پنجابی مہاراجے نوں عیسائی بنان دا مشن

کاشف بخاری

اجے وساکھ دی موجاں لنگیاں بوہتا چر نہیں سی ہویا تے کدھرے کدھرے گئے سیالے وچ کڈیا دارو مستی ماردا سی۔ جٹ کنکاں وڈ بھڑولے بھری بیٹھے سن۔ افغاناں دی ڈھاڑاں مگروں دھرتی تے کئی دہاکیاں توں سکون سی۔ رنجیت سنگھ دے تخت بیٹھن مگروں دھرتی دا سونا پیلیاں چوں نکل آیا۔ ہن ھاڑی ہوئے یا ساونی واہی وان دے بھڑولے ای پیندی۔ ڈھاڑویاں دا زمانہ چروکنا لنگ گیا۔پر 27جون1839 جیٹھ دا اوہ دن بہوں بھارا سی۔ قلعے توں ہوکا دتا گیا پئی مہاراجہ ہوری پورے ہو گئے۔خلقت حریان، اوہ تے مہاراجے نوں انسان توں ودھ وی کجھ سجھدے سن۔ اوہ سچے سن پئی ورھیاں دی وڈ ٹک بعدوں رنجیت سنگھ دھرتی تے سکون دا تنبو تن دتا۔ نرا اے نہیں سگوں کشمیر توں لے جلال آباد افغاناں دی ج?و تیک دے علاقے تخت لہور دے پیراں وچ نئیوں گئے۔ مولتان توں قصور تے ڈیرہ جات توں کابل ہرات تے قندھار جاؤن والے وپار دے راہ لہور دی صنعت نال بھرے سن تے لہور دے بزار تے منڈیاں وچ دیس دیس دا سمیان ملدا سی۔ سردار ہری سنگھ نلوے ورگے سورمے تے فقیر عزیزالدین ورگے دانے بینے مہاراجے دی سرکار دے ملازم۔ اک وار جد اٹک دی جنگ وچ سندھ دریا زوراں تے سی تے فوجاں پار نہیں سی لنگ رہیاں تے رنجیت سنگھ آپ گھوڑا لے سندھ دیاں اتھریاں چھلاں وچ لے گیا۔ ہورے دریا دھرتی دے ایس پت دا حیا کیتا کہ ساری فوج پار لنگ گئی تے لوکاں کہیا پئی مہاراجے ہوراں دے رعب نال دریا دی اتھریاں چھلاں نئیویں پئے گئیاں۔ بھلا ایسا انسان کیویں مر سکدا اے؟۔ پر ہونی تے واپر گئی۔ لہور دی گلیاں وچ اواز لاندے گجرات توں اے اک درویش فقیر نے بارہ ماہ اگے ٹوریا،
اک جان تے دکھڑے بہت سارے کس نال میرا سوال وجواب ہو سی
دکھ تے گھنیرا سی پر مہاراجے دی نکی رانی جند کوراں دا دکھ وکھرا سی۔ اوہ سب توں نکے شہزادے دلیپ سنگھ دی ماں سی تے گھیاں دھیان تے راج نیتی دے کار دی بوہتی جانکاری اوس ہے سی۔ نالے اوس پتہ سی پئی راج گدی دے گَھلو گھاڑے وچ انگ ساک تے شریک بھرا ای تلوار دی دھار تے ہوندے ہن۔او کدی ہک نال چمبڑے دلیپ نوں ویکھدی تے کدی ہتھیار لا فوجاں نال کھلوتے دلیپ دے مترئے بھراواں ول۔ دلیپ نوں تھوڑی ہوش اوس ویلے دی سی جد اوس دی ماں راج نیتی دی کھیڈ وچ مہرہ کھیڈیا تے دلیپ سنگھ اپنے پیؤ دی گدی تے پنجاب دا مہاراجہ بن کے بیٹھا تے اوہدی ماں رانی جند کوراں راج ماتا بن اپنا سکہ چلایا۔ اوہ دن بڑے اوکھے سن۔ جند کور راج بچان لئی جناں اوکڑاں توں لنگی تے جہڑے کھوہ اوس گیڑے او ای جاندی سی۔تخت دی وراثت دے جھیڑے خالصہ فوج دی بغاوتاں ،ہر راہ کنڈیالی سی پر جسراں کسراں جند کوراں نبڑدی رہی۔ تے ویلے نے کجھ اجیہا پلٹا کھادا کہ جہناں فرنگیاں نوں اپنی بدھی تے گیان نال رنجیت سنگھ ڈکی رکھیا سی اوہ ستلج ٹپ کے لہور آ وڑے۔ پہلوں 1846 وچ پہلی جنگ مگروں ذرا اوہلا رکھ کے تے 1848 دی چیلیانوالہ دی لڑائی مگروں کھل کے۔ رانی جنداں نوں پہلوں شیخو پورے دے قعلے تے فیر بنارس گَھل دتا گیا۔ او اپنے پتر دلیپ توں وکھ کیتی گئی۔ مگر او وی بڑی اتھری روح سی۔ بنارس قید توں نس نیپال جا اپڑی۔
پنجابیاں نیں بڑی وڈی لڑائیاں لڑ کے ای لہور دا قبضہ گوریاں نوں دتا سی۔ گورے جاندے سن کہ پنجاب وچ نابری دا بھانبھڑ بھجیانہیں تے مہاراجہ رنجیت سنگھ دی اپنی لوکائی نال سلوک اجے چیتے ہے۔ کسے ویلے وی اے بھانبھڑ فیر مچ سکدا سی کیونجے گوریاں تے اوہناں دے پوربی سپاہیاں نوں اوہنااپنی تلوار دی دھار چنگی طراں وکھائی سی۔ فیروز شہر تے فیر چیلیانوالہ وچ اخیر میدان بھاویں گوریاں ہتھ رہیا مگر لہور دربار دی فوجاں گوریاں نوں اجیہے پھٹ لائے جنہاں وچوں اجے لہور سدا سی تے پیڑ اوہناں نوں سون نہیں سی دیندی۔ ایس حالات وچ پنجاب دی گدی دے اصل وارث مہاراجہ دلیپ سنگھ نوں لہور رکھنا خطرناک سی۔
فیصلہ کیتا گیا پئی دلیپ سنگھ نوں اپنے لوکاں توں دور گنگا کنارے اک نکے جئے شہر فتح گڑھ جلاوطن کر دتا جاوے۔ڈاکٹر جان لوگن نوں پہلوں ای دلیپ دا نگران تے استاد بنا دتا گیا۔ لوگن رائل بنگال آرمی وچ ڈاکٹر سی پر فیر سول سروس وچ آ گیا۔ لہور ڈگن مگروں 1849 وچ ہنری لارنس اوس نوں قلعے دا کماندار تے اوہدی نگرانی وچ قیدی تے لہور دربار دا خزانہ دے دتا۔

لوگن دے پتراں وچ اوس ویلے دے حالات تے جھاتی پیندی اے۔ دلیپ دا نگران بن کے اوہنوں اپنے پچھوکڑ توں وانجن لئی ڈاکٹر لوگن نوں اک ہزار پاؤنڈ دی تنخواہ اوسے پنشن وچوں دینی طے ہوئی جیہڑی گوریاں دلیپ سنگھ لئی متھی سی۔
