کاروان علم فائونڈیشن،اردو ڈائجسٹ دے بانی تے تحریک پاکستان دے کارکن ڈاکٹر اعجاز حسن قریشی

لکھت:اختر سردار چودھری

تحریک پاکستان دے کارکن، اردو ڈائجسٹ تے معروف تعلیمی فلاحی ادارے کاروان علم فائونڈیشن دے بانی و روح رواں ڈاکٹر اعجاز حسن قریشی نے ساری حیاتی اک صاف ستھری، سنجیدہ، مہذب، ذمے دارانہ، باوقار تے سب توں ودھ کے اسلام تے پاکستان دی نظریاتی سرحداں دی حفاظت اُتے مبنی صحافت دی پاسداری کیتی ایہناں دی صحافتی خدمات اسمان صحافت اُتے قائم رہن گیاں ایہناں دے بارے وچ مینوں صرف اینا علم سی کہ اوہ پاکستان دے معروف ” ماہنامہ اردو ڈائجسٹ ”دے بانی نیں ایس دے علاوہ میں ایہناں نوں کاروان علم فائونڈیشن دے حوالے نال جان دا سی چوں کے میں اردو ڈائجسٹ دا قاری رہیا واں۔ ایہناں دی اک گل جس نے ہمیشہ میری رہنمائی دی سب توں پہلے تہاڈے ساہمنے ایہنوں بیان کرنا چاہندا واں۔
اوہناں نے اپنے کسے انٹرویوز وچ کہیا سی کہ جدوں میں جرمنی پی ایچ ڈی لئی گیا تے میرے پروفیسر جنہاں دا ناں غالباً پاریٹ سی نے مینوں شروع ای وچ تن گلاں دسیاں سن۔ پہلی گل ایہہ سی کہ جس موضوع اُتے تسیں لکھنا چاہندے او ایس موضوع اُتے پہلے جو وی تسیں پڑھیا اے ایس اُتے اعتماد نہ کرو تے براہ راست مآخذ توں استفادہ کرو۔ دوجی گل ایہہ کہ تہاڈی تحریر وچ کوئی لفظ، کوئی جملہ انج نہ ہوئے کہ ایہنوں کڈ دتا جائے تے وی گل پوری ہوئے، مطلب خوب ناپ تول کے لکھو۔ گل نوں ودھان لئی الفاظ نوں فضول استعمال نہ کرو۔ تیجی گل ایہہ کہ تہاڈا قاری اک عام بندا اے۔ ایس دے ذہن وچ جیہڑے سوال پیدا ہوندے نیں، ایہناں نوں سمجھو تے ایہناں دا جواب اپنی تحریر وچ دیو۔ ایہناں دی ایہہ گل غالباً میں 2016ء وچ پڑھی سی۔ ایس دے بعد میں ایہناں گلاں اُتے عمل کرن دی ہمیشہ کوشش کیتی ایس طرح میں ایہناں نوں اپنا استاد مننا واں۔
ڈاکٹر اعجاز حسن قریشی بھارت دے شہر کرنال وچ اوہ 1928 وچ پیدا ہوئے سن۔ اوتھے ابتدائی تعلیم حاصل کیتی۔ ایہناں دے خاندان نوں سفید پوش کہیا جا سکدا اے۔ میٹرک کرن دے بعد چوں کے اوہ مزید تعلیم حاصل کرنا چاہندے سن تے ایس ویلے ہندوستان وچ مسلماناں دی واحد تعلیمی درس گاہ علی گڑھ یونیورسٹی سی۔ ایہناں دا شوق ویکھدے ہوئے ایہناں دے والد نے اپنی کل جمع پونجی جیہڑی کہ اک سو روپئے سی ایہناں دے حوالے کر دتی۔ ڈاکٹر اعجاز حسن قریشی علی گڑھ اپڑے چوں کے اوہ اک ذہین طالب علم سن ایس لئی ایہناں نوں یونیورسٹی وچ داخلہ مل گیا پر ایہناں دے کول کھان پین تے رہائش لئی پیسے نہیں سن۔ اوہناں نے یونیورسٹی دے منتظم نال گل کیتی، سب حالات دسے، ایہناں دے شوق نوں ویکھدے ہوئے ایہناں نوں رہائش لئی ہاسٹل وچ کمرہ مل گیا تے یونیورسٹی دے ای طفیل ایہناں نوں ٹیوشن مل گئے جس نال کھان پین دے اخراجات پورے ہون گے۔ اک لمحہ ایتھے رکھیے ایس گل نوں پڑھو۔
