’’ سچ تو یہ ہے‘‘ پنجابی ترجمہ

چودھری ظہور الٰہی ہوراں دی سیاسی بصیرت تے استقامت

لِکھت: چودھری شجاعت حسین

میرے والد، میرے رہنما
اپنی کتابی زندگی دا آغاز اپنے شہید والد چودھری ظہور الٰہی دی جری شخصیت نال جُڑے دو واقعات نال کراں گا۔ جنہاں نے اگے چل کے میری زندگی اُتے بہت ڈونگھااثر کیتا بلکہ میری زندگی نوں بدل کے رکھ دِتا۔ اج وی جدوں میں اوہناں دو واقعیاں نوں یاد کرنا واں تے اپنے جذبات اُتے قابو نہیں رکھ پاندا تے میریاں اَکھاں بے اختیار بھِج جاندیاں نیں۔ پہلا واقعہ میرے والد دی استقامت دا اے تے دُوجا واقعہ اوہناں دی شہادت دا ۔
میرے والد دی استقامت

میں 1958 دا اوہ دن کدی نہیں بھُل سکاں گا، جس دن گجرات ساڈے شہر والے گھر دے باہر اک خوفناک شور برپا سی۔ فوجی ٹرکاں دے رُکن دی اوازاں، بھارے بوٹاں دی دھمک تے بیرونی دیوار اُتے ہتھوڑیاں دی مسلسل ضرباں تے صحن دے آر پار اِٹّاں دے ڈِگن دا نہ ختم ہون والا سلسلہ۔

میری عمر اوس ویلے 11-12 سال سی۔ میں برانڈے وچ اپنی ماں بی بی جی دے نال بیٹھا سی تے حیران ہو رہیا سی کہ ایہہ کیہ ہو رہیا اے۔ میرے والد اوس ویلے گھر ای سن، اسیں سارے ایہہ شور سن کے باہر نکلے تے ویکھیا کہ اک فوجی افسر دی نگرانی وچ ساڈے گھر دی بیرونی دیوار نوں ڈیگیا جا رہیا اے۔ ایہہ بڑی بے بسی دا عالم سی کیوں جے ساڈی اَکھاں دے ساہمنے ساڈے گھر دی دیوار ڈیگی جا رہی سی تے اسیں کجھ نہیں کر سکدے سی پر والد صاحب نے سانوں ساریاں نوں تسلی دِتی تے کہیا کہ گھبران دی لوڑ نہیں، سب ٹھیک ہو جائے گا۔
دیوار ڈِگ چکی تے فوجی اہلکاراں نے والد صاحب نوں گرفتار کر لیا تے ہتھکڑی لا کے اپنے نال فوجی جیپ وچ بٹھا لیا میں صحن وچ کھلوتا ایہہ سارا منظر ویکھ رہیا سی تے بوہت سہمیا ہویا سی پر میرے والد دے چہرے اُتے خوف دا کوئی تاثر نہیں سی۔ اوہ ہتھکڑی لگے دونویں ہتھ اپنی جھولی وچ رکھے پُر سکون بیٹھے سن میں ہجے ایہہ سمجھن دی کوشش ای کر رہیا سی کہ ایہہ سب کجھ کیہ ہو رہیا اے کہ فوجی جیپ ایہناں نوں لے کے ٹُر پئی۔ ہُن میرے توں ضبط نہیں ہویا تے میں بی بی جی توں ہتھ چھڑا کے روندا ہویا باہر وَل نَسیا۔ مینوں ایس طرح اپنے پچھے نسدے ہوئے میرے والد نے ویکھ لیا سی۔ اوس ویلے اوہناں دے پُرعزم چہرے اُتے جیہڑا تاثر سی، اوہ اج وی میرے دل اُتے نقش اے۔
تھوڑی دیر وچ فوجی اہلکاراں دی گڈیاں میری اَکھاں توں اوجھل ہو گئیاں پر میں رُکیا نہیں تے ایہناں دے پچھے پچھے کچہری اپڑگیا۔ میں ایدھر اودھر ہر پاسے ایہناں نوں لبھدا پھر رہیا سی۔ اچانک ویکھنا واں کہ اوہ اک پاسے بغیر بازو دی، اک ٹُٹی کرسی اُتے چپ بیٹھے نیں۔ میں ایہناں نوں ملن لئی بے تابا نہ اگے ودھیا کہ پچھے توں کسے نے زور نال مینوں دھکا دتا تے میں لڑ کھڑا کے اک پاسے ڈِگ گیا۔
’’کسے نوں ایہناں نال ملن دی اجازت نہیں، تسیں وی فی الفور ایتھوں چلے جائو‘‘ اک بھاری اواز مینوں سنائی دتی۔