دلیپ دی سوچاں دی ڈور اودوں ٹٹی جد مسز لینا لوگن فیر واج ماری،” توں کوہ نور ہیرا فیر ویکھنا اے؟دلیپ دی اکھیں دیوے بل پئے۔ اصل وچ لینا دی اے ڈیوٹی ملکہ وکٹوریہ لائی سی پئی او پتہ کرے دلیپ کوہ نور بارے کی سوچدا اے۔اے ہیرا ملکہ نے ایمسٹرڈیم دے اک گنی جواہری توں کٹا، اصل توں ادھے سائز دا کروا لیا سی۔ واقعے بارے مسز لینا لوگن ایج لکھدی اے۔”ملکہ دے حکم تے دلیپ دی مورت شاہی مورت گر واء￿ رہیا سی کہ ملکہ اندر آئی۔ملکہ اک ملازم نوں اشارہ کیتا۔ کجھ چر مگروں شاہی بکسا چکے ہوئے بندہ اندر آیا۔میں حیران رہ گئی جد میں ویکھنی ہاں پئی ملکہ دے خزانے دے خاص محافظ، سپاہی ‘بیف ایٹرز’ وی نال نیں۔ملکہ چھیتی نال ڈبہ کھول وچوں ہیرا کڈیا تے اچی ساری دلیپ نوں آکھن لگی، ’’میں تینوں کجھ وکھانواں؟‘‘۔ دلیپ اگانہہ ودھیا، ایس توں پہلوں کہ اوہنوں کجھ سمجھ لگدی، کوہ نور اک واری فیر اوہدے ہتھاں وچ سی۔ ایس دوران وکٹوریہ دلیپ کولوں پچھدی رہی، توں ایہنوں پچھانیا اے؟ اے پہلوں تو بوہتا چنگا نہیں ہوگیا۔ دلیپ ہیرا لے کھڑکی ول ہویا، کہ اوہنوں چنگی طراں ویکھ سکے۔ او ہیرے نوں الٹ پلٹ اوس دے کٹاواں توں چھندی رشماں ویکھدا رہیا۔ اوہدے چہرے توں جاپدا سی پئی اپنے جذبات نوں لکان دا جتن پیا کردا اے۔ ملکہ وی اے گل سمجھ رہی سی تے میرے لئی حیاتی دے سب توں اوکھے پندرہ منٹ سن۔ مینوں لگا میں ملکہ نوں دلیپ دے کوہ نور بارے جذبات بارے صحیح نہیں دس سکی۔ دلیپ ہیرا اپنے ہتھیں لے کے اینج الٹ پلٹ رہیا سی جیویں اوس توں وکھ ہونا اوہدے وس وچ نہ ہوئے۔ اخیر بڑی کوشش مگروں اوس ہمت جٹائی تے اک ڈونگا ہوکا بھر، اکھیاں چک اوس تھاں ودھیا جتھے ملکہ کھلوتی سی۔ مینوں گھبرا پئے رہیا سی۔ مینوں لگدا سی پئی ایس ویلے کجھ وی ہوسکدا اے۔ میں ہر اونتری گل لئی تیار ساں۔ ہوسکدا سی دلیپ اوس انمول ہیرے نوں کھڑکی توں باہر سٹ دیندا۔ دلیپ ٹردا وکٹوریہ کول آیا، کوہِ نور اوہدی تلی تے رکھیا تے آکھیا، ’اے میرے لئی بڑی اَدر دی گل اے کہ میں اپنی نوں ملکہ نوں خود کوہ نور پیش کررہیا ہاں‘۔ دلیپ تے چیتے اوہ دن وی سی جدوں لہور ڈگن مگروں اوہدی ورھے گنڈھ جان لوگن دی نگرانی وچ منائی گئی۔ اوہنوں اوہدے پیو دے خزانے وچوں لٹے گئے جواہرات پوائے گئے۔ دلیپ کجھ چر ویکھیا، فیر اوہدی آواز لوگن دے حریان کناں پئی’’ پچھلی واری ورھے گنڈھ تے میں کوہ نور وی پایا سی‘‘۔
