کڑیالی بابا۔۔۔میاں ظفر مقبول

ڈاکٹر ظفر مقبول لوبھ ہنکار توں پاک، صوفی منش، سادمراد اتے پیار نال کھری گل کرن والا بندہ اے

لکھت:پروفیسر ڈاکٹر سیّد سلطان شاہ

ایہہ 80 دی دہائی دی گل اے کہ اونھاں دِناں ساڈے بڑے سینئر ریسرچ سکالر، علم دوست نعت دا وڈا حوالہ راجا رشید محمود پنجاب ٹیکسٹ بک بورڈ لاہور وچ اک اعلیٰ عہدے تے فائز سن۔ میری اوہناں نال بڑی گوٹھ سی۔ میرا اودھر آونا جاونا لگا رہندا سی۔ اونھاں دِناں ڈاکٹر میاں ظفر مقبول وی ایسے محکمے نال تعلق رکھدے سن۔ محکمے وچ ایہناں دے یارانے دی توتی بولدی سی۔ راجا رشید محمود، ڈاکٹر میاں ظفر مقبول نال اپنے پتراں اظہر تے اختر نالوں ودھ پیار کردے سن تے ایس دا وی کن تتا ہوندا تے راجا رشید اوہدے تے بدلاں دی چھاںدی طرح وچھ جاندے تے دوجے پاسے ڈاکٹر ظفر مقبول اپنے والد پروفیسر میاں مقبول احمد نالوں ودھ راجا رشید محمود دی آدر بھا کردے۔
میں دسنا ایہہ چاہنا آں کہ میرے تے ڈاکٹر ظفر مقبول دے دوستانے وچ راجا رشید محمود دا اک پکا پیڈا رول اے۔
میں ویکھیا اے کہ ڈاکٹر ظفر مقبول لوبھ ہنکار توں پاک، صوفی منش، سادمراد اتے پیار نال کھری گل کرن والا بندہ اے۔ مزاج وچ ایڈی سادگی تے دھیما پن کہ جد تک ایہہ بولدا نہیں یاں ایس دا تعارف نہیں کرایا جاندا ساہمنے بیٹھے بندے نوں بالکل شبہ نہیں ہوندا کہ ایہہ بندہ Ph.D. وی ہو سکدا اے۔
میرا اک اپنا مزاج اے۔ میں بے تکلف گفتگو کرن دا قائل آں۔ ڈاکٹر صاحب جیس ویلے میرے کول تشریف لیاندے تے فیراسیں کجھ ہور ای دنیا وچ مگن ہو جانے آں۔ایہناں نال اکثر تصوف تے گل بات ہوندی اے۔
ڈاکٹر صاحب دی جیویں ای کتاب چھپدی اے، ایہہ میری لئی کتاب لے کے اپڑ پیندے نیں تے آکھدے نیں کہ ’’ ڈاکٹر صاحب میں سوچیا کہ باقی کم ہوندے رہن گے۔ پہلی کتاب تے میں پیراں نوں اپڑاواں نا۔‘‘ بس فیر ساڈا اک نواں باب کھل جاندا۔ مینوں انج لگدا اے کہ ڈاکٹر ظفر مقبول گھروں ٹرن لگا ایہہ سوچ کے ٹردا اے کہ مینوں شاہ ہواں نے ایہہ سوال کرنا ای کرنا ایں تے میں جواب دینا ای دینا اے۔
جے ڈاکٹر ظفر مقبول دے ادبی کم دا سرسری جیہا جائزہ لیئے تے انج لگدا اے جیویں ایہہ اپنے پیو توں نگردادے دے کم دا جھنڈا چُکی پھردا اے اوہناں دے ناواں تے ادارہ بنانا تے اوہناں اداریاں راہیں اپنے وڈکیاں دے کم نوں سودھنا ، ترجمے کر کے چھاپنا، مقالے کرانا ، اوہناں نوں چھپوانا شاید ایس شخص دا مقصد حیاتی بن چکیا اے تے بے شک ایہہ کم نکا نہیں پر میں سمجھناں ایس دا اپنا ذاتی کم ایس توں ڈھیر اگے اے۔ نظم وچ ایہناں دی نعت، کافی غزل تے بال ادب کسے پاروں گھٹ نظر نہیں اونداتے نثر وچ سیرت نگاری، نعتیہ خدمات، طنز مزاح،لوک ادب، ترجمہ نگاری ایس شخص دی محنتاں نال مالا مال دِسدا اے۔ ایس سارے کم دا ایتھے سٹاکڈھنا تے ممکن نہیں۔ میں ایتھے صرف ایہناں دی جغرافیاتی تاریخ والے کم بارے گل بات کرنا چاہواں گا۔