ایس نال علم ہوندا اے کہ اوہناں نے اپنے شوق دی تکمیل لئی کنج مشکل حالات لنگھائے ہون گے۔ کنہاں حالات وچ اوہناں نے تعلیم دا شوق پورا کیتا۔ انج دے بندے ای اگے چل کے اردو ڈائجسٹ جہے علمی و ادبی رسالیاں دے بانی بن دے نیں۔ ایہناں نوں شروع توں ای تاریخ نال دلچسپی سی۔ مسلماناں دی تاریخ دا مطالعہ کیتا تے جماعت اسلامی نال جڑ گئے۔ ایہناں دناں قیام پاکستان دی تحریک زور و شور نال جاری سی۔ اوہناں نے وی ایہناں جلسیاں وچ شرکت کیتی آخر کار پاکستان دا قیام عمل وچ آیا تے اوہ پاکستان آ گئے۔ ایتھے لہور وچ اوہناں نے تاریخ وچ ایم اے کیتا۔ ایس دے بعد مزید تعلیم ل ئی جرمنی ٹُر گئے اوتھے ایہناں نوں 1956ء وچ سکالر شپ ملیا۔ پی ایچ ڈی دی ڈگری حاصل کیتی تے وطن واپس آ کے پنجاب یونیورسٹی وچ بطور پروفیسر عملی زندگی دا آغاز کیتا۔
ڈاکٹر اعجاز حسن قریشی نوں پاکستان تے اردو زبان نال بے پناہ محبت سی۔ اردو زبان دی تعلیم و ترویج تے نظریہ پاکستان دی نظریاتی سرحداں دی حفاظت لئی اوہناں نے ماہنامہ اردو ڈائجسٹ دی بنیاد 1960 وچ رکھی جیہڑی ایس ویلے جدوں کتب بینی دی عادت ختم ہون دے نیڑے تے ایہنوں کتاباں نال محبت دی آخری صدی قرار دتا جا رہیا اے اک کامیاب ڈائجسٹ اے جیہڑا اپنے لکھن والیاں نوں معقول معاوضہ وی ادا کردا اے اسیں ویکھنے آں بوہت سارے رسالے لکھاریاں نوں معاوضہ ادا نہیں کردے ایہناں دے خون پسینے دی محنت نال لکھاں روپئے ہر مہینے کھا جاندے نیں ایہہ لکھن والیاں دے نال ظلم اے ایہناں حالات وچ وی اردو ڈائجسٹ اپنے لکھن والیاں نوں معاوضہ ادا کردا اے۔
ڈاکٹر اعجاز حسن قریشی جدوں جرمنی وچ تعلیم حاصل کر رہے سن تے ایہناں نوں اردو زبان دی اہمیت دا اندازہ ہویا سی۔ اوہ کہندے نیں ساڈی استانی ساڈے توں متن پڑھوایا کردی سی دیگر ملکاں دے طلباء کسے نہ کسے لفظ اُتے اٹک جاندے سن پر میں بالکل وی نہیں اٹکدا سی۔ اوہناں نے مینوں ایس دی وجہ پچھی تے میں کہیا کہ ایہہ میری زبان اردو دا کمال اے کہ اسیں دنیا دی ہر زبان دا تلفظ کر سکنے آں۔ ڈاکٹر اعجاز حسن قریشی صاحب نوں ایس دا بوہت دکھ سی کہ ساڈی قیادت نہیں چاہندی کہ اردو نافذ نہ ہوئے جدوں تیکر زبان ساڈی اپنی نہیں ہوئے گی اسیں آزاد نہیں ہوواں گے۔ اردو ڈائجسٹ دے آغاز دا ایہہ ای سبب سی۔ ایس ماہنامے نال ایہناں دا مقصد پیسے کمانا نہیں سی۔ اپنی قوم نوں احساس کمتری توں کڈنا سی۔ دوجی زبان دا تعلیم و حکومتی و عدلیہ دی زبان ہون دا مطلب غلامی ای اے۔ آزادی بڑی شے اے ایس دا ایہناں نوں احساس سی۔ اک وار اوہناں نے اپنے انٹرویو وچ کہیا سی کہ عام بندے نوں آزادی دا کجھ پتہ نہیں۔ ساڈے توں پچھو اسیں غلام پیدا ہوئے۔ سانوں آزادی دی بوہت قدر اے۔
