گردشی قرضے پاکستانی معیشت لئی زہر قاتل

مارچ 2020دی رپورٹ وچ دسیا گیا اے کہ 2005 تے 2010 دے مالی سالاں دے دوران بجٹ بنان
دے اخراجات وچ 148 فیصد وادھا ہویا تاں اوسط ٹیرف یعنی بجلی دی قیمت وچ وادھا صرف 35فیصد ہویا

تحقیقاتی رپورٹ

گردشی قرضے دے ہولناک حجم دے بارے آئے دن میڈیا اُتے خبراں نازل ہوندیاں رہندیاں نیں۔ ملکی معیشت اُتے ایہہ تیجا وڈا بوجھ اے جنہوں اتارن دی ہر سعی دا بار ہالآخر شہریاں دے ناتواں موہڈیاں اُتے ای پیندا اے۔ ایہہ تن بوجھ کیہڑے کیہڑے نیں؟ پہلاں بوجھ غیر ملکی قرضیاں دا اے۔ اسیں کئی دیگر ملکاں تے مالیاتی اداریاں توں مختلف مقاصد لئی قرض لے رکھے نیں۔ ایہہ سلسلہ آزادی دے فوراً بعد ای شروع ہو گیا سی تے بوہت جلدی قرضیاں اُتے انحصار ودھدے ودھدے بوہت زیادہ ہو گیا سی۔ اینا زیادہ کہ جس نال مملکت دی خود مختاری اُتے حرف آن لگدا اے۔ غیر ملکی قرضیاں دے مقاصد ترقیاتی تے غیر ترقیاتی ، دونویں اخراجات پورے کرنا اے۔ تازہ ترین قومی اقتصادی سروے (جیہڑا معمول دے مطابق حکومت پاکستان نے بجٹ دے موقعے اُتے جون 2021 وچ جاری کیتا سی) وچ دسیا گیا کہ ساڈے ذمے غیر ملکی قرضیاں دا حجم 12 ہزار 432 ارب روپئے اے۔ چونکہ ایہہ رقم عموماً ڈالرز وچ شمار کیتی جاندی اے تاں ڈالر دے مقابلے وچ روپئے دی قدر گھٹ ہون پاروں قابل ادائیگی رقم روپیاں وچ عموماً ودھدی رہندی اے۔ ایس ویلے صورتحال بالکل ایہو اے۔ جے روپیہ ڈالر دے مقابلے وچ مضبوط ہو جائے تے قابل ادائیگی رقم روپیاں وچ گھٹ ہو جاندی اے۔ بدقسمتی نال دوجی صورت عموماً سانوں نصیب نہیں ہوندی۔ دوجا بوجھ ایہناں قرضیاں دا اے جیہڑا ساڈی حکومتاں پچھلی کئی دہائیاں توں بلکہ انج سمجھ لوئو قیام پاکستان توں ای ، ملکی ضروریات لئی اسٹیٹ بینک، کمرشل بینکاں تے عوام توں لیندی اے۔
عوام توں قرض حکومت بانڈرز تے بچت دیاں سکیماں دی شکل وچ لیندی اے اگرچے سانوں تے تہانوں ایس گل دا احساس نہیں ہوندا۔ فرق ایہہ وے کہ پہلے پہل ایہہ قرضے بوہت گھٹ ادا کردے سن پر جویں جویں ملک دے ترقیاتی تے غیر ترقیاتی اخراجات ودھدے گئے ایہناں قرضیاں دے حجم وچ وی بے تحاشہ وادھا ہوندا گیا۔ حکومت عموماً کردی انج اے کہ جدوں اک قرضہ اتارن دا ویلا آ جاندا اے تے اک مزید قرض لے کے قابل ادائیگی قرض اتار دیندی اے تے نویں قرض اُتے واجب الادا سود دا میٹر چلن لگدا اے۔ معاشی سروے دے مطابق جون 2021 دے آخر وچ ملکی قرضیاں دا حجم 26 ہزار 265 ارب روپئے سی۔
