیہ چودھری) نیں۔ اوہناں دی اک نواسی عرشی خان‘ جارج مین یونیورسٹی سکول آف لا توں انٹرنیشنل ہیومن رائٹس لا گریجویٹ نیں تے اداکاری دی دنیا نال جڑیاں نیں۔ اوہ فلماں وچ کم کردیاں نیں۔
دلابھٹی دے تریخی کردار اتے مبنی فلم ’’دُلا بھٹی‘‘ جہڑی پنجابی زبان وچ بنی سی ہیروئن دے طور تے سدھیر دے نال جلوہ گر ہوئیاں۔ ایہہ فلم باکس آفس اتے ہٹ رہی تے ایہنوں پاکستان تے صبیحہ خانم دی پہلی گولڈن جوبلی فلم ہون دا اعزاز حاصل اے۔ ایہہ فلم 1956 وچ ریلیز ہوئی تے ایہدا اک گیت ’’واسطہ ای رب دا توں جاویں وے کبوترا‘ چھٹی میرے ڈھول نوں پچاویں وے کبوترا‘‘ زبان زدعام رہیا تے اج تک فلم بیناں نوں یاد اے۔ صبیحہ دی کامیاب ترین فلماں وچ ’’کنیز‘ دیور بھابھی‘ شام ڈھلے‘ دامن‘ پاک دامن‘ سرفروش‘ انتقام‘ عشق لیلیٰ‘ سوال‘ ماں بیٹا‘ کمانڈر‘ محبت‘ انجمن‘ سجناں دور دیا‘ انسانیت‘ تہذیب‘ دھن جگرا ماں دا‘ اک گناہ اور سہی‘‘ وچ اوہناں دا کردار لازوال تے یادگار کردار سی۔ ایس فلم نوں تاشقند دے فلمی میلے وچ وی کئی ایوارڈز نال نوازا گیا سی۔ فلم ’’تہذیب‘‘ وچ دادی دا کردار وی اک لاجواب کردار سی۔ صبیحہ خانم نے پی ٹی وی تے کئی اک سٹیج ڈرامیاں وچ وی کم کیتا۔ اوہناں دے گائے ہوئے اک ملی نغمے ’’جگ جگ جئے میرا پیارا وطن‘ لب پہ دعا ہے دل میں لگن‘‘ نوں بہت پسند کیتا گیا سی۔ اوہناں دا اک ہور خوبصورت پنجابی گیت ’’سوہنیا وے مکھ تیرا سجری سویر‘‘ وی بہت مقبول ہویا۔ فلم انڈسٹری دی پہلی ہیروئن جہنوں صدارتی تمغہ حسن کارکردگی نال نوازیا گیا۔
فلم ’’اک گناہ اور سہی‘‘ وچ اوہناں نے اک بہت مشکل کردار ادا کیتا لیکن اپنی اداکاری وچ جہڑی خوبصورتی نال حقیقت دا رنگ بھریا اوہدی جہنی تحسین کیتی جاوے گھٹ اے۔ اوہدا اندازہ ایس گل نال کیتا جا سکدا اے کہ تاشقند فلم فیسٹیول وچ اوس فلم نوں نہ صرف شامل کیتا گیا بلکہ صبیحہ خانم نوں بہترین اداکارہ دا ایوارڈ وی ملیا۔ ایس فیسٹیول وچ 95 ملکاں دی فلماں دے وچ مقابلہ سی۔ صبیحہ خانم نے ٹیلی ویژن اتے وی اپنی صلاحیتاں دے جوہر وکھائے۔ کراچی ٹی وی دے پروڈیوسر شہزاد خلیل مرحوم دی اک سیریل تے لہور توں اک پنجابی سیریل وچ کم کیتا۔ صبیحہ خانم نے بھرویں زندگی گزاری۔
صبیحہ خانم نوں ایہہ اعزاز وی حاصل اے کہ اہ پاکستانی سلور سکرین دی پہلی زنانی سن جہناں نوں پرائیڈ آف پرفارمنس ملیا۔ ایس دے علاوہ اوہناں نوں بہترین اداکارہ دی حیثیت نال کئی ایوارڈ وی ملے۔ اوہناں نوں ایہہ وی اعزاز حاصل اے کہ اوہناں نے اردو تے پنجابی دونواں زباناں دی فلماں وچ یکساں مہارت نال کم کیتا۔ اوہناں دے بارے کوئی ایہہ نہیں آکھ سکدا کہ اوہناں نے کسے اک زبان دی فلماں وچ ای متاثرکن اداکاری کیتی۔ اوہناں دی حقیقی زندگی وی کسے فلمی کہانی نال عبارت اے۔ اوہناں دا انتقال 13جون 2020نوں امریکہ وچ ہویا جتھے اوہ اپنے بچیاں دے کول رہائش پذیر سن۔ اوتھے اوہناں دی تدفین ہوئی جد کہ اوہناں دے شوہر سنتوش کمار مسلم ٹائون لہور دے قبرستان وچ آسودہ خاک نیں۔