اردو ڈائجسٹ متوسط طبقے وچ مقبول اے۔ ایس دے موضوعات دا تنوع پایا جاندا اے۔ ایس وچ ہر طرح دے قاری دی پسند نوں مدنظر رکھیا جاندا اے۔ اسلام و پاکستان دی محبت، ملک و قوم دی خدمت ، سائنس و ٹیکنالوجی دا فروغ، سنجیدہ و بامقصد ادب، ملکی و غیر ملکی کہانیاں، شکار و مہم جوئی اُتے مبنی کہانیاں، مضامین تے تاریخ جہے موضوعات اُتے لکھیا جاندا اے۔
ایسے رسالے دی سب توں وڈی خوبی تفریح تے آگاہی اے۔ اردو ڈائجسٹ دا مقصد اے شعور و آگاہی اُتے مبنی تحریراں قارئین تیکر اپڑانا جس نال اوہ اپنی زندگی دے مقصد نوں پا سکن ہر طرح دے حالات دا مقابلہ کر سکن۔ جس نال قارئین اپنی زندگی نوں بامقصد بنان۔ ادب برائے زندگی نوں اردو ڈائجسٹ وچ اہمیت دتی جاندی اے۔
ڈاکٹر اعجاز حسن قریشی نوں مختلف ملکاں وچ سفر دے موقعے ملے، ایس دوران اوہناں نے محسوس کیتا کہ بیرون ملک مقیم پاکستانیاں تے دیگر قوماں نوں پاکستانی سبزیاں تے پھل متعارف کروانے چاہیدے نیں ابتدائی طور اُتے اوہناں نے اپنے ادارے ’’اردو ڈائجسٹ‘‘ دے پلیٹ فارم توں پاکستانی سبزیاں تے پھل ایکسپورٹ کرنا شروع کیتے جد کہ 1989ء وچ اوہناں نے ’’روشن انٹر پرائزز‘‘دے ناں توں اک باقاعدہ ادارہ قائم کیتا جس نے بوہت جلدی پاکستانی پھلاں نوں دنیا دے کئی ملکاں وچ ایکسپورٹ کرنا شروع کر دتا۔ ’’روشن انٹر پرائزز‘‘ نے کئی وار بہترین ایکسپورٹ کمپنی دا ایوارڈ حاصل کیتا۔
ڈاکٹر اعجاز حسن قریشی نے 2002 وچ کسے اخبار وچ سعدیہ مغل دے بارے وچ خبر پڑھی، سعدیہ مغل نے میٹرک دے امتحان وچ 850 وچوں 810 نمبر لے کے بورڈ وچ پہلی پوزیشن حاصل کیتی سی پر ایہہ بچی غربت دی وجہ نال انٹرمیڈیٹ وچ داخل نہیں لے پا رہی سی۔ ایہہ خبر پڑھ کے ڈاکٹر صاحب نوں اپنا بچپن یاد آ گیا اوہناں نے سعدیہ مغل دے سارے تعلیمی اخراجات چکن دا فیصلہ کر لیا، ایہہ فیصلہ اگے چل کے ’’کاروان علم فائونڈیشن‘‘ دی بنیاد بنیا۔ شروع وچ کجھ احباب نے ساتھ دتا بعد وچ ملک دے معروف کالم نویس صحافیاں نے کالم وی لکھے۔ لکھاں مخیر حضرات دے نال نال ملک ریاض بحریہ ٹائون والیاں نے وی ساتھ دتا۔ پہلے کاروان علم فائونڈیشن دا دائرہ پنجاب سی فیر پورا ملک ہو گیا۔ کاروان علم فائونڈیشن دے تحت انج دے طلباء نوں وظائف دتے جاندے نیں جیہڑی تعلیمی بورڈز تے یونیورسٹیاں توں 80 فیصد توں ودھ نمبر حاصل کردے نیں پر ایہہ مزید تعلیم حاصل کرن دی مالی استطاعت نہیں رکھدے۔
ڈاکٹر اعجاز حسن قریشی صاحب دی کوئی کتاب میری نظر توں نہیں لنگھی شاید اوہناں نے کوئی کتاب وی لکھی ہوئے۔ ہاں ایہناں دے لکھے مضمون اردو ڈائجسٹ وچ بکثرت وچ جاندے نیں۔ ایہناں دی کتاب ہوئے نہ ہوئے اوہناں نے انج دے شاگرد ملک نوں دتے نیں جیہڑے ایہناں دا ناں روشن رکھن گے۔ ڈاکٹر اعجاز حسن قریشی نامور صحافیاں جناب سید ا رشاد احمد عارف، جناب مجیب الرحمن شامی، ہارون الرشید ، ضیاء شاہد، الطاف حسن قریشی، اقبال قریشی، خالد ارشاد صوفی وغیرہ دے استاد نیں۔