ہن ملکی معیشت اُتے تیجے بوجھ ول آنے آں۔ معیشت اُتے ایہہ بوجھ لدنا ضروری نہیں دی پر حکومتاں دی ناقص حکمت عملی دے پیش نظر جون 2006 وچ اک نویں قسم دے قرض دی بیماری سانوں چمٹ گئی۔ ایہنوں گردشی قرضے دا ناں دتا گیا۔ اوہ دن تے اج دا دن ہن صورت ایہہ وے کہ مرض ودھدا چلا جا رہیا اے تے علاج یا ایس توں نجات دی کوئی صورت نظر نہیں آ رہی۔ جون 2006 وچ جدوں گردشی قرضے دی ابتدا ہوئی تے لیاقت جتوئی وفاقی وزیر توانائی سن پر ایس قرض دی ابتداء وچ فیصلہ کن کردار وزارت خزانہ تے وزیراعظم دا سی۔ اتفاق نال ایہہ دونویں عہدے اک ای بندے دے کول سن۔ ایہہ صاحب سن شوکت عزیز جیہڑے پیشے دے لحاظ نال بینکار سن تے ایسے میدان وچ شہرت رکھن دے دعویدار سن۔
حاکم وقت جنرل پرویز مشرف نے ایہناں نوں ملکی معیشت نوں سدھارن لئی درآمد کیتا سی۔ وزارت خزانہ دا قلمدان ایہناں دے حوالے ہویا بعد وچ چونکہ حاکم وقت دی نظر وچ وزارت عظمیٰ لئی کوئی سیاستدان موزوں نہ پایا گیا تے ایس عہدے لئی قرعہ فال بینکار شوکت عزیز دے ناں نکلیا۔ بینکار قرضیاں نوں ایس نظر نال نہیں ویکھدے جس نظر نال اسیں تے تسیں یا دیگر شعبیاں نال تعلق رکھن والے ویکھدے نیں۔ نویں نویں قرض لینا تے دینا، قرضیاں نوں معیوب نہ سمجھنا بینکاری دی پیشہ وارانہ تربیت دا حصہ ہوندا اے۔ بینکاں دی آمدن دا وڈا حصہ قرضیاں اُتے ادا ہون والے سود دی شکل وچ ہوندا اے۔ ایہہ ٹھیک اے کہ بینکار ایہہ کوشش ضروری کردے نیں کہ قرض انج دے دتے جان جیہڑے ڈبن والے نہ ہون تے ایہناں دی واپسی یقینی ہوئے۔لہٰذا یاد رہوے کہ گردشی قرضہ ساڈے اک بینکار وزیر خزانہ تے وزیراعظم دا چھڈیا ہویا ترکہ اے جس نے ملک اُتے انج دے قرض دا بوجھ لد دتا جس دے بارے ایہنوں ایس دے تجربے دی روشنی وچ پتہ ہونا چاہیدا سی ایہہ جس سوچ دی وجہ نال پیدا ہویا اے ایس نال ایہہ ودھدا ای جائے گا، ایس دے ختم ہون یا گھٹ ہون دے امکانات نہ ہون دے برابر نیں گردشی قرضہ کیہ بلا اے؟ ایس نے کیونکر جنم لیا اے؟ تے ہن ودھدے ودھدے اپنے موجودہ حجم نوں کنج اپڑیا اے اسیں گل کر رہے آں توانائی دے شعبے دے گردشی قرضے بارے۔ ایتھے اک ہور گل وی ضرور یاد رکھو کہ اک دوجے گردشی قرضے دی وی نوید اے جس نے گیس دے شعبے وچ جنم کیتا اے تے ہن بھرپور طور تے جواب ہو رہیا اے۔ سادہ لفظاں وچ بجلی دے شعبے متعلق گردشی قرضے دی وجہ ایہہ وے کہ ساڈا بجلی پیدا کرن دا نظام جنہاں اخراجات نال بجلی پیدا تے سپلائی کردا اے اوہ ایس آمدن نال پورے نہیں ہوندے جیہڑی ایہنوں سپلائی کرن نال ہوندی اے۔ ہر یونٹ اُتے بجلی بنان اُتے خرچ زیادہ اٹھدا اے تے فروخت کرن نال آمدن گھٹ ہوندی اے۔ نتیجتاً جیہڑا خسارہ ہوندا اے اوہ ای جمع ہوندے ہوئے گردشی قرضہ بن گیا اے۔ بجلی پیدا کرن دے اخراجات، مثلاً تیل، گیس، کوئلہ جیہڑے بیشتر درآمد ہوندے نیں نہ صرف پچھلے ورھیاں وچ عالمی منڈیاں وچ مہنگے ہوئے ساڈے لئی ایہناں دی قیمت خصوصی طور تے زیادہ ای ودھدی اے چونکہ ساڈی کرنسی دی قدر پچھلے ورھیاں وچ بوہت ای گھٹ ہوئی اے تے ہن وی بدستور گھٹ ہو رہی اے۔ ایس ویلے وی ویکھ لوئو ڈالر دی قیمت 170 روپئے توں ودھ چکی اے۔