میں بہت کہیا کہ صرف تھوڑی دیر لئی مینوں اپنے والد نال ملن دِتا جائے پر ایس دی اجازت نہیں دتی گئی تے مینوں ایہناں نوں ملے بغیر ای گھر واپس آنا پیا۔بعد وچ پتہ چلیا کہ والد صاحب دے خلاف مقدمہ ایہہ بنایا گیا کہ اوہناں نے اپنے گھر دی غلط تعمیر کر کے چھ اِنچ توں اک فٹ تیکر میونسپل کمیٹی دی زمین اُتے تجاوز کیتا اے۔ سمری کورٹ دے سربراہ جیہڑے اک میجر صاحب سن، اوہناں نے پہلے دن ای کہہ دتا کہ ایس مقدمے وچ اُتوں تہانوں ہر حال وچ سزا دین دا حکم دتا گیا اے ایس اُتے میرے والد نے ایہناں نوں یاد دلوایا کہ جج صاحب !تسیں خدا نوں حاضر و ناظر جان کے حلف پڑھیا ہویا اے کہ تسیں انصاف کرنا اے، ایہہ سُن کے میجر صاحب، جیہڑے اک سید گھرانے نال تعلق رکھدے سن اوہناں دی اَکھاں وچ اَتھرو آ گئے، ناانصافی دی انتہا ایہہ سی کہ مارشل لاء دے جس ضابطے دے تحت ایہہ مقدمہ قائم کیتا گیا سی، ایس دی رُو نال ایس جرم دی سزا محض دو سو روپئے جرمانہ سی، پر میرے والد نوں چھ مہینے قید دی سزا سنا دتی گئی جیہڑی اوہناں نوں بہرحال کٹنی پئی۔ پر دلچسپ گل ایہہ وے کہ کجھ مہینے بعد ای اک دن اوہ ای فوجی حکام جیہڑے پہلے دیوار ڈیگن آئے سن، ہن ایہہ التجا لے کے آ گئے کہ چودھری صاحب، تسیں اپنی دیوار دوبارہ تعمیر کو لئو۔ پتہ چلیا کہ جنرل ایوب خان گجرات شہر آ رہے نیں تے اوہناں نے ساڈے گھر دے ساہمنیوں ای لنگھنا اے۔ مقامی حکام نوں اندیشہ سی کہ ایہناں دی ایس پاسے نظر پئے گئی تے کدھرے ایس بارے کجھ پچھ ای نہ لین۔ میرے والد نے کہیا، ایہہ دیوار تسیں ڈیگی اے تے ہن تسیں ای ایہنوں اپنے خرچے اُتے دوبارہ تعمیر کرائو گے۔ سو، ایہہ کَند ایسے جگہ اُتے مارشل لاء حکومت ای دے خرچے اُتے دوبارہ تعمیر ہوئی تے اج وی ایسے جگہ اُتے موجود اے۔ بعد وچ پتا چلیا کہ ساڈے گھر دی دیوار شہر وچ ناجائز تجاوزات دے خلاف اک مثال قائم کرن لئی ڈیگی جا رہی سی۔ ایس طرح سارے شہر نوں ایہہ پیغام دینا مقصود سی کہ کسے وڈے توں وڈے سیاست دان نوں وی کوئی رعایت نہیں دِتی جا رہی۔

