خرابی ساڈے وچ اے، قرار داد مقاصد وچ نہیں
قرار داد مقاصد پاکستان دے پہلے منتخب وزیراعظم قائد ملت لیاقت علی خاں نے 7 مارچ 1949 نوں پیش کیتی سی
محمد آصف بھلی
جس طرح مصیبت کلی نہیں آندی ایسے طرح گمراہی تے جہالت وی کلی نہیں آندی جدوں کوئی بندا گمراہ ہو جاندا اے تے فیر ایہنوں ایہہ وی خیال نہیں رہندا کہ ایس دے اسلاف دے افکار و نظریات کیہ سن تے اوہ آپ جہالت دیاں کنہاں پستیاں وچ ڈِگدا جا رہیا اے۔ ماڈل ٹائون لاہور وچ اک عالم دین ہویا کردے سن جیہڑے تقریباً 25 ورہے تیکر اپنے درس قرآن نال لوکاں دے دِلاں وچ ایمان دی حرارت پیدا کردے رہے۔ اوہ بزرگ عالم دین عملی سیاست نال تعلق نہ رکھن دے باوجود حکمراناں دے خلافِ اسلام اقدامات اُتے انتہائی سخت الفاظ وچ تنقید کرنا اپنا دینی فریضہ سمجھدے نیں۔ 1953ء وچ اوہ اسلام دے غدار قادیانیاں نوں باضابطہ طور اُتے پارلیمنٹ دے ذریعے غیر مسلم قرار دلوان لئی سرگرم عمل رہے تے اپنے آقا حضرت محمد ﷺ دے مقام ختم نبوت دے تحفظ دی خاطر جیل وچ وی گئے تے شاہی قلعہ لاہور دے عقوبت خانہ وچ پولیس دے ظالمانہ تشدد دا نشانہ وی بنے۔ اسلام دے خلاف کسے نامعقول تے مردود بندے دا اک لفظ سننا وی جس عالم دین لئی قابل برداشت نہیں سی اج ایسے عالم دین دے پتر دا اک اخبار وچ ایہہ بیان شائع ہویا اے کہ قرار داد مقاصد نوں آئین توں الگ کر دینا چاہیدا اے کیوں جے قرار داد مقاصد دی وجہ نال بڑیاں خرابیاں پیدا ہوئیاں نیں۔
قرار داد مقاصد دے حوالے نال کجھ گزارشات پیش کرن توں پہلے سانوں ایہہ جان لینا چاہیدا اے کہ پاکستان بنان والی دونواں عظیم ہستیاں علامہ اقبال تے قائداعظم اپنی بے پناہ بصیرت تے گہرے مطالعہ پاروں ایس گل اُتے یقین رکھدے سن کہ جے اسلام نوں اسیں اک نجی معاملہ سمجھاں گے تے فیر اک سیاسی تے اخلاقی نصب العین دی حیثیت نال اسلام دا وی اوہ ای حشر ہوئے گا جیہڑا مغرب وچ مسیحیت دا ہویا اے۔ اقبال تے قائداعظم دونواں دا ایہہ ایمان سی کہ اسلام نوں فرد تے ریاست دونواں دی زندگی وچ غیر معمولی اہمیت حاصل اے۔ اسلام دا مذہبی نصب العین تے معاشرتی نظام دونویں اک دوجے لئی لازم و ملزوم نیں۔ متحدہ ہندوستان وچ منتشر تے پراگندہ حال مسلماناں نوں صرف اسلام دے زندگی بخش نظریے دی بنیاد اُتے ای اک قوم دی صورت دتی جا سکدی سی۔ وطن دی بنیاد اُتے قوم دے تصور نوں مسترد کر کے اسلام دی بنیاد اُتے اسلامی قومیت دے نظریے نوں تسلیم کروا کے ای ساڈے لئی حصول پاکستان ممکن ہویا۔ جے اسلام نوں مسیحیت وانگوں اک انفرادی تے پرائیویٹ معاملہ سمجھیا جاندا تے پاکستان دی بنیاد رکھی ای نہیں جا سکدی سی۔ جیہڑے قوم پرست علماء قیام پاکستان دے خلاف سن ایہناں دا موقف یقینا ایہو سی کہ اسلام دا متحدہ ہندوستان وچ سیاسی تے ریاستی امور دے نال کوئی تعلق نہیں ہوئے گا۔ ظاہر اے جس ملک وچ 25 فیصد مسلمان ہوندے تے 75 فیصد غیر مسلم جس وچ غالب اکثریت ہندوئواں دی ہونی سی اوتھے سیاست یا ریاست نال اسلام دا کوئی رشتہ کنج ہو سکدا سی۔ محمد علی جناح تے علامہ اقبال دے نیڑے وی اسلام تے سیاست جدا جدا ہوندے تے اوہ مسلم ریاست دا مطالبہ کنج تسلیم کروا سکدے سن۔
قرار داد مقاصد پاکستان دے پہلے منتخب وزیراعظم قائد ملت لیاقت علی خاں 7 مارچ 1949 نوں پیش کیتی سی جیہڑی بعدازاں پاکستان دی پہلی دستور ساز اسمبلی نے 12 مارچ 1949 نوں منظور کر لئی۔ قرار داد مقاصد دے نمایاں نکات دا مطالعہ تسیں وی کر لوئو تے فیر ایہہ فیصلہ تے تجزیہ وی اسیں تہاڈے اُتے چھڈ دینے آں کہ اوہ بوہت ساری ’’خرابیاں‘‘ جیہڑی اک ممتاز عالم دین دے پتر تے ساڈے محترم دوست نوں قرار داد مقاصد پاروں نظر آئیاں نیں کیہ ایہناں دے نقطہ نظر وچ کوئی سچائی موجود اے؟ قرار داد مقاصد دا پہلا نکتہ ایہہ وے کہ اللہ تعالیٰ ای کل کائنات دا بلاشرکت غیرے حاکم مطلق اے تے ایسے نے جمہور (People) دی وساطت نال مملکت پاکستان نوں حکمرانی دا اختیار اپنی مقرر کردہ حدود دے اندر استعمال کرن لئی نیابتاً عطاء فرمایا اے تے ایہہ اختیار حکمرانی اک مقدس امانت اے۔ ریاست اپنے جملہ حقوق و اختیارات حکمرانی عوام دے منتخب کردہ نمائندیاں دے ذریعے استعمال کرے گی۔
مملکت پاکستان لئی جیہڑا دستور مرتب کیتا جائے گا ایس وچ جمہوریت، حریت، مساوات، رواداری تے سوشل جسٹس دے اصولاں نوں (جس طرح اسلام نے ایہناں دی تشریح کیتی اے) پوری طرح ملحوظ رکھیا جائے گا۔
مسلماناں نوں لازماً ایس قابل بنایا جائے گا کہ اوہ اپنی انفرادی تے اجتماعی زندگیاں نوں اسلام دی تعلیمات تے تقاضیاں دے مطابق ترتیب دے سکن جویں کہ قرآن پاک تے سنتِ رسول ؐ وچ متعین کیتا گیا اے۔
اقلیتاں نوں اپنے مذہبی عقائد اُتے اعتقاد رکھن تے عمل کرن دی آزادی حاصل ہوئے گی تے اوہ اپنی ثقافت نوں ترقی دین وچ وی آزاد ہوئے گی۔
بنیادی حقوق دے تحفظ دی ضمانت دتی جائے گی۔ ریاست وچ سب نوں اک جہے موقعے میسر ہون گے۔ قانون دی نظر وچ سب لئی برابری ہوئے گی۔ سیاسی، اقتصادی تے معاشرتی اعتبار نال ہر اک دے نال انصاف ہوئے گا، اظہار عقیدہ، عبادات تے جماعت سازی دی آزادی ہوئے گی۔ عدلیہ دی آزادی دی کامل ضمانت دتی جائے گی۔
