اک گمنام ہیرو سرگنگارام

مرزا عثمان بیگ

انسانیت دا کوئی مذہب نہیں ہوندا انسانیت آپ ای بہت وڈامذہب اے۔انسان اشرف المخلوقات اودوں ای بن دا اے جدوں اوہ مذہب، فرقے ذات پات تے رسم و رواج توں ہٹ کے سو چدا اے۔کوئی وی انسان اودوں تک انسانیت دے درجے تے نہیں اپڑ سکدا جدوں تک اوہ دوجے انساناں واسطے چنگا نا سوچے۔ برصغیر پاک و ہند دے اِک گمنام ہیرو سر گنگارام اوہناں لوکاں وچوں نیں جہناں اپنے دیس تے دیس دے لوکاں دی خدمت واسطے دن رات اک کر دتا سر گنگارام نوں جدید لاہور دا بانی آکھیا جاندا اے۔ سر گنگارام دا ناں آئوندے نال ساڈے ذہن دماغ وچ سبھ توں پہلا ں گنگارام ہسپتال دا ناں ذہن وچ آندا اے۔سر گنگارام دے ناں توں کوئی واقف ہوئے یاں نا ہوئے پر گنگارام ہسپتال توں سبھ واقف نیں۔
سر گنگارام صوبا پنجاب دے علا قے مانگٹانوالا وچ 13اپریل 1851نوں جونیر سب انسپکٹر دولت رام دے گھر وچ پیدا ہوئے۔ سر گنگارام بچپن توں ہی بڑے قابل تے ذہین طالبعلم سن۔اوہناں دے استاد اوہناں نوں (میرے چلاکی) دے ناں توں یاد کردے سن ذہین ہون پاروں ہمیشا سکول وچ پہلی پوزیشن حاصل کیتی مگر زندگی چ پہلی واری میٹرک وچ ناکام ہوگئے پر ہمت نہ ہاری امرتسر سکول دے ذریعے دوباراامتحان دے کر کامیاب ہوئے 1869نوں لاہور گورنمنٹ کالج چ داخلا لیاگورنمنٹ کالج توں دو سالہ ریاضی دی تربیت دے بعد 1871 وچ تھامسن کالج روڈکی چوں 50روپے ماہانہ وظیفے دے نال داخلا لے کے اوہناں زندگی دا پہلا قدم چکیا ۔
1873 وچ گنگارام نے فائنل امتحان پاس کرن مگروں پراجیکٹ پیپرز دی لسٹ وچ تیجے نمبر تے آکے گولڈ میڈل لیتا۔ سر گنگارام اپنی ملازمت دے دوران صوبہ پنجاب دے کئی علاقیاں وچ بطور انجینئر کم کردے رہے اوہناں دی پہلی تنخاہ لگ بھگ 150روپے لگی جہڑی اوس ویلے دے حساب نال چنگی سی ۔سر گنگارام دے مالی حالات پہلے نالوں کافی بہتر سن سر گنگارام خوبصورت لباس پاندے سن سفید پگ سنہری سوٹی ہسدا مکھڑا سبھ تو ں ودھیا اکھ دے کول چوٹ دا نشان ستارے وانگ دکھائی دیندا سی ۔سر گنگارام پنجاب وچ بے شمار عمارتاں دے خالق سن مگر ایتھے اسیں اوہناں دیاں صرف لاہور وچ اساریاں عمارتاں دا ذکر کراں گے لاہور ہائی کورٹ،کیتھیڈرل لاہور میوزیم میو سکول آف آرٹس موجودہ نیشنل کالج آف آرٹس جنرل پوسٹ آفس میو ہسپتال دی البرٹ وکٹر بلڈنگ تے گورنمنٹ کالج دی لیبارٹری ورگیاں یادگار عمارتاں تعمیر کیتیاں ۔
سر گنگارام ہائی سکول موجودا لاہور کالج فار وومن تے ہیلے کالج ورگے شاہکار آپ دے ای تخلیق کیتے ہوئے نیں۔ لاہور دے علاقے ماڈل ٹائون تے گلبرگ وی ایہناں ای آباد کیتے سن ۔ رینالہ خورد دے نیڑے پاور ہائوس بنایا۔ ایہ تمام عمارتاں اوہناں دی فنی مہارت دا منہ بولدا ثبوت نیں ۔ آپ دی خدمات دا اعتراف کردے ہوے حکومت ہند نے آپ نوں (رائے بہادر)دا خطاب دتا۔ لاہور وچ تعیناتی دے دوران گنگارام انار کلی بازار وچ رہائش پذیر رہے۔ رائے بہادر گنگارام 1903وچ ملازمت توں فارغ ہوئے اوہناں دیاں ماضی دیاں خدمات دے بدلے حکومت نے چناب وچ 20 ایکڑ اراضی انعام وچ دتی ۔ 