ایس واقعے نے میری زندگی اُتے بڑا ڈُونگھا اثر مرتب کیتا میں ایہہ سکھ لیا کہ جے بندے دی زندگی دا کوئی اعلیٰ نصب العین اے تے فیر ایس دے حصول دی راہ وچ کوئی مشکل وی آ جائے تے گھبرانا نہیں چاہیدا، بلکہ ایس دا مردانہ وار مقابلہ کرنا چاہیدا اے۔ اَج سوچنا واں کہ زندگی وچ جو کجھ وی بن پایا واں ایس وچ ایس واقعے تے ایس توں حاصل ہون والے سبق دا بڑا وڈا کردار اے۔ زندگی وچ ایس دے بعد جدوں وی کوئی آزمائش آئی تے میرے ساہمنے میرے والد دا اوہ پُرعزم چہرہ آ گیا تے میں ہمیشہ ایس نال بوہت تقویت محسوس کیتی۔

میرے والد دی شہادت

25 ستمبر 1981 دی اوہ دوپہر وی، میں کدی نہیں بھُل سکاں گا، جدوں میں گلبرگ وچ اپنے اک دوست دے گھر بیٹھا گپ شپ وچ مصروف سی کہ اچانک ٹیلی فون دی گھنٹی وَجی۔ دسیا گیا کہ میرے والد محترم چودھری ظہور الٰہی دی گڈی اُتے ماڈل ٹائون موڑ دے نیڑے کسے اسلحہ بردار نے حملہ کر دِتا اے تے اوہ شدید زخمی ہو گئے نیں۔میں شدید پریشانی دے عالم وچ گھر اَپڑیا ویکھیا کہ والد صاحب دے سارے دوست و احباب جمع نیں اک کمرے دے اندر میرے تایا جان چودھری منظور الٰہی چپ بیٹھے سن۔ میں والد صاحب دی خیریت پچھی تے اوہناں دے منہ توں چیخ نکل گئی۔ اوہ میرے گلے لگ گئے میں سمجھ گیا کہ والد صاحب ہُن ایس دنیا وچ نہیں رہے تے اوہ سانوں ہمیشہ لئی چھڈ کے جا چکے نیں۔ اک قیامت سی جیہڑی لنگھ چکی سی۔ چودھری پرویز الٰہی اوہناں دِناں لندن وچ سن ایہناں نوں اوتھے خبر دِتی جا چکی سی۔ پتہ چلیا کہ اوہ پہلی دستیاب پرواز توں پاکستان اَپڑ رہے نیں۔
والد صاحب اُتے حملہ کرن والے بندے رزاق عرف جھرنا نوں بعد وچ گرفتار کر لیا گیا۔ ایس نے اعتراف کر لیا کہ ایس دا تعلق دہشت گرد تنظیم ’’الذوالفقار‘‘ نال اے تے ایس دی تربیت کابل وچ ہوئی اے۔ میری والدہ نے کہیا کہ پتہ تے کرو کہ پولیس نے واقعی اصلی قاتل نوں گرفتار کیتا اے، یا خانہ پُری لئی کسے بے گناہ نوں پھڑ لیا اے۔ بی بی جی دے حکم اُتے چودھری پرویز الٰہی، وسیم سجاد دے بھرا آصف سجاد جان (جیہڑے کہ اک ہونہار وکیل سن تے بعد وچ اچانک اک ٹریفک حادثے وچ دنیا توں رخصت ہو گئے)، راجہ منور تے ایم اے رحمن ایڈووکیٹ دے نال آپ تھانے اَپڑے تے اوس نوجوان نال ملے تے پچھیا کہ جے تسیں قاتل نہیں او تے دس دیو، اسیں تہانوں رہا کروا دیاں گے۔ نوجوان بڑے اعتماد نال بولیا، میں اپنا کم کر دتا اے پر مینوں پھانسی نہیں ہوئے گی۔ میرے لوک مینوں رہا کروا لین گے۔ پتہ چلیا کہ نوجوان دی مکمل طور تے برین واشنگ کیتی گئی اے۔ مقدمہ شروع ہویا تے اک دن سانوں خبر ملی کہ نوجوان نوں سزائے موت سنا دتی گئی اے جس اُتے کجھ عرصہ بعد عملدرآمد وی ہو گیا۔