مینوں یاد پیندا اے کہ 2017 ء دی گل اے جدوں ڈاکٹر ظفر مقبول ’’شیخوپورہ تے ننکانہ صاحب دا پنجابی ادب‘‘ ناں دی چھپی کتاب پیش کرن لئی آئے سن۔ میں نہ رہ سکیا تے ظفر مقبول نوں پچھ ای لیا کہ تہانوں شیخوپورے بارے ای کتاب لکھن دی کیوں سُجھی۔ جواب ملیا کہ والد صاحب پروفیسر میاں مقبول احمدؒ گورنمنٹ کالج شیخوپورہ وچ سن جیس کارن میرے مُنڈپنے دا کچھ دور ایس شہر وچ گزریا۔ ایس لئی ایہدے بارے لکھنا میرے تے فرض ہو چکیا سی۔
ایسے طرح 2018ء وچ ڈاکٹر ظفر مقبول مینوں ’’امرتسری لکھیار‘‘ پیش کرن آئے۔ میں تھوڑی جیہی ورق گردانی کیتی تے میں آکھیا ڈاکٹر صاحب تہاڈی کتاب دا ناں ای غلط اے۔ تسیں اپنے قاری نوں ابہام وچ کیوں پا دیندے او۔ ایہہ سارا کم حکیم محمد موسیٰ امرتسریؒ نے کروایا سی۔میں اپنے احساس پیری نوں اک پاسے رکھ کے میری مدد لئی جُٹے رہندے سن۔ اوہناں اپنے مطب وچ میری الماری وکھری رکھی ہوئی سی ۔ میں جدوں اوہناں دے مطب تے جاندا ساں تے اوہناں دا چہرہ کھِڑ جاندا سی۔ ایس کتاب دا ناں حکیم صاحب نے خود رکھیا سی۔ اوہناں نوں بڑا چاء سی کہ کتاب اوہناں دی حیاتی وچ چھپے پر میرے ولوں ڈِھل رہی تے ہن کتاب چھاپن ویلے میں کتاب دا ناں بدل لواں تے میرا کس جُگ بھلا ہووے گا۔ کیہ میرا ناں محسن کُش نہیں ہووے گا؟ حکیم صاحب نے مینوں ایس لئی وی ایس کمے لایا سی کہ اوہ جاندے سن کہ میرے پیو توں لے کے نگڑ دادے تیک سارے امرتسریے نیں۔
اصل مسئلہ تے اوس ویلے بنیا جدوں ڈاکٹر ظفر مقبول نے اپنی کتاب کڑیال کلاں (لوک ، رہتل تے ثقافت) دا مسودہ لیا کے میرے ٹیبل تے رکھ دِتا تے آکھیا ڈاکٹر صاحب تسیں ہمیشہ میریاں چھپیاں کتاباں تے تبصرہ کردے او تے اج والی کتاب تے چھپن توں پہلے مقدمہ کرو۔ میں جان چھڈان دا بڑا جتن کیتا، میں آکھیا کہ میری موجودہ اسائنمنٹ مینوں ایہہ کم کرن دی اجازت نہیں دیندی۔ میرے کولوں تہاڈے نال نیاں نہیں ہو سکے گا۔ پر دوجے پاسے میں نہ مانوں۔ تے بدوبدی پروف میری ٹیبل تے چھڈیا تے یار ہوری اوہ گئے۔ بہرحال میں اپنی جان تے جبر کر کے ایس نوں کھنگالن دی کوشش کیتی ، وقت دی تھوڑ اپنی تھاویں ۔ فیر یارانے تے انج ای پالے جاندے نیں۔
کچھ دناں بعد فون آیا۔ ’’ڈاکٹر صاحب میں کتاب چھاپنی اے انج ای نہیں سنبھال چھڈنی‘‘۔ میں ایس ویلے تیک کتاب کافی کھنگال لئی سی۔ میں عذر پیش کیتا کہ ڈاکٹر صاحب میرے کولوں وقت نہیں نکل سکیا۔ جواب ملیا چلو فیرانج کرنے آں۔ کتاب تے انج وی موٹی ہو گئی اے۔ میں فلیپ تے تہاڈے ولوں دو لائناں لکھ دیناں۔ ایہہ کتاب بالکل فضول اے مصنف نے کوئی کم دی گل نہیں کیتی ۔ لہٰذا میں لکھاری نوں ایہہ کتاب چھاپن دی اجازت نہیں دے سکدا تے ایس رائے دے تھلے تہاڈا ناںدسو وارے وچ اے ؟ میں ڈر گیا کہ ایہہ کرُو بندہ اے ایہنے کر گزرنا ایں۔ میں آکھیا چلو میرے نال میٹنگ رکھ لوئو۔ تاریخ طے ہوگئی ۔ اتفاق نال مینوں اوس دن بحیثیت VC میٹنگ اٹینڈ کرنی پے گئی تے متھی ہوئی ایہہ تاریخ بھننی پے گئی۔ اگلی تاریخ تے میں بہندیاں نال فیر اوہو روائتی جملہ بول دِتا۔ ڈاکٹر صاحب کتاب دا ناں رکھن لگے بڑی بے نیازی توں کم لیندے او۔ تسیں نہیں چاہندے کہ تہاڈے کم توں قاری نوں پتہ لگے کہ کتاب وچ ہے کیہ؟
ایس کتاب دے پہلے اک دو باب چھڈ دِتے جان تے پورا پنجاب اے۔ سگوں بھرواں پنجاب اے تے تسیں کڑیال دا ڈھچر کیوں ڈھا دتا اے۔ ڈاکٹر ظفر مقبول دا لیکچر شروع کڑیال کلاں وچ میں جمیا، پلیا، پڑھیا تے پڑھاندارہیاآں۔ ایس دھرتی دے سینے وچوں نکلیا اناج کھاہدا تے ایسے دھرتی تے سینہ تان کے پھردا رہیا۔ ایس نے مینوں برداشت کیتا تے جے میں ایس دا قرض اتارن دا تھوڑا جیہا جتن کیتا اے تے کیہ برا کیتا اے؟ پتہ نہیں ایہہ گل تہاڈی نظروں گزری اے کہ نہیں ۔ میں ایتھوں دے وسنیکاں دے دیرینہ مسئلے حل کیتے نیں۔ جیس طرح ساڈے پاکستانیاں وچوں بہتے لوکاں دی کوشش رہندی اے کہ اسیں کسے طرح عربی النسل بن جائیے تے تاں گل بندی اے۔ ایسے طرح کڑیال کلاں دے جٹاں دی ہمیشہ توں ایہہ خواہش رہی اے کہ اوہ کسے نہ کے طرح کرن سنگھ دی اولاد وچ پُرچے نظرآون۔ ایہہ خود زیادہ پڑھے لکھے لوک نہیں سن ایس لئی ایہہ اپنیاں مراثیاں نوں ونگاردے رہے تے مراثی ایہناں نوں دونہہ دونہہ ہتھیں لُٹدے رہے ۔ اوہناں لئی کیہڑی گل سی لیک ای مارنی سی ناں۔ سجے وگ گئی یاں کھبے وگ گئی ۔ میں ایس کم نوں کسے لوبھ لالچ توں بناں تحقیق دے موجودہ طریقیاں نال ساہمنے لیاندا اے۔ جیہڑا ہر حوالے نال مکمل تے غلطیاں توں پاک ای نہیں سگوں ایہناں نوں مفت مل گیا۔ ایہناں نوں تے بغلاں مار لینیاں چاہیدیاں۔ میری جاچے ڈاکٹر ظفر مقبول نے کڑیال کلاں دے بارے لکھن لگیاں حد کر دِتی اے۔
کڑیال دی گل کیتی اے تے جتھے جتھے کڑیال ورگے ناں دا پنڈ اے، اوس دا ذکر وی کیتا اے تے ایہہ دسیا اے کہ ایس پنڈ دے ناں دا ہور کیہ کارن ہو سکدا اے۔ جیس شاعر / ادیب نے اپنی کتاب تے مضمون وچ کڑیال دا ذکر کیتا اے اوس نوں اکٹھیاں کر دِتا اے۔ جس کرن سنگھ دے ناں تے ایہہ پنڈ اے اوس دیاں تئی پیڑھیاں گنوا دِتیاں نیں۔ ایس پنڈ دیاں وسنیک ذاتاں / برادریاں دی گل کیتی اے تے قلم توڑ دتی اے۔ ایتھوں دے مرد ، عورتاں، فصلاں کھانیاں، ویاہ شادیاں، مرگ بھرگ، پیر فقیر، عالم تے خاص کر کے بابے بمعنی بزرگ، جوتشی، جادوگر، علم جفر، علم النجوم ،ماہر علم الاعداد، پیشہ ور ناشراں ، لکھاریاں بارے کمال دی گل کیتی اے تے بیبیاں نوں بابا ساز قرار دتا اے۔ ایتھے دے لوکاں دے رویے، امارت تے ایہناں دے لہجے دا ظفر مقبول سچا عکاس نظر آوندا اے۔ایس کتاب وچ دتیاں یاد گریاں وی سلاحاً جوگ نیں۔
بزرگان دین تے لکھاریاں بارے مضمون بڑے پرسنل تے عام ڈگر توں ہٹ کے نظر آؤندے نیں ۔ انج لگدا اے کتاب چھپن مگروں ڈھیر سارے لوک ایہناں دے ہتھیں پڑہتھیں ضرور ہون گے۔
بہرحال ظفر مقبول دا ایہہ کم ویکھ کہ ایہہ گل طے ہو گئی اے کہ جیس دھرتی بارے تے جیس دھرتی دے لوکاں بارے گل ہو رہی ہووے لکھاری دا اوس تھاں دا وسنیک ہونا پہلی شرط اے۔ ایس گل تے کوئی کمپرومائز نہیں ہو سکدا۔ظفر مقبول نے ایس کم وچ اک کھوجی تے مورخ دا کردار بڑے چنگے ڈھنگ نال نبھایا اے۔ میں اوہناںنوں ایس تے مبارک پیش کردا ہاں تے اوہناںلئی لمی حیاتی دی دعا کرداں۔