شہید پاکستان حکیم محمد سعید
’’مجدد طب‘‘دی 23 ویں برسی دے موقعے اُتے اُچیچی اشاعت
حکیم راحت نسیم سوہدروی
ایہہ اک ناقابل تردید حقیقت اے کہ جے شہید حکیم محمد سعید نہ ہوندے تے اج پاکستان وچ طب دا وجود ختم ہو چکیا ہوندا، طب مشرقی / یونانی دی ترقی و فروغ، طب و اطباء دا تسلیم کیتا جانا، فیر طب مشرقی جس دی اساس نباتات اُتے وے نوں علمی، عالمی سطح اُتے موضوع فکر و تحقیق بنان تے عالمی ادارہ صحت نال تسلیم کرانا جس دی وجہ نال اج دنیا فطرت ولوں لوٹ کے اک وار فیر طب محفوظ دی تشکیل لئی سرگرم عمل اے ایہہ ایہناں دا انج دا کارنامہ اے جس اُتے اوہ بجا طور اُتے ’’مجدد طب ‘‘قرار پاندے نیں، میدان طب دے نال نال ثقافت تے تعلیمی دنیا وچ جامعہ ہمدرد تے ایس دے زیر اہتمام ہمدرد میڈیکل اینڈ ڈینٹل کالج، ہمدرد کالج آف ایسٹرن میڈیسن، ہمدرد کالج آف کامرس، ہمدرد پبلک سکول، بیت الحکمہ (لائبریری جامعہ ہمدرد ) تے دیگر ادارے قائم کر کے سر سید وقت، اکھوائے، فیر تعمیر و استحکام وطن ، تعمیر اذہان ملت، نونہالاں دی تعلیم و تربیت، نوجوان نسل لئی فکری فورم، حفظ صحت دا شعور بیدار کرن لئی سپاہ صحت، اخلاقی قدراں دے فروغ لئی آواز اخلاق، ۲۷ رمضان المبارک یوم قیام پاکستان دی تحریک ، لائبریریاں دے فروغ، علم و عالم دی قدر دانی، قرآن و سیرت کانفرنساں دا اجراء، مسلم سائنسداناں دے کارنامیاں دی اشاعت، کتاباں دے تراجم دے علاوہ کئی قومی و ملی تحریکاں شروع کیتیاں۔ انج کہیا جا سکدا اے کہ ایہناں دی زندگی دا عنوان اسلام، پاکستان تے طب اے تے ایہناں دا شمار ایہناں عظیم المرتبت بندے پاکستان وچ ہوندا رہوے گا جنہاں دا مقصد حیات خدمت خلق تے تعمیر پاکستان رہیا۔ ہن ایہناں دی شخصیت، اپنے علم و فضل، ایثار و قربانی تے خلوص و شفقت پاروں سرسید احمد خان، علامہ اقبال تے قائداعظم دے بعد ، رول ماڈل، دی حیثیت رکھدی اے، شہید حکیم محمد سعید دے آباد واجداد چینی ترکسان دے شہر دا شغر توں سترویں صدی دے اوائل وچ پشاور وارد ہوئے۔
فیر اٹھارویں صدی دے دوجے عشرے وچ ایس خاندان دے کجھ بندیاں نے دہلی دا رُخ کیتا جتھے ۱۸۸۳ء نوں حکیم حافظ عبدالمجید نے جنم لیا۔ جنہاں نے ۱۹۰۶ء وچ ہمدرد دی بنیاد رکھی تے کل سرمایہ اک سورپے سی، اوہناں نے ۱۹۲۲ء وچ عالم شباب وچ وفات پائی، ایس ویلے وڈے پتر عبدالحمید دی عمر ۱۳ ورہے سی، نکے پتر محمد سعید دی عمر صرف ۲ سال سی۔ حکیم عبدالحمید نے ہمدرد سنبھالیا تے نال نکے محمد سعید دی تعلیم و تربیت کیتی ، حکیم محمد سعید نے نو سال دی عمر وچ قرآن حکیم حفظ کر لیا، ابتدا ایہناں دا رحجان صحافت ول سی پر برادر اکبر حکیم عبدالحمید دی ایما اُتے طیبہ کالج دہلی وچ داخلہ لے لیا تے سند فراغت حاصل کر کے ہمدرد وچ کم شروع کر دتا۔ ہمدرد جلدی ای ترقی طب تے سماجی بہبود دا وڈا ادارہ بن گیا۔
۱۹۴۶ء وچ حکیم عبدالحمید نے ہمدرد نوں وقف کر دتا تے خود نوں مقاصد ہمدرد دی تکمیل لئی وقف کر دتا۔ ۱۹۴۷ء وچ تقسیم ہند دے نتیجے وچ جدوں مملکت اسلامی جمہوریہ پاکستان معرض وجود وچ آئی تے حکیم محمد سعید نے وسیع و عریض کاروبار نوں چھڈ کے ہجرت نوں ترجیح دتی تے ۳۸ سال ہندوستان وچ لنگھان دے بعد خوشحال زندگی چھڈ کے پاکستان دی شہریت اختیار کر لئی اوہ پاکستان خالی ہتھ آئے، اپنی محنت و جدوجہد نال کجھ روپیاں نال ہمدرد دی بنیاد رکھی۔ ابتدا وچ حالات ناساز گار سن پر مسلسل جدوجہد نال جلدی ای اپنے وڈے بھرا دے نقش قدم اُتے چلدے ہوئے ہمدرد نوں طب یونانی دا اک وڈا ادارہ ای نہ بنا دتا بلکہ طب و صحت دے میداناں وچ عالمی شہرت حاصل کر لئی اوہ اپنی ساری سرگرمیاں دے باوجود مطب کردے تے ہر مہینے باقاعدگی نال لہور، پشاور تے راولپنڈی جد کہ گاہے بگاہے فیصل آباد، ملتان، حیدر آباد تے دوجے مقامات اُتے جاندے ایہہ معمول زندگی بھر قائم رہیا۔ ہمدرد نوں معیاری دوا ساز ادارہ بنان دے نال نال انجمن ترقی طب قائم کیتی۔ ایسے انجمن دے زیر اہتمام حکیم محمد سعید دی قیادت وچ پہلا طبی وفد عوامی جمہوریہ چین گیا جس نے واپسی اُتے اپنے دورہ دی رپورٹ پیش کیتی۔ چین نے نہ صرف پاکستان وچ طب نوں تسلیم کیتا بلکہ ۱۹۶۵ء دا طبی ایکٹ وی منظور ہویا طبی تعلیم باقاعدہ ہوئی۔ پاکستان تے عوامی چین وچ تعلقات دا آغاز وی ہو گیا۔ ایس دے بعد حقوق اطباء لئی پاکستان طبی ایسوسی ایشن (ہن پاکستان ایسوسی ایشن فار ایسٹرن میڈیسن) قائم کیتی۔ ایس ایسوسی ایشن دی مساعی نال پاکستان دی طبی تاریخ وچ پہلی صدارتی سطح اُتے جنرل ضیاء الحق دی صدارت وچ کانفرنس ہوئی تے ترقی طب لئی عادلانہ اقدامات ہوئے۔ ایہناں نوں طب بارے صدارتی مشیر بدرجہ وفاقی وزیر مقرر کیتا گیا۔ ایہناں دی جدوجہد نال طبی بورڈ نوں نیشنل کونسل فار طب دا درجہ دتا گیا۔ بلدیاتی اداریاں نوں طبی ڈسپنسریاں قائم کرن دی ہدایت ہوئی مختصر ایہہ کہ اوہ طب لئی بوہت کجھ کرن دے خواہش مند سن پر بیورو کریسی رکاوٹ بن گئی تے صدر صاحب بے بس نظر آئے تے اوہناں نے ویلا ضائع کرن دی بجائے وزارت توں استعفیٰ دے دتا تے اپنی توجہات دا رُخ ممالک غیر ول موڑ دتا، جتھے ایہناں نوں بوہت ساری کامیابیاں ملیاں۔ یونیسیف تے یونیسکو نے طب نوں موضوع فکر و تحقیق بنایا۔ عالمی ادارہ صحت نے طب نوں تسلیم کر کے افریشائی ملکاں نوں ہدایت کیتی کہ اوہ اپنے مسائل صحت دے حل لئی اپنی صحت پالیسیاں وچ اپنی علاقائی طباں نوں شامل کرن ۔ کویت وچ طب اسلامی سنٹر دا قیام تے پوری دنیا دی جامعات وچ نباتا ت اُتے سیمینارز تے علاج معالجہ دا رحجان تے سب توں ودھ کے طب نوں جدید میڈیکل سائنس دے برابر لا کھڑا کرنا ایہناں د ا کارنامہ اے طب و اطباء لئی ماہ نامہ اخبار الطب تے طبی تحقیق لئی سہ ماہی ہمدرد میڈیکس اجراء نال آواز طب دنیا بھر وچ اپڑ گئی۔تے طب دا مقدمہ جیہڑا پاکستان توں شروع ہویا۔ پوری دنیا وچ دلچسپی دا سامان بن گیا۔ حفظ صحت دا شعور بلند کرن لئی ایہناں دی زیر ادارت ہمدرد صحت جاری ہویا جس نوں اج 65 سال مکمل ہو چکے نیں پر اج وی صحت دے حوالے نال مقبول جریدہ اے۔ شہید حکیم محمد سعید اردو، پنجابی، انگریزی، سندھی، بلوچی، پشتو، عربی، فارسی بخوبی جان دے سن۔ اوہناں نے طب و صحت، علم و ادب تے اسفار اُتے کوئی دو صد کتاباں تحریر کیتیاں تے پنج صد توں ودھ مضامین لکھے۔ طب دی کجھ نادر و نایاب کتاباں مثلاً ابن سینا دی ادویہ قلبیہ ، البیرونی دی العید نہ فی الطب، ابن الطبری دی فردوس الحکمت تے ابن الہشم دی بصارت اُتے کتاب دے تراجم کرا کے شائع کیتے۔ طب دے اساطین تے ایہناں دے عظیم الشان کارنامیاں اُتے عالمی سطح اُتے مذاکرے کرائے۔ نیز جدید طبی تحقیق دے حوالے نال سپوزئمز کر کے تحقیق دی روایت نوں اگے ودھایا ، آپ وی اک سو توں ودھ کانفرنساں وچ نہ صرف شرکت کیتی بلکہ مقالات پڑھے۔ انج اوہ طب دے علمی و عالمی سفیر بن گئے سن۔ اج متبادل طبی نظام دیاں کاوشاں تے پوری دنیا وچ نباتات توں علاج دے رحجان وچ وادھا ایہناں ای دا مرہون منت اے۔ پوری دنیا دی طبی و صحتی اداریاں نال وابستہ سن۔ ایہناں دی خدمات جلیلہ اُتے ایہناں نوں بے شمار ملکی و غیر ملکی اعزازات ملے جنہاں وچ سویڈن توں ڈاکٹر آف سائنس، روس توں ابن سینا ایوارڈ شامل نیں۔ شہید حکیم محمد سعید نوں عظمت طب تے رفعت اطباء نال دلی تعلق سی۔ اوہ صرف علم پرور طبیب ای نہیں سن بلکہ مصلح قوم وی سن۔ ملک و ملت دا درد ایہناں وچ کُٹ کُٹ کے بھریا ہویا سی۔ ملک تے ملت اسلامیہ دے حالات اُتے گہرا غور و فکر کردے، اوہناں نے ’’شام ہمدرد ‘‘دے ناں توں پلیٹ فارم بنایا جس وچ ارباب دانش ملکی، ملی معاملات اُتے اظہار خیال کردے۔ بعدازاں ایہنوں شوری ہمدرد (ہمدرد تھنکرز فارم) دی صورت دے دتی گئی۔ایہہ فارم ہر مہینے پشاور، راولپنڈی، لہور تے کراچی وچ باقاعدہ اجتماعات کردا اے۔ ایس وچ تجویز لائحہ عمل نوں متعلقہ حکام تے میڈیا دے ذریعے اُجاگر کیتا جاندا اے۔ نونہالاں نال حکیم صاحب نوں مقوی محبت سی۔ ایہناں دی تعلیم و تربیت لئی ہمدرد نونہال رسالہ جاری کیتا۔ جنہوں اج سٹھ سال توں ودھ ہو چکے نیں۔ فیر نونہال اسمبلی بنائی جس دے چارے وڈے شہراں پشاور، راولپنڈی، لہور تے کراچی وچ ہر مہینے ہوندے نیں۔ ایس اسمبلی دے ذریعے تیار ہون والے نونہال اج اہم عہدیاں اُتے فائز نیں۔ اسلامی موضوعات اُتے مشتمل سہ ماہی جرنل ہمدرد اسلامیکس دا اجرا کیتا۔ آواز اخلاق دی تحریک شروع کیتی تے اپنی زندگی تیکر آواز اخلاق دا جریدہ شائع کردے رہے جس دے موضوعات اصلاحی ،اخلاقی ہوندے۔
اوہ اصل وچ انحطاط پذیر معاشرہ دی قدراں بحال کرن دے خواہاں سن۔ حفظ صحت دا شعور بیدار کرن لئی سپاہ صحت قائم کیتی۔ غذا لئی اک ناشتہ اک کھانا دی مہم چلائی، اوہ آپ وی زندگی بھر اک ناشتہ تے اک کھانا اُتے اکتفا کردے رہے۔ ہمدرد جدوں اک باوقار مستحکم ادارہ بن گیا تے ایہنوں اپنے وڈے بھرا وانگوں اللہ پاک دے ناں اُتے وقف کر دتا تے اپنے آپ نوں مقاصد ہمدرد لئی وقف کر دتا۔ کراچی دے نیڑے شہر علم و ثقافت مدینۃ الحکمہ قائم کر کے اپنے ماضی نال تعلق جوڑن دی ترغیب دتی۔ اج مدینۃ الحکمہ وچ جامعہ ہمدرد دے طلبہ امتیازات دے نال ملکی ترقی لئی کوشاں نیں۔ کتب خانیاں دی ترقی لئی انجمن قائم کیتی۔ علم و حکمت دی تلاش وچ دور دراز دے سفر کیتے۔ صدر دے مشیر طب رہے، گورنر سندھ بنے پر مطب دی ذمہ داریاں نہ چھڈیاں۔ کوئی سرکاری سہولت نہیں لئی۔ بلکہ اپنی گرہ توں خرچ کر کے دور اسلامی دی اعلیٰ روایات دا احیاء کیتا۔ اپنی ڈائری باقاعدگی نال لکھدے، حقیقت ایہہ وے کہ اوہ اپنی ذات وچ اک انجمن اک ادارہ تے اک تحریک سن۔ اوہناں نے جیہڑے کم کیتے اوہ اک بندے دے نہیں بلکہ حکومتاں دے کرن دے سن ۔ ایہناں دی عظمت ایہناں دے کماں توں عیاں اے۔ شہید حکیم محمد سعید دا مزاج علمی، عالمی و سائنسی سی۔ اوہ عطائیت دے شدید مخالف سن۔ ایس امر دا برملا اظہار کردے کہ نیشنل کائونسل فار طب جیہڑا کہ طب و اطباء دے مسائل دا ذمہ دار سرکاری سپریم ادارہ اے۔ دائرہ عطائیت وچ اے تے ایس دی ذمہ داری ساڈی اوہ وزارت صحت اے جیہڑا کہ ملٹی نیشنل اداریاں دے زیر اثر اے اوہ کہیا کردے سن کہ ایہہ دور سائنس اے علم و حکمت اے ایس وچ عطائیت دی کوئی گنجائش نہیں تے طب نوں زبان سائنس دے بغیر ایس دی ترقی و فروغ ممکن نہیں۔ فیر ہر وڈے انسان وانگوں ایہناں نوں وی اپنی برادری اطباء وچوں مماثلت دا ساہمنا کرنا پیا۔ پر اوہ تے راہ حق دے مسافر سن تے ایس راہ وچ ہر سنگ گراں نوں نظر انداز کیتا۔ ایہناں دا کہنا سی کہ ساڈے ایہناں اطباء نوں علم ای نہیں کہ دنیا وچ طب دے حوالے نال کیہ فکر و نظر اے تے کس قدر کم ہو رہیا اے تے اسیں کنہے پچھے آں۔ اسیں طب دے میدان وچ کم کر کے عالم عرب دی قیادت کر سکدے سی پر اسیں ایہہ میدان وی گنوا دتا اے۔ حکومتی حلقیاں توں جدوں اوہ پوری طرح مایوس ہو گئے تے ذاتی وسائل نال طب دی تعلیم وچ انقلاب لے آئے تے عصری تقاضیاں نال ہم آہنگ ڈگری نوں ایس دا اجراء کر دتا۔ جس دا معیار داخلہ ایف ایس سی تے مدت تعلیم پنج سال اے۔ ایسے طرح اوہناں نے ایہہ ثابت کر دتا کہ حکومت نال مطالبات و سفارشات دے نال جے اسیں آپ وی چاہیے تے کم کر سکنے آں بشرطیکہ نیت صاف ہوئے۔ ایس دا نتیجہ اے کہ ایہہ ڈگری کورس پنج جامعات وچ شروع ہو چکیا اے تے جامعہ ہمدرد وچ ایم فل تے پی ایچ ڈی اطباء میدان عمل وچ آ چکے نیں۔ حکیم محمد سعید دے ناں تے کم توں شروع ای توں واقف سی کیوں جے جدوں میں سکول دا طالب علم سی تے ہمدرد دے جرائد دے نال ایہناں دا ہمدرد نونہال ساڈے کول آندا سی۔ جنہوں میں ذوق و شوق نال پڑھدا سی۔ میرے والد حکیم عنایت اللہ نسیم مرحوم نال ایہناں دا مراسلاتی رابطہ وی سی تے اوہ اکثر ہمدرد دے پروگراماں وچ شرکت لئی لہور آندے۔ فیر ایف اے کرن دے بعد جدوں میں طبیہ کالج لہور تعلیم طب لئی آ گیا تے والد صاحب دا خط ملیا کہ میں جمعرات نوں لہور آ رہیاں واں تو وی شام ہمدرد وچ آ جا تاکہ ملاقات ہو جائے۔ شام ہمدرد ایہناں دناں ہوٹل پرل کانٹی نینٹل جیہڑا کہ ایس ویلے انٹر کانٹی نینٹل لہور اکھواندا سی وچ ہوندی سی۔میں متھے ویلے اُتے ہوٹل اپڑیا تے حکیم محمد سعید، اشرف صبوحی دے نال گیٹ اُتے مہماناں دا استقبال کر رہے سن۔ حکیم محمد سعید اپنے لباس دی مناسبت نال دور توں نمایاں پہنچانے جاندے سن انج وی حکیم صاحب دی تصویراں ویکھ رکھیاں سن ۔ حکیم محمد سعید نال ہتھ ملا کے اندر ہال وچ چلا گیا۔ پروگرام وچ پروفیسر سید ابوبکر عزنوی نے اسلام وچ نظام گردش دولت دے موضوع اُتے خطاب کیتا۔ پروگرام ختم ہویا تے چاہ دی میز اُتے اوہ والد صاحب نال گل بات کر رہے سن میرے والد صاحب نے میرا تعارف کرایا کہ ایہہ تعلیم طب لئی طبیہ کالج لہور آیا اے حکیم صاحب نے کہیا بھائی خوب پڑھو تے طب دا ناں روشن کرو۔ ایس دے بعد میں ہر مہینے باقاعدگی نال شام ہمدرد جاندا۔ حکیم صاحب نوں ویکھدا، سن دا۔ ایہناں دی شخصیت انتہائی متاثر کن سی۔ جدوں میں تعلیم طب توں فارغ ہویا تے ہمدرد وچ آ گیا، انج میں اپنی خدمات ہمدرد دے دوران شہید حکیم محمد سعید نوں بوہت نیڑے توں ویکھن دے موقعے ملے۔ میں مطب دی تربیت ایہناں توں حاصل کیتی۔ ایہناں دے نال سفر و حضر وچ رہیا۔ اکثر قربتاں حسن و ظن ختم کرا دیندیاں نیں پر ایہناں دے نال رہ کے حسن و ظن ودھیا بلکہ بوہت کجھ سکھن دا موقع ملیا۔ مطب ہوندا یا اجلاس یا کوئی ملن والا صرف متعلقہ دلچسپی دے امور اُتے گل بات کردے ۔ غیر ضروری گل بات توں محتاط رہندے۔ ہر کم لئی پیشگی منصوبہ بندی کردے۔ منتقم مزاج نہیں سن، ایہناں دی دوستی دے معیارات مقاصد و نظریات دی ہم آہنگی ہوندا۔ ابتدا وچ مینوں مطب دی تربیت دے نال نال تذکارحکمت (حکیماں، ڈاکٹراں تے سائنسداں دا مشترکہ پلیٹ فارم) جس دے اجتماعات ہر مہینے پشاور، لہور تے کراچی وچ ہون دی لہور وچ ذمہ داری دتی گئی۔ ایس پروگرام دی تشکیل، انتظامات، دعوت نامے تے فیر ایس دی مکمل کاروائی حکیم صاحب نوں براہ راست بھیج دا۔ حکیم صاحب پروگرام دے حوالے نال ہدایات دیندے۔
مکمل رپورٹ پڑھدے تے فیر فورایڈٹ کر کے اخبار الطب وچ شائع کردے۔ میں کوئی اٹھارہ سال توں ودھ عرصہ حکیم محمد سعید دے نال بطور طبیب پیشی کم کیتا اے۔ انج مینوں ایہہ شرف و امتیاز حاصل اے کہ میں مطب دی عملی تربیت ایہناں توں حاصل کیتی اے۔ حکیم صاحب مطب نوں بڑی اہمیت دیندے، ملک وچ موجود ہوندے تے کدی مطب توں ناغہ نہ کیتا جس دن مطب کردے روزے نال ہوندے۔ روزے نال ہون دے باوجود کدی تھکے ہوئے نظر نہ آئے۔ آخری مریض تیکر ہشاش بشاش ہوندے۔ دوران مطب کوئی امور نہ نبٹاندے۔ کوئی کم یاد آندا تے نوٹ بک اُتے لکھ لیندے۔ اپنے ماتحت اطباء دی حوصلہ افزائی کردے۔ ایہناں دے نسخیاں وچ معمولی ردوبدل کر دیندے۔ سچی گل تے ایہہ وے کہ ایہناں دی ذات اک انسٹی ٹیوٹ دی سی۔ صبح مطب وچ آندے ای جدوں ایہناں نوں سلام عرض کردا تے سب توں پہلے ایہناں دا ایہہ فقرہ ہوندا کہ وڈے حکیم صاحب (میرے والد ماجد حکیم عنایت اللہ نسیم) دا کیہ حال اے؟ اج شام ہمدرد وچ آن گے؟ ذاتی زندگی وچ انتہائی سادہ سن ایہہ کوئی نواں انکشاف نہیں کہ اوہناں نے ہمیشہ سفید لباس استعمال کیتا۔ روزہ عموماً مطب وچ کھجور، تازہ ٹھنڈا پانی یا سکنجبین یا دودھ نال افطار کردے۔ صبح ناشتہ یا سحری وچ کھانا نہیں بلکہ پھل تے دودھ لیندے۔ کھانا عموماً عشاء دے بعد کھاندے۔ زندگی بھر چاہ دا استعمال نہ کیتا البتہ مہماناں نوں چاہ پیش کردے جیہڑے بچے والدین دے نال مطب آندے ایہناں نوں ٹافیاں پیش کردے۔ ویلے دے انتہائی پابند انسان سن۔ ایہناں دی پابندی وقت ضرب المثل سی ایہناں نوں ویکھ کے لوک گھڑیاں دا ویلا درست کردے۔ تذکارہ حکمت دے اجتماع وچ موسم دی مناسبت نال وقت بدل کے چار دی بجائے پنج وجے سی۔ حکیم صاحب عموماً پروگرام توں 10 منٹ پہلاں آندے، مہماناں دا استقبال کردے تے وقت مقررہ اُتے پروگرام شروع کر دیندے۔ حکیم صاحب چار وجے دے وقت دے مطابق ہوٹل اپڑ گئے جدوں ایہناں نوں پتہ چلیا کہ پروگرام پنج وجے اے تے وقت ضائع کرن دی بجائے نال والے کمرے وچ صوفے اُتے بہہ کے اپنے لکھن دا کم کرن لگے۔ تقریب توں 10 منٹ پہلاں استقبال لئی گیٹ دے کول آ گئے جدوں اوہ مشیر امور /وفاقی وزیر سن تے اک طبیب ایہناں دے خلاف روزانہ خط لکھدا تے جدوں اوہ طبی کونسل دے صدارت توں اجتماعی طور اُتے مستعفی ہوئے تے ایس نے جواب لکھ ماریا۔ پر حکیم صاحب نے کدی اظہار خیال نہ کیتا۔ اوہ طبیب ملن وی آندا تے حکیم صاحب نوں خط وی لکھدا تے اوہ باقاعدہ جواب وی دیندے۔
دراصل حکیم صاحب میدان طب وچ سائنسی انداز فکر دے علمبردار سن۔ ترقی و فروغ طب لئی ایہناں دا انداز فکر عصری تقاضیاں نال ہم آہنگ سی بعض اطباء نوں ایہناں نال اختلاف رہیا کیوں جے اوہ آئین نو نوں مقبول کردے سن تے معاملات نوں ذاتی تے گروہی حوالیاں نہ ویکھدے سن بلکہ خالصتاً علمی و فنی حوالے نال ویکھدے۔ فنی وچ نظریاتی اختلاف نوں جائز سمجھدے پر ایس وچ سیاست نوں زہر قاتل خیال کردے۔ ایہو وجہ اے کہ ایہناں دے قلم یا زبان توں کدی اہانت اطبا نہ ہوئی۔ مروج معنیاں وچ سیاسی تے عوامی نہیں سن پر علم تے عالم دے قدر دان سن تے طب اطباء دی سربلندی تے سرفرازی نال بوہت زیادہ دلچسپی رکھدے سن۔ حقیقت تے ایہہ وے کہ اوہ اپنے دور دے بو علی سینا سن۔ ایہناں تے ایہناں دے برادر اکبر حکیم عبدالحمید دی طبی تحریک لئی ساعی طبی تحریک دا روشن باب اے تے تاریخ ایہناںتوں منور رہوے گی۔ ایہناں دے تذکرے دے بغیر طبی تاریخ دا کوئی مورخ اگے نہیں ودھ سکدا۔ طب و اطباء ہمیشہ ایہناں دے زیر احسان رہن گے۔