ایتھے ایہہ ذکر کرنا بے محل نہ ہوئے گا کہ حادثے توں تِن دن پہلاں میرے والد نے راجہ ظفر الحق نوں جیہڑے اوہناں دے قریبی دوست سن، دسیا سی کہ مینوں مصدقہ خبر ملی اے کہ الذوالفقار نے مینوں قتل کرن دی سازش تیار کر لئی اے پر زندگی تے موت اللہ دے ہتھ وچ اے۔ مینوں کوئی ڈَر نہیں۔ میرے والد آخری ویلے تیکر اپنی ایس گل اُتے قائم رہے ایس دا ثبوت ایہہ وے کہ جدوں اوہناں اُتے حملہ ہویا تے اوس ویلے وی اوہناں دے نال گڈی وچ کوئی سکیورٹی گارڈ نہیں سی تے نہ ای کوئی حفاظتی دستہ پچھے یا اگے چل رہیا سی۔ اوہ ایس دن ڈرائیور دے نال اگلی سیٹ اُتے بیٹھے سن حالانکہ اوہ ہمیشہ اپنی گڈی (مرسیڈیز) وچ پچھلی سیٹ اُتے بیٹھا کردے سن۔ اوہ اپنے قریبی دوست انٹرہوم دے مالک امین صاحب دے گھر توں ماڈل ٹائون وَل روانہ ہوئے سن۔ سابق چیف جسٹس مولوی مشتاق حسین تے ایم اے رحمن ایڈووکیٹ ایہناں دے نال سن۔ اوہ مولوی مشتاق حسین نوں ڈراپ کرن لئی اوہناں دے گھر جا رہے سن۔ احتراماً اوہناں دونواں حضرات نوں پچھلی سیٹ اُتے بٹھا کے آپ اگے بہہ گئے۔ حملہ آور نے ڈرائیور وَل فائر کیتا جس نال اوہ موقعے اُتے ای جاں بحق ہو گیا۔ ایس دے بعد اوہنے گڈی اُتے گرینیڈ سُٹیا، جس نال اگلی سیٹ اُتے بیٹھے ہوئے میرے والد شدید زخمی ہو گئے۔ ہسپتال اَپڑن تیکر اوہناں دی شہادت ہو چکی سی۔ پچھلی سیٹ اُتے بیٹھے مولوی صاحب معمولی زخمی ہوئے جد کہ ایم اے رحمن بالکل محفوظ رہے۔ میرے والد چودھری ظہور الٰہی شہید پاکستان وچ دہشت گردی نال شہید ہون والے پہلے سیاست دان نیں۔ والد صاحب دے نال جاں بحق ہون والے ڈرائیور محمد نسیم دی بڑی خواہش سی کہ اوہدا دا پُتر اعلیٰ تعلیم حاصل کرے اسیں اوہدی ایہہ خواہش ایس طرح پوری کیتی کہ ایس دے پتر نوں برن ہال ایبٹ آباد جہے بہترین ادارے وچ تعلیم دلوائی۔ گریجویشن کرن دے بعد ہُن اوہ باعزت طریقے نال اپنا روزگار کما رہیا اے۔
والد صاحب دی شہادت دے بعد میرے تایا جان چودھری منظور الٰہی نے جس محبت، شفقت تے تدبر دے نال خاندان دی سرپرستی تے رہنمائی کیتی، ایتھے ایس دا ذکر کیتے بغیر گل ادھوری رہے گی۔ ہن اوہناں نے سیاست تے کاروبار دونویں محاذاں نوں اکلّے سنبھالیا تے اپنی محنت تے لیاقت نال آپ پچھے رہ کے خاندان نوں ایس طرح اَگے ودھایا کہ ایس نوں مزید کامیابیاں نال ہم کنار کر دِتا۔ اوہناں دی زندگی وچ ای میں تے چودھری پرویز الٰہی سیاست تے حکومت وچ بلند ترین عہدیاں اُتے اَپڑے بلکہ ایہہ کہنا چاہیدا اے کہ ایہہ اوہناں ای دی سرپرستی تے رہنمائی دا فیضان سی۔ اوہناں نے کدی اپنی تے اپنے شہید بھرا دی اولاد وچ فرق نہیں کیتا بلکہ میں تے ایہہ کہواں گا کہ اوہناں نے اپنے بالاں توں وی ودھ کے ساہنوں پیار دِتا۔
بہرحال والد صاحب دی شہادت دے بعد میرے لئی سب کجھ ای بدل گیا تے مینوں عملی سیاست وچ آنا پیا۔ عملی سیاست دے ہر موڑ اُتے میرے لئی میرے والد دا کردار مشعل راہ رہیا اے۔ اوہناں دے اصول سیاست ہر موڑ اُتے میری رہنمائی کردے رہے نیں۔ اوہناں دا ایمان سی کہ زندگی تے موت اللہ دے ہتھ وچ اے تے اوہناں دا ایہہ پختہ ایمان میری زندگی دے سفر وچ چراغ راہ دا کم دیندا رہیا اے۔ اوہناں دی تقلید وچ، میں وی اپنی زندگی وچ کلمہ حق دی سربلندی تے مخلوق خدا دی خدمت نوں اپنا نصب العین بنایا اے۔ میں ایس وچ کس حد تیکر کامیاب ہویا واں ایس دا حتمی فیصلہ بہرحال میں نہیں، عوام نے کرنا اے تاں میں اپنی زندگی تے ایس دے نشیب و فراز دی کہانی جیہڑی پچھلے ستر سال اُتے پھیلی ہوئی اے اج اپنے عوام دے ساہمنے رکھ رہیا واں ایہہ کہانی دریائے چناب دے کنارے گجرات دے اک نکے جہے پنڈ ’’نت وڑائچ‘‘ توں شروع ہوندی اے۔(جاری)