1923وچ سر گنگارام نے اِنسانیت دی خدمت واسطے اک ٹرسٹ سر گنگارام دے ناں توں شروع کیتا ۔1921وچ سر گنگارام نے لاہور میں شہر دے دل وچ زمین خریدی تے سر گنگارام چیریٹی ڈسپنسری اک لکھ اِکتی ہزار روپے دی لاگت وچ عمارت تعمیر کیتی جہڑی 1922 وچ گنگارام ہسپتال چ بدل گئی جہڑا اج وی لاہور دوسرا سبھ توں وڈا ہسپتال اے ۔ اوہناں بارے اظہار خیال کردے ہوئے گورنر پنجاب سر میلکم ہیلے نے آکھیا سی کہ: سر گنگارام نے ہیرو دی طرح جتیا تے اک درویش دی طرح لوکاں نوں کڈھ دتا۔ ایک ہور تھاں تے پنڈ ت موہن ملاوی کہندے نیں۔(جاری)

ہندوستان وچ بہت گھٹ لوک ایسے ہون گے جہناں دا دل تعلیم یافتابے روزگار نوجواناں دے غم وچ لہو دے ہنجوروندا ہوئے گا گنگارام اوہناں وچوں ہی اک سن۔
کہیا جاندا اے کہ حدوں لوگ امیر ہو جاندے نیں او غریباں دے غم تے دکھ بھل جاندے نیں مگر گنگارام امیرتے تے خشحالی دی چوٹی تے وی غربت دا درد نہیں بھلے او ہ جدوں وی کسی غریب تے لاچار نوجوان نوں جیون دے حالات دا مقابلا کردے ویکھدے اوہناں نوں اپنی جوانی یاد آ جاندی سی ۔ کامیاب تاجر تے صنعت کار ہون پاروں اوہناں نوں خیال آیا کے اوہ اپنے واسطے کافی کما رہے نیں پر ہن اوہناں نوں لوکاں دی بھلائی واسطے کم کرنا چاہیدا۔ 1927وچ اوہناں نے معذورافراد تے بیوا عورتاں واسطے آشرم کھولی۔ایس منصوبے واسطے اوہناں راوی روڈ دے نیڑے دو ایکڑ اراضی خریدی جس تے اک لکھ 50ہزار روپے لاگت آئی تے آشرم تعمیر ہویا ۔ انگلستان دے شہر بریڈ فورڈ توں اوہناں شہراں وچ پانی دی ترسیل تے گٹر دے جدید نظام وچ عبور حاصل کیتا ۔
ہندوستان واپس آن مگروں اوہناں نوں پنجاب دے کئی اضلاع وچ سرکاری عمارات دی تعمیر لئی گھلیا گیا۔اوہناں نے منٹگمری موجودہ ساہیوال تے لائلپور موجودا فیصل آباد میں وچ کئی ہزار ایکڑ زمین پنجاب گورنمنٹ کولوں ٹھیکے تے حاصل کیتی تے اوہنوں سر سبز تے شاداب کیتا ۔
گنگارام دے خواباں دا پنڈ گنگاپور اوہناں آباد کیتا۔ گنگاپور جدید طرز تے بنایا تے آباد کیتا گیا گنگاپور اک مثالی پنڈ بنایا گیا ہر مذہب دے لوکاں لئی الگ احاطے بنائے گئے۔ وقت گزرن دے نال نال گنگاپور زراعت دے جدید تصورات لئی اک تجربہ گاہ بن گیا ۔گنگاپور دے درخت سائے گھنے زمین مزید زرخیز تے آبادی وی کئی گنا ودھ گئی گنگارام گنگاپور دی ترقی ویکھ کے بہت خش ہوندے سی۔سر گنگارام نے گنگاپور توں بچیانا ریلوے سٹیشن تک ٹانگا ٹرین چلائی سر گنگارام دی زندگی دے آخری پنج ورھے سرکاری اعزازات نال بھرپور سن 1922نوں تانوں سر دا خطاب دیا گیا۔ 1929وچ پنجاب انجینئرنگ کانگریس دی صدارت ملی۔سر گنگارام نے اپنی زندگی دا بہت وڈا حصا فلاحی کماں لئی وقف کیتا ہویا سی اوہناں غریباں یتیماں تے بے روزگارلوکاں واسطے بے شمار خدمت سر انجام دتیاں۔