’’جان لاگن نے تینوں دلیپ تے ملکہ دی کوہِ نور بارے گل بات دی جہیڑی کہانی دسی ہے او نری فراڈ تے دھوکہ دہی ہے۔ جے میں اوس (دلیپ) توں اک ہزار میل دوری تے وی ہوندا تے اوہ ایس طراں دی دھوکہ دہی دی گفتگو کدے نہ کردا۔ جہناں اکھیاں راہیں دلیپ نے دربار نوں اپنا ’قیدی‘ بنالتا ہے اوہ اصل وچ اوہدی ماں رانی جنداں دی اکھاں نیں۔ اوہی اکھاں جہناں دے حْسن راہیں رانی جنداں شیر پنجاب مہاراجہ رنجیت سنگھ نوں پرچایا سی۔ اوہ انگریز افسر جیہڑا رانی نوں لہور توں بنارس قید کرکے لے گیا سی اوس مینوں اوہدے سوہنے نین تے اوہناں دے جادو بارے دس پائی سی‘‘
ایہہ ہے کوہِ نور بارے گل، پر دلیپ سنگھ اوس ویلے یا بعدوں کدی اپنے پؤ دے خزانے چوں لٹے گئے بیش قیمت جواہرات بارے گل نہیں کیتی۔ ایہہ سارے اوہ جواہرات سن جیہڑے ایسٹ انڈیا کمپنی نے لٹ کے قبضے وچ کیتے تے 1851 وچ ہوئی وڈی نمائش دے موقعے تے ملکہ نوں پیش کیتے گئے۔ ملکہ دسدی پئی ’’ایہہ لعل و جواہر واقعی شاندار سن۔ ایہناں وچ 224 بہوں وڈے سائز دے نایاب موتی ، جیہڑے لڑیاں وچ پرویے سن بہوں شاندار تے سوہنا زیور سی۔ فیر اک زنانہ لباس وی ایس وچ سی جیہڑا عورتاں اپنی کمر نوں پتلاں وکھاون لئی پاندیاں نیں۔ ایس تے 19 چورس وڈے سائز دے بڑے ہی سوہنے تے قیمتی زمرد جڑے ہوئے نیں۔ ایہناں دے گرد ہیریاں تے موتیاں دا گھیرا سی۔لعل تے قبہ چون (اک طرح دا قیمتی پتھر) سب توں زیادہ انمول تے سوہنے سن۔

انہاں وچوں اک دنیا دا سب توں وڈا لعل سی جیہڑا کوہِ نور توں وی زیادہ سوہناں تے دل چھکواں سی۔ میں بڑی خوش آں پئی ایہہ جواہرات برطانوی تاج دی ملکیت بن گئے نیں اتے میں یقیناًانہاں نوں تاج دے خاص زیورات وچ شامل کراں گی۔ (ملکہ وکٹوریہ دی ڈائری 10 جولائی 1851)۔ بعدوں مہاراجہ دلیپ سنگھ نے ملکہ وکٹوریہ نوں اک اجیہی زنانی کہہ کے مخاطب کیتا جیہڑی چوری دا مال وصولدی ہے یعنی LADY FAGHIN۔ مگر مسز لاگن نے ایس واقعے بارے کجھ نہیں لکھیا۔ مسز (لینا) لاگن تیکر ساری تفصیلاں اپنے خاوند ڈاکٹر لاگن راہیں اپڑیاں سن جیہڑا لہور قلعے دا کماندار تے لہور دربار دے خزانے دے جواہرات دا نگران بنایا گیا سی۔ پر اوہدی نگرانی وچ سب توں نایاب تے ان مْل ہیرا پنجاب دا آخری مہاراجہ تے مہاراجہ رنجیت سنگھ دا چھوٹا پتر دلیپ سنگھ سی جس نوں ڈاکٹر لاگن دی پڑھائی تے ٹرینگ کارن کیس کٹا، مسیحی بناکے، برطانیہ گھل دتا گیا۔ اوہدا چڑھدا شباب تے سوہنیاں اکھیاں ملکہ دے من وچ لے گیاں۔ وکٹوریہ اوہدے بارے ذاتی طور کجھ وی سوچدی ہوئے پر او پنجاب تے دلیپ دی اہمیت بارے جانوں سی۔ ایسے لئی جاپدا ہے پئی اوہ دلیپ نوں پسند کردی سی تے ملکہ دا ایہہ رویہ لارڈ ڈلہوزی نوں اِک آکھ نہیں سی سکھاندا۔ دلیپ وی رانی جنداں ورگی اتھری روح دا پتر سی۔ اوس دے من وچ فیر اپنے دیس دی مٹی دی خوشبو پنگھری تے اپنے پؤ دی راج گدی فرنگیاں نوں کھوون دا خیال پک گیا۔ اوہنے ایس نابری دے پندھ وچ کہڑیاں کہڑیاں اوکڑاں چکیاں ایہہ تاریخ دا حصہ ہے۔