میں ، میرا ٹَبرتے ساڈے سیاسی سفر دا آغاز

گجرات شہر توں دریائے چناب وَل آئیے تے کجھ فاصلے اُتے کھبے ہتھ اک نکی جہی سڑک موضع گورالی وَل مڑدی اے۔ موضع دے مشرق وچ دریائے چناب دے کنارے ’’نت وڑائچ‘‘ اک پنڈ اے۔ ایہہ میرا پنڈ اے، میرا جدی پشتی پنڈ، ایس پنڈ وچ میرا خاندان صدیاں توں آباد چلیا آ رہیا اے۔
چودھری حیات محمد خاں، میرے پردادا
میرے پردادا چودھری حیات محمد خاں اک درویش صفت، علم پرور تے ادب دوست بندے سن۔ پنڈ وچ مہمان نوازی لئی ایہناں دا گھر بڑا مشہور سی۔ ایہناں دی تقلید وچ ایہہ روایت الحمدللہ ساڈے خاندان وچ اج وی جاری و ساری اے۔ بلکہ میرے والد کہیا کردے سن کہ ویکھو، کسے نوں کھانا کھوان نال کوئی غریب نہیں ہوجاندا۔
چودھری حیات محمد خاں نوں تصوف نال وی گہرا لگائو سی۔

اوس زمانے وچ میاں محمد قادری اک مشہور شاعر سن۔ اوہناں دے ذوق شعر وچ تصوف دی جھلک ویکھ کے میرے پردادا نے اوہناں توں داستان مرزا صاحباں تصوف دے رنگ وچ منظم کرن دی فرمائش کیتی۔میاں صاحب نے ایہہ داستان لکھی تے شروع وچ ایس دی وجہ تصنیف