اپنی زندگی دے آخری سالاں وچ اوہناں نوں اپنے فلاحی کم اجے وی گھٹ لگ رہے سن جہڑے تن ملین روپے توں وی ودھ سن۔ اوہناں ہندوستان وچ بیوا سوانیاں دی دوجی شادی کروان لئی بہت زور دتا اوہناں پرانیاں رسماں نوں منن توں انکار کر دتا تے بیوا خواتین نوں دوجی واری شادی کرن لئی اجازت ہوئے واسطے بہت کم کیتا۔ غریباں مسکیناں دا والی 10جولایی 1927 نوں لندن وچ فوت ہویا اوہناں دیاں آخری رسومات گولڈ رز گرین سر میٹوریم وچ ادا کیتا گیا۔
سر گنگارام دی موت دی خبر جاری بذریعا تار لاہور پہنچی پورا لاہور اداس تے غمگین سی اوس موقعے تے لوکاں وچ ست ہزار روپے دے کپڑے تے نقدی تقسیم کیتے گئے ۔ رائے بہادر لالہ سیوک رام پیو دی آخری خاہش پوری کرن لئی اوہناں دی راکھ لے کے دریا گنگا وچ بہا کے آخری رسومات ادا کتیاں جہدے وچ تقریبا دس ہزار لوکاں نے شرکت کیتی اوس وقت اس طرح دے نعرے جلوس وچ لگ رہے سن
دھان ویر دی جے
غریباں دے والی دی جے
ودھواوں دے سہارے دی جے
پنجابی دے حاتم تائی دی جے
اوہناں دی آخری رسومات ویلے ہر اکھ وچ اتھرو سن۔ 15 اگست نوں رائے بہادر سیوک رام تے اوہناں دے بھرا گنگارام جی دی وصیت باجوں اوہناں دی بچی ہوئی راکھ لے کے لاہور آئے تے براکھ نوں بیوا گھر تے اپاہج آشرم دے قریب مقبرہ وچ رکھ دتا ۔گنگاپور پنڈ دے لوکی راکھ دے آخری درشن واسطے لاہور آئے۔آخری تقریب ٹائون ہال گارڈن توں شروع ہوئی لوکاں دا بہت رش سی۔ سینکڑوں لوگ گنگارام دی خموش خدمات نوں خراج عقیدت پیش کرن لئی موجود سن اوہناں دیاں استھیاں اک ڈولے وچ رکھیاں گیاں سن ڈولے دا جلوس ہزاراں لوکاں تے ادھارت سی ڈولے دے اگے گنگارام جی دی تصویر لگی ہوئی سی۔
جلوس انار کلی توں ہوندا شہر دے مرکزی دروازے توں گزریا۔گلیاں تے بازار لوکاں نال بھرے ہوئے سن دکانداراں نیں کاروبار بند کیتے ہوئے سن۔جلوس دے لوکاں وچ دودھ ونڈیا گیا۔گھراں دیاں چھتاں توں عورتاں ڈولے تے پھول سٹ رہیاں سن ڈولے دا جلوس دپہر نوں راوی روڈ پر تے موجود گنگارام دی سمادی دی مخصوص جگہ تے پہنچیاجتھے آخری رسومات ادا کرن توں بعد راکھ نوں ماربل دے مقبرے چ دفن کر دتا گیا۔ سر گنگارام دی زندگی دا سفر ایتھے ہی مکمل ہوگیا پر اوہناں دیاں خدمات ہمیشہ یاد رکھیاں جان گیاں ۔اوہناں دے بنائے ہوئے ادارے ہمیشہ اوہناں نوں زندا رکھن گے۔سر گنگارام اک انسان دوست شخصیت سن اوہ لوکاں دے دکھ درد تے تکلیفاں محسوس کرن والے انسان سن۔
اوہ ساری زندگی لوکاں دی خدمت واسطے اگے ودھ کے حصہ لیندے اوہ معاشرے وچ تبدیلی لیا ن لئی ساری زندگی جدوجہد کردے رہے۔ اوہناں دی یاد وچ اوہناں دا اک پتلا لاہور مال روڈ اتے بنایا گیا سی پاکستان بنن مگروں اک جلوس دے کچھ نوجواناں نے اوہناں دے پتلے تے حملا کر دتاجہدے بارے اردو دے مشہور افسانا نگار سعادت حسن منٹو نے لکھیا سی کہ جدوں جلوس دے نوجوان وکھالا کر دے سن تے کجھ منڈے پتلے نوں ڈنڈے تے کجھ جتیاں دے ہار پا رہے سن اوسے ویلے پولیس آئی تے پولیس نے جلوس تے لاٹھی چارج کر دتا جہڑے منڈے پتلے تے ہار پا رہے سن پولیس دی لاٹھی وجن توں ڈگ کے زخمی ہوگیا اوہنوں علاج واسطے نیڑلے گنگارام ہسپتال لیجایاگیا تے اوہدی زندگی بچائی گئی۔٭