19ویں صدی دے شروع وچ ایسٹ انڈیا کمپنی دی قبضہ گیر فوجاں نے انڈیا دے بہوں وڈے حصے تے قبضہ چا کیتا۔ باقی بچ رہن والے علاقیاں وچ سب توں اہمتیاں والا پنجاب سی جتھے اجے تیک مہاراجہ زنجیت سنگھ دے لہور دربار دا جھنڈا کشمیر توں لے جلال آباد تے ڈیراجات توں ستلج تک بڑی شان نال گڈیا سی۔ انڈیا وچ اپنی حکومت دی سلامتی تے آموپار بیٹھے زار روس نوں ڈکن لئی پنجاب تے قبضہ ضروری قرار دے دتا گیا اتے بفر زون نوں پنجاب توں مکا کے آمو دے نیڑے بناون دا فیصلہ کیتا گیا۔پر رنجیت سنگھ دی حیاتی وچ اے ممکن نہ ہوسکیا۔ 27 جون 1839 مہاراجہ رنجیت سنگھ اخیری ساہ لے پر لوک سدھار گئے۔ بس اوسدے مرن بعدوں گوریاں دی نظراں اک واری فیر پنجاب دے میداناں توں ہوندیاں آموپار بیٹھے زار روس ول لگ گئیاں تے پنجاب بارے پرانی پالیسی بدل گئی جس نوں میکٹاف بنایا سی تے لارنس اوس دا اخیری راکھا سی۔
پنجاب وچ سازشاں تیز کر دتیاں گیاں۔راج گدی دی لڑائی وچ کھیڈیاں گئیاں اپنیاں پرائیاں دیاں چالاں تے چلاکیاں پاروں مہاراجہ کھڑک سنگھ تے نونہاں سنگھ اکو دن تے شیر سنگھ بعدوں قتل ہوئے تے 1843 وچ چھ ورہیاں دا دلیپ سنگھ پنجاب دا اخیری مہاراجہ بن لہور قلعے وچ اوسے تخت تے بیٹھا جتھے بہ? کے رنجیت سنگھ فرنگیاں تے افغاناں نوں لہور دربار توں دور رکھن لئی اپنی بدھی تے فوجی طاقت نوں اکوں ویلے بڑی سیانف نال ورتیا سی۔ پر ہن پلاں ہیٹھ چوکھا پانی لنگ چکیا سی۔ نہ رنجیت سنگھ تے اوہدے سیانے بیانے وزیر رہے سن تے نہ ہی خالصہ فوج نوں سمجھان تے ڈکن والے جرنیل۔ 1846 فیروزپور، مڈکی تے سبھراؤن وچ پنجابی فوج دا فرنگی تے انہاں دے پوربی سپاہیاں دا ٹاکرا ہویا۔ انہاں جنگاں دا حال اک وکھری تاریخ ہے تے انگریز تے دوجے مور خاں لخیا پئی انگریز اے لڑائیاں میدان وچ نہیں جتھے۔ انگریز ستلج ٹپ آئے تے لہور دربار نال معاہدہ کیتا۔ اے 9 مارچ 1846 دی تریخ سی۔ لہور شہر دے باہر گورنر جنرل ہارڈنگ نے اپنے خیمے وچ ایس تے دستخط کیتے۔ دلیپ سنگھ اوہدے سجے پاسے تے پروشیائی جرمن سلطنت دا شہزادہ کھبے پاسے بیٹھے سن۔ دلیپ اپنے گل وچ ملکہ وکٹوریہ دی فوٹو والا ہار پایا سی جیہڑا اوہدے پیو رنجیت سنگھ نوں اوس ویلے دے گورنر جنرل لارڈ آک لینڈ تحفتہً دِتا سی۔