قرار داد مقاصد دے نمایاں نکات دا تسیں مطالعہ کر لیا اے ساڈے خیال وچ ایس قرار داد مقاصد اُتے عمل کرن نال تے کوئی خرابی پیدا نہیں ہو سکدی۔ کیہ اللہ تعالیٰ نوں ساری کائنات دا بلاشرکت غیرے حاکم مطلق منن تے ملک دے اک منتخب حکمران ولوں اللہ تعالیٰ دی قرآن حکیم وچ قائم کیتی ہوئی حدود دے اندر رہندے ہوئے اپنے اختیارات استعمال کرن توں کوئی خرابی پیدا ہو سکدی اے۔
کیہ سنت رسول ؐ نوں ساڈے حکمران جے اپنا رول ماڈل بنا لین تے ساڈے نظامِ حکومت وچ کوئی خرابی باقی رہ سکدی اے۔ سیرت رسول ؐ وچ ساڈے ساریاں لئی بہترین نمونہ موجود اے۔ پر جے کسے دے دماغ وچ بقول اقبال بت خانہ ہوئے تے ایہنوں نکتہ توحید نہیں سمجھایا جا سکدا۔ اصل وچ جیہڑا طبقہ اسلام تے سیاست نوں وکھرا وکھرا سمجھدا اے اوہ کسے وی طور پاکستان دے ریاستی تے سیاسی امور نوں اسلامی اصولاں دے مطابق چلان دے نظریے نوں قبول کرن لئی تیار نہیں۔ ایہہ لوک براہ راست اسلام دے خلاف گل کرن دی جرات تے نہیں کر سکدے پر اسلامی تعلیمات دے خلاف اپنے دِلاں وچ لُکے ہوئے بغض نوں کدی اوہ مُلا دا اسلام کہہ کے اپنی تنقید دا نشانہ بناندے نیں تے کدی ایہہ کہہ دتا جاندا اے کہ قرار داد مقاصد دی وجہ نال کئی خرابیاں نے جنم لیا اے۔قرار داد مقاصد پیش کردے ہوئے قائد ملت لیاقت علی خاں نے اپنی تقریر وچ ایہہ وضاحت وی کر دتی سی کہ اسلام وچ مُلائیت یا پاپائیت دا کوئی تصور موجود نہیں بلکہ ایہہ کہنا چاہیدا اے کہ اسلام وچ تھیوکریسی دا سوال ای پیدا نہیںہوندا۔ فیر ’’مُلا کے اسلام‘‘ دی اصطلاح کتھوں آ گئی۔ اسلام تے محمد ؐرسول اللہ دی تعلیمات دی پیروی دا ناں اے۔ قائداعظم، علامہ اقبال تے لیاقت علی خاں ایہناں وچوں کوئی وی کسے مُلا دا پیروکار نہیں سی۔ پر ایس دا مطلب ایہہ وی نہیں لیا جا سکدا کہ قائداعظم تے علامہ اقبال ہر عالم دین دے خلاف سن۔ جے علامہ اقبال دے خطوط دا مطالعہ کیتا جائے تے پتہ چلدا اے کہ اوہ دینی امور وچ کئی علماء توں راہنمائی لیندے سن تے جتھے ایہناں نوں کسے عالم دین دا مشورہ تے رائے ٹھیک لگدی تے اوہ ایہنوں خوشی نال قبول کر لیندے ایہہ اک اصولی گل اے کہ سانوں اپنے مسلمان ہون اُتے شرمندہ نہیں ہونا چاہیدا تے بطور مسلمان ساڈا ایہہ اعتقاد وی ہونا چاہیدا اے کہ اسلامی اصولاں اُتے عمل کرن نال ای سانوں دنیا تے آخرت وچ فوز و فلاح نصیب ہو سکدی اے۔
چلو قرار داد مقاصد دی کسے خرابی پاروں جے ساڈے کوئی دوست ذاتی طور اُتے ’’متاثر‘‘ ہوندے نیں تے اسیں قرار داد مقاصد نوں وکھرا رکھدے ہوئے ایہناں توں سوال کرنا چاہنے آں کہ بطور مسلمان وی کیہ ساڈا ایہہ فرض نہیں کہ اسیں اپنی زندگیاں دی تعمیر اسلامی تعلیمات تے روایت دے مطابق کریئے تے کیہ سانوں اپنے سیاسی تے اقتصادی امور وچ اسلامی احکامات نوں ملحوظ نہیں رکھنا چاہیدا۔ ساڈا تے ایہہ ایمان اے کہ اج حیات انسانی نوں جیہڑے طرح طرح دے امراض لاحق نیں اسلام ایہناں لئی اکسیر اعظم دا حکم رکھدا اے اوہ اسلام جنہوں ساڈے پیارے پیغمبر حضرت محمد ﷺ نے دنیا دی سب توں پہلی اسلامی ریاست وچ عملی طور اُتے نافذ کر کے وکھایا۔ جے نظام حکومت وچ اسلام دی روحانی تے اخلاقی اقدار نوں شامل کر لیا جائے تے خود غرض تے خود پسند حکمراناں دے بجائے سانوں اوہ حاکم میسر آ سکدے نیں جنہاں دا نصب العین صرف تے صرف انساناں دی خدمت ہوئے گا۔ اج ساڈے ملک وچ جنہا ظلم، ناانصافی، دھونس، دھاندلی، بدعنوانی، لوٹ کھسوٹ، قانون دی بے حرمتی تے غربت و بدحالی دے بدنما مناظر موجود نیں ایہناں سب دا حل اک ای اے کہ ساڈے حکمران اپنے اقتدار تے اختیارات نوں اللہ ولوں تفویض کیتی ہوئی امانت دے طور اُتے استعمال کرن۔ جس ملک وچ معاشرتی انصاف نہ ہوئے تے معاشی اعتبار نال مساوات نہ ہوئے تے جتھے امیر طبقہ امیر تر تے غریب عوام غریب تر ہوندے چلے جا رہے ہون ایہنوں اسیں قطعی طور اُتے اسلامی معاشرے دا ناں نہیں دے سکدے۔ جے اسیں قرآن مجید تے سنت رسول ؐ اُتے عمل کر رہے ہوئیے تے کنج ممکن اے کہ غریب عوام معاشی ناانصافی دا شکار ہون تے عوام دے نال ظلم و ناانصافی کرن والے قانون دی گرفت وچ نہ آن۔ اسلام وچ صالح زندگی دا تصور ایہہ نہیں کہ اسیں ذاتی طور اُتے کنہے عبادت گزار آں۔ اک صالح معاشرے دا مطلب ایہہ وے کہ اوتھے معاشی ترقی تے خوشحالی وچ سب برابر دے حصہ دار ہون۔ جے ساڈی انفرادی تے اجتماعی زندگی اسلام دی تعلیمات تے قاضیاں دے مطابق لنگھے گی تے فیر ایہہ ہو نہیں سکدا کہ معاشرے وچ ظلم و ناانصافی دا وجود باقی رہوے۔
اسلام دا مطلب ایہہ ہر گز نہیں کہ خدا تے بندے دے وچکار تے تعلق قائم ہوئے پر ایس تعلق دے معاشرے اُتے مثبت نتائج مرتب نہ ہون۔ جے اسیں انج دا اجتماعی معاشرہ تشکیل دین وچ کامیاب نہیں ہو سکدے جس وچ آسانیاں ساریاں لئی ہون تے اوہ معاشرہ اسلامی تصورات اُتے مبنی قرار نہیں دتا جا سکدا۔ اک مثالی اسلامی معاشرے وچ غیر مسلم اقلیتاں دے بنیادی حقوق نوں قطعاً نظر انداز نہیں کیتا جا سکدا۔ جے اسیں اقلیتاں دی مذہبی آزادی وچ مداخلت دے مرتکب ہوندے آں تے ایہہ غیر اسلامی فعل ہوئے گا۔ سانوں اک اسلامی معاشرے وچ اقلیتاں دے حقوق دے تحفظ دے محض رسمی اعلانات نہیں کرنے ہوندے بلکہ عملی طور اُتے انج دے حالات پیدا کر دینا ساڈا فرض اے کہ اقلیتاں اپنے بنیادی حقوق دے تحفظ دے احساس نال خوش تے مطمئن ہون۔
قرار داد مقاصد وچ ایہو کجھ کہیا گیا سی پر قرار داد مقاصد اُتے عمل ای کدوں کیتا گیا اے؟۔ قرار داد مقاصد منظور کرن والے پاکستان دی پہلی دستور ساز اسمبلی دے ارکان قائداعظم دے قابل اعتماد ساتھی سن۔ اوہناں نے قوم دے نال اک مخلصانہ عہد کیتا سی۔ لیاقت علی خاں دی شہادت دے بعد اقتدار اُتے ملک غلام محمد تے سکندر مرزا جہے لوک مسلط ہو گئے۔ ایہناں دے بعد ملک وچ پہلے فوجی راج دا آغاز ہو گیا تے پاکستان اُتے لمبی مدت تیکر جنرل ایوب خاں دی آمریت مسلط رہی۔ انج دے حالات وچ قیام پاکستان دے مقاصد وی فراموش کر دتے گئے تے قائداعظم دی تعلیمات وی طاقِ نسیاں اُتے رکھ دتی گئیاں۔ ملک دی بدقسمتی ویکھو کہ پاکستان دے حوالے نال قائداعظم دا جیہڑا ویژن سی ایس دی تشریح سیکولر طبقے نے اپنے ذمے لے رکھی اے۔ سیکولر طبقہ اوس ویلے کتھے سی جدوں تحریک پاکستان جاری و ساری سی تے قائداعظم نے اک سو توں وی زیادہ وار قیام پاکستان دے مقاصد دی وضاحت کیتی سی۔ سیکولر عناصر نوں قائداعظم دی صرف 11 ۔ اگست 1947ء دی اک تقریر پسند اے جے ایہہ سیکولر طبقہ بدنیتی دا مظاہرہ نہ کرے تے نہ صرف قیام پاکستان توں پہلے بلکہ 11۔ اگست 1947ء دی تقریر سنے تے ایس دے بعد دے قائداعظم دے خطبات نال ایہہ حقیقت ثابت ہو جاندی اے کہ قائداعظم پاکستان نوں اک اسلامی جمہوری تے فلاحی ریاست بنانا چاہندے تے قائداعظم دے نیڑے اسلام دے سنہرے اصول اج وی ایسے طرح قابل عمل نیں جس طرح چودہ سو سال پہلے سن۔ کیوں جے قرآن مجید تے سنت رسول ؐ قیامت تیکر ساڈے لئی مشعل راہ تے چراغ ہدایت اے۔
قائداعظم نے اپنی مشہور زمانہ 11۔ اگست 1947ء دی تقریر وچ پاکستان دے سارے شہریاں لئی بلا لحاظ مذہب مساوی حقوق شہریت دی گل کیتی سی۔ سارے شہریاں نوں جے بلاتمیز مذہب برابر دے بنیادی حقوق میسر ہون تے کیہ ایہنوں تعلیمات اسلام توں متصادم معاشرہ کہیا جائے گا؟۔ قائداعظم نے تے 14۔ اگست 1947ء نوں اپنی تقریر وچ ایہہ واضح کر دتا سی کہ غیر مسلماناں نال رواداری تے حسن سلوک دی تعلیمات اسیں رسول کریم ؐ توں سکھی اے جنہاں نے عیسائیاں تے یہودیاں اُتے فتح حاصل کر لین دے بعد غیر مسلماں نال بے مثال رواداری تے حسن سلوک دا مظاہرہ کیتا سی۔