اونج اسیں شادیانے وجا رہے آں کہ زرمبادلہ دے ذخائر کدی اینے زیادہ نہیں سن جنہے اج نیں ! ہن بجلی بنانا مزید مہنگا ہو جائے گا تے جے ایسے تناسب نال آمدن نہیں ودھدی تے خسارہ ودھے گا تے خسارہ ودھے گا تے گردشی قرضے وچ مزید وادھا ہوئے گا۔ جے کوئی ایس قرض نوں اتارن یا گھٹ کرن لئی کوئی اقدامات نہیں کیتے جاندے ۔ جون 2006 وچ ایہو ہوندا سی۔ ایس کاروبار وچ خسارہ پہلے وی ہو رہیا سی پر حکومت وقت بجلی بنان والیاں نوں مالی امداد یعنی سبسڈی، دے دتا کردی سی تاں اخراجات تے آمدن دی مد وچ توازن برقرار رہندا سی تے ایہہ توازن مصنوعی سی۔ نہ تے ایہہ توازن صحتمند سی تے نہ ای ایہنوں جاری رکھیا جا سکدا سی۔ جون 2006 وچ ایہو ہویا۔ حکومت جیہڑی مالی امداد ایس ویلے تیکر دیندی آ رہی سی، اوہ جاری رکھنا ممکن نہیں رہیا سی۔ چنانچہ بجلی بنان والیاں دا نقصان بینکاں دے قرضیاں دی شکل وچ جمع ہون تے ودھن لگے۔
حکومت دی قائم کردہ اک خصوصی کمیٹی نے اپنی مارچ 2020 دی رپورٹ وچ دسیا اے کہ 2005 تے 2010 دے مالی ورھیاں دے دوران بجلی بنان دے اخراجات وچ 148 فیصد وادھا ہویا تاں اوسط ٹیرف، یعنی بجلی دی قیمت وچ وادھا صرف 35 فیصد ہویا۔ کمیٹی دے مطابق بجلی بنان دے اخراجات وچ وادھے دی وڈی وجوہات تن سن۔ پہلی وجہ عالمی منڈیاں وچ خام تیل دی قیمت وچ وڈا وادھا س دوجی وجہ ایہہ سی کہ ساڈا نظام زیادہ تر بجلی تیل دے استعمال نال پیدا کر رہیا سی جس نال اوسط اخراجات ودھ گئے سن۔ تیجی وجہ روپے دی قدر وچ کمی سی جیہڑی ساڈی اقتصادی صورتحال دی اہم تکلیف دہ تے دیرینہ حقیقت اے۔ مذکورہ رپورٹ دے مطابق مالی سال 2007 توں مالی سال 2019 دے دوران یعنی 12 ورھیاں وچ حکومت نے بجلی دے شعبے نوں مجموعی طور اُتے 3 ہزار 202 ارب روپئے دی امداد دتی یعنی ایس شعبے دا خسارہ ایس مدددی حد تیکر گھٹ کیتا پر ایہہ مدد کافی نہیں سی تے ایس لئی گردشی قرضہ جون 2006 وچ جمع ہونا شروع ہو گیا تے فیر ودھدا گیا۔
مالی سال 2019 وچ ایہہ قرض ودھدے ودھدے 1 ہزار 600 ارب روپئے ہو چکیا سی۔ دوجے الفاظ وچ 2007 توں 2019 دے بارہ مالی ورھیاں دے دوران بجلی دے شعبے دا مجموعی نقصان 4 ہزار 802 ارب روپئے سی۔ ایس رقم وچ اک تے اوہ 3 ہزار 202 ارب روپئے شامل سن جیہڑے حکومت نے شعبے دے نقصانات گھٹ کرن لئی ایہناں مذکورہ ورھیاں دے دوران ادا کیتے سن۔ دوجی رقم، یعنی 1 ہزار 600 ارب روپئے دا اوہ خسارہ اے، جیہڑا حکومت دی امداد ناکافی ہون دے سبب بچ رہیا۔
بجلی دے سرکاری کاروبار وچ مستقل خسارے دی تن وڈی وجوہات اُتے بیان کیتیاں گئیاں نیں۔ ایہناں دے علاوہ وی وجوہات نیں تے اوہ معمولی یا غیر اہم وی نہیں۔ اک وجہ ایہہ وے کہ خود وفاقی تے صوبائی حکومتاں دے ادارے جیہڑے بجلی استعمال کردے نیں ایس دے بل ادا نہیں کردے۔ کیہ تسیں یقین کرو گے کہ کجھ عرصہ پہلے تیکر بجلی دی تقسیم کار کمپنیاں دے واجبات دا 26 فیصد یعنی اک چوتھائی توں ودھ سرکار نے ادا کرنا سی؟ یعنی سب توں وڈی نادہندہ ساڈی اپنی حکومتاں نیں! دوجی وجہ اوہ واجبات نیں جیہڑے حکومت نے آئی پی پیز یعنی خود مختار نجی بجلی گھراں نوں ادا کرنے نیں۔ ایہناں کمپنیاں دی تعداد 47 اے تے بھاری ادائیگیاں اک ہور وجہ نال وی نہیں ہوندیاں رہیاں۔ حکومت پاکستان نے ایہناں نجی کمپنیاں دے نال شرائط دے پیکج 1990 تے 2013 دے وچکار طے کیتے سن۔ ایہناں نوں انج دی مراعات دتیاں گئیاں سن کہ ایہہ ملک اُتے بوجھ بن گئیاں۔ بظاہر ملکی مفادات نوں یکسر پسِ پشت پا دتا گیا سی۔ دوجے الفاظ وچ ایہناں نوں بوجوہ، ناجائز طور تے نوازیا گیا سی۔ ہن موجودہ حکومت نے ایس ورہے دے اوائل وچ ایہناں کمپنیاں نال نظر ثانی شدہ معاہدے کیتے نیں جنہاں وچ فریقین، یعنی حکومت تے نجی کمپنیاں دے حقوق تے مفادات وچ توازن قائم کرن دی سعی کیتی گئی اے۔ ایہناں معاہدیاں دے بعد ہن ایہہ امید کیتی جا سکدی اے کہ بجلی دی نجی کمپنیاں تے حکومت دے وچکار جیہڑا معاندانہ صورتحال قائم سی اوہ ختم ہو جائے گی۔
صرف سال 2020 وچ گردشی قرضے وچ 538 ارب روپئے دا وادھا ہویا جس نال 2021 دے مالی سال دی ابتدا 2 ہزار 150 ارب روپئے قرض نال ہوئی۔ ایس ویلے حکومت گردشی قرضے نال نبرد آزما ہون ل ئی دو سال دے منصوبے اُتے عمل پیرا اے جس وچ مرکزی ہدف ایہہ وے کہ گردشی قرض وچ سالانہ وادھے نوں یکسر ختم کیتا جائے۔ بہتری دی جیہڑی امید بنھی گئی اے ایس لئی ضروری ہوئے گا کہ بجلی دی تقسیم کار کمپنیاں اپنی وصولیاں نوں گھٹ توں گھٹ 73.5 فیصد تیکر بہتر بنان۔ ایس دے نال نال بجلی دی تقسیم دے دوران جیہڑے نقصانات، چوری چکاری ہوندی اے۔ ایہناں نوں 12.2 فیصد تیکر گھٹ کرن گیاں ایہہ اہداف کمپنیاں دے نال باہمی مشاورت نال طے ہوئے نیں۔ حکومت دا آپ اپنے ذمے ادائیگیاں نوں وی بہتر بنان دا نیک ارادہ اے ۔ ایہہ پروگرام مارچ 2021 توں نافذ العمل اے تے تاحال ایس وچ کسے حد تیکر کامیابی ہوئی اے۔
پروگرام دے تحت دو ہور کم وی ہونے نیں۔ دونواں نال صارفین نوں تکلیف ہوئے گی۔ پہلے تے بجلی دیاں قیمتاں وچ وادھے کیتے جان گے ایہہ آئے دن ہوندا رہندا اے دوجا کم ایہہ ہونا اے کہ حکومتی سبسڈی صرف ایہناں صارفین نو ں حاصل ہوئے جیہڑے ایس دے مستحق نیں۔ جیہڑے صارفین بجلی دی اصل تے صحیح قیمت ادا کر سکدے نی اوہ آئندہ سبسڈی وصول نہیں کر سکن گے۔ تجاویز اُتے اج کل کم ہو رہیا اے بوہت جلدی فیصلے منظر عام اُتے آ جان گے۔ پر مجموعی اعتبار نال جے ویکھیے تے پیش رفت حوصلہ افزا نہیں تیل تے گیس دیاں قیمتاں وچ بے تحاشہ وادھا ہو رہیا اے تے روپے دی قدر وچ کمی رکن دا ناں نہیں لے رہی۔ بظاہر گردشی قرضہ مستقبل وچ گھٹ ہوندا نظر نہیں آندا۔