سِر برٹ ایڈورڈ اپنی کتاب انڈین پالیسی 1868وچ ء￿ لخدا ہے پئی، ’’رانی جنداں اک مضبوط شخصیت دی مالک ہے۔ اوہ بہادری تے گناں وچ اپنے ملک دے کسے وی بندے توں ودھ ہے۔ اَوس بڑی آسانی نال لہور دربار نوں اپنی مرضی نال بھر پور طریقے نال چلایا۔‘‘ رانی نوں ہن پتہ لگا پئی اوہدے راج نیتی دا سب توں وڈا کنڈا اوہ برطانوی نمائندہ ریذیڈنٹ اے۔

جیہڑا مارچ 1846 دے معاہدے پاروں اوس تے مسلط کیتا گیا سی۔ حکومت تے طاقت وچ ونڈ کوئی برداشت نیں کردا تے جنداں کوئی وکھ نہیں سی۔
ریذیڈنٹ لارڈلارنس دے کہن تے اوس جرنیل نوں راجے دا خطاب دینا متھیا گیا جیہڑا جنداں پاروں فرنگیاں نال رلیا سی۔ دلیپ سنگھ نے اوس جرنیل تے متھے تلک لانی سی پر دلیپ سنگھ تلک لان توں انکاری ہوگیا۔ دلیپ دے ایس انکار نوں رانی جنداں دی فرنگی دشمنی نال جوڑیا گیا۔ گورنر جنرل نے Currie دے ناں اپنے خط وچ رانی دے کردار اتے اوس دی برطانیہ مخالفت دا ذکر کیتا ہے۔ (Herding to Currie 1847) اوس لکھیا ہے رانی پنجابی وچ ملکہ نوں گال مندا کردی سی۔
ایسے جرم کارن جنداں نوں اوہدے پتر توں وکھ کرکے شیخو پورے دے قلعے قید کردتا گیا۔ اوس تے قتل دا اک جھوٹا مقدمہ بنایا گیا جیہدا کوئی ثبوت نہیں سی۔ اوس دن دلیپ نوں کھیڈونے دے کے شالامار باغ لے جایا گیا۔ جد اوس واپسی جان لئی آکھیا تے اوہنوں دسدیا گیا پئی او شاموں پہلوں قلعے واپس نہیں جا سکدا۔ جواب وچ دلیپ کہیا ’’لگدا ہے مینوں قید کرلیا گیا ہے‘‘۔ بعدوں اوہنوں دسیا گیا کہ اوہدی ماں اوس توں وکھ کردتی گئی ہے۔ اوس جواب دتا ’’چلو میرے کھڈونے تے میرے کول چھڈ دتے گئے نیں‘‘۔ دکھیا ری ماں لارڈ لارنس نوں پتر لخیا پئی او انصاف کرے تے ماں پتر دا میل کروائے۔ ’’میں نو مہینے اوہنوں اپنی ڈہڈ وچ رکھیا ہے تے توں میتھوں کھولیا ہے۔ میں اے پیڑ نہیں سہہ سکدی۔ چنگا ہے توں مینوں جانوں مار دے‘‘۔ (رانی جنداں دے پتر لارنس دے ناں، پنجابی توں ترجمعہ شْدہ خط)
لارنس دا دل تھوڑا نرم ہویا پر گورنر جنرل ہارڈنگ نہ منیا۔ایہہ نویں تے پرانے بیانیے دی لڑائی سی۔ ’’جنداں ورگی تگڑے دماغ دی زنانی اپنا انتقام لینا چاہندی ہے‘‘۔

بعد دے سالاں وچ آون والے واقعات راہیں پتہ لگدا ہے پئی دلیپ اپنی دھرتی اتے اپنی ماں توں وکھ ہوناں نہیں سی چاہندا۔ فتح گڑھ دا قیام اوس ‘ٹریننگ ‘ دا حصہ سی جیدے پاورں دلیپ نوں اوہدے مذہب، دھرتی،ماں پیو اتے اوہدی لوکاں توں نرا وانجیا گیا ہی نہ گیا سگوں اوہدے دل وچ ایہناں سب توں نفرت بھری گئی۔ 12ورھے دا اک بال جنہوں پہلوں ماں تے فیر دھرتی توں وکھ کر کے اک شاطر تے پڑھے لکھے استاد دے حوالے کر دتا جاوے تے اوس دی ذہنی تبدیلی وچ کوئی کسر نیں رہ جاندی۔
انگریز سرکار مگر ڈری ہوئی سی۔ گورنر جنرل حکم جاری کیتا،’’بڑی احتیاط کیتی ونجے،کیوں جے دلیپ دی ماں رانی جنداں پتر نوں چھڈان دا آہر کر سکدی ہے‘‘۔ چیتے رہوے پئی اوس ویلے رانی جنداں دور دوراڈے نیپال وچ قیدی سی تے اوہدا راج، اوہدی فوج تے اوہدی دولت سب انگریزاں کو ل سی۔ اوہ پتر نوں چھڈان دی طاقت نیں سی رکھدی مگر گوریاں دے حواساں تے جنداں سوار سی،تے ایسے لئی دلیپ نوں توپاں تے سواراں دی راکھی وچ گھلیا گیا سی۔ انج جاپدا اے پئی توپاں بندوقاں والیاں دی نہتی زنانیاں کولوں ڈرن دی ریت نویں نیں۔ دلیپ تے قافلے دا اک ہور سوار اوہدا بھتریجا وی سی اتے ایسے قافلے وچ مہاراجہ شیر سنگھ دا چھ ورھیاں دا پتر تے اوہدی راجپوت ماں وی رلتی سن۔ انگریز سرکار اوہدے پنجاب رہن تے وی راضی نہیں سی۔ فتح گڑھ وچ کمپنی دے اک افسر دا پتر ٹامی سکاٹ دلیپ دے دوست دے طور تے رلتی ہویا۔
فتح گڑھ وچ دلیپ دے رہن لئی کسے نواب دے ویران گھر دا بندوبست کیتا گیا سی۔
جان لاگن دی سوانی’’ لینا‘‘ انگلیڈ سی تے اوہدا انڈیا واپسی دا کوئی ارادہ نہیں سی پر لاگن دے اک پتر اوس نوں واپسی تے مجبور کیتا۔ اے نہیں کہ لاگن زنانی توں اودھڑ گیا سی۔ اوس لکھیا،’’ میں چاہناں توں میری مدد کر۔میری بڑی خاہش اے پئی دلیپ سنگھ دے دل وچ مسیحاں لئی چنگی تصویر بنے تے او جان سکے کہ اک انگریز زنانی دا کردار کس طراں دا ہوندا ہے ، کیوں جے دلیپ دی گل اوہدے لوکاں وچ بہوں اہم ہے۔‘‘ آون توں پہلوں لینا لاگن دلیپ نوں اک ماں بن کے پتر لکھنے شروع کیتے تے اپنی تے آپنیاں بالاں دیاں تصویراں دلیپ نوں گھلیاں۔ تخفے دے طور دے اک پینٹ باکس تے اک رسالہ The Boy’s Own Book دلیپ واسطے گھلیا جس بارے لاگن دسے پئی دلیپ بڑے شوق نال پڑھے۔ لاگن چاہندا سی پئی دلیپ نوں انگریزی طور طریقے نال پڑھائے پر دلیپ دا دل نہ لگا تے لاگن نے لینا نوں پتر راہیں اے گل دسی۔ سیانے ڈاکٹر ہوراں، اوس نھے جیہے بال دلیپ نوں پرچاون دا اک ہور آہر لبھیا۔ او س شوہدے لاگن،بالڑے دلیپ دا ویاہ کران دا سوچیا۔ ایس گل دے باوجود کہ لاگن نکی عمر دے ویاہ دے بڑا خلاف سی پر راج نیتی اگے کوئی نظریہ کوئی آدرش نیں چلدا۔’’ میں دلیپ لئی ووہٹی لبھن دا آہر کر رہیا ہاں۔ بچہ مینوں اپنا ماں پیو مندا ہے۔ اوہ راضی اے۔ پئی میں اوہندی خوشی لئی جو وی کراں او من لوے گا۔ اوہ آکھدا اے، اوہنوں اپنی منگیتر اتے راجے شیر سنگھ اٹاری والے دی دھی نال کوئی دلچسپی نیں‘‘۔ایہہ گلاں لاگن اپنے پتر وچ لکھیاں۔
گل سمجھ آوندی اے۔ گوریاں نوں چیلیانوالہ دی جنگ لگے پھٹ اجے وسرے نیں سن اتے انہاں نوں چیتے سی کہ انگریزاں نال لڑدی پنجابیاں دی فوج اودوں شیر سنگھ اٹاری والے دی ہی کمان وچ سی۔ نالے دلیپ سنگھ نوں اپنی دھرتی توں وانجن دا اک ٹیچا وی سی۔ قرعہ بنارس وچ راجہ کورج دی اٹھ سالاں دی نکی دھی دے ناں نکلیا۔ خوبی اے دسی گئی پئی ’’کڑی دی تعلیم اک انگریز بال وانگوں ہوئی ہے تے اوہدے پیو اے اجازت لئی ہے پئی اوس دی دھی ولایت جا کے اپنی تعلیم پوری کرے۔ کورج، دکنی انڈیا وچ کانڈا زبان بولن والی نکی جہی ریاست سی جہڑی پہلوں حیدر علی دے ویلے میسور دا حصہ تے مگرں انگریزاں مدراس پریزیڈنسی وچ رلتی کر ماریا سی۔ ڈلہوزی فوراً من گیا کیوں اوہدی خاہش سی کہ دلیپ کسے پنجابی کڑی نال ویاہ نہ کرے۔ اے گل وی لوکائی دی زبانے سی پئی مہاراجہ دلیپ سنگھ اپنی بھرجائی ،ا تے شہزادے دی ماں نال ویاہ کرے گا کیوں جے سکھ مذہب وچ ایس دی اجازت سی۔ شہزادے دی ماں مہاراجہ شیر سنگھ دی بیوہ سی۔ اوہ اک راجپوت سردارنی سی تے اوہدے بارے لینا لاگن لکھیا اے کہ اوس اپنی حیاتی وچ اوس توں سوہنی زنانی نہیں ویکھی۔ لاگن پاروں دلیپ نوں اپنی بھرجائی نال کوئی دلچسپی نہ سی سگوں اوہ کورج دی شہزادی بارے سن کے خش ہویا سی۔ جان لاگن جد سکھ سرداراں دی رائے پچھی تے اوہناں کورج دی شہزادی نال مہاراجے ہوراں دے ویاہ دی گل اے آکھ کے رد کر دتی کہ اوہ انگریز زنانیاں نال رہ کے چاہ پیندی ہے ا تے کیک کھان کارن ساڈے وچوں نکل گئی ہے۔
لاگن دسے پئی دلیپ باز نال شکار کھیڈنا پسند کردا ہے۔ لاگن پاورں اے کھیڈ بہوں ظالمانہ سی تے اوہ دلیپ نوں ایس توں ہٹاناچاہندا سی’’کتھے اپنے وطنی لوکاں وانگ بربریت پسند نہ بن جاے‘‘۔ہورے اوس ویلے پنجاب دی لوکائی تے کیتا گیا انگریزاں دا ظلم تے بربریت لاگن دے چیتے ہے سی کہ نہیں؟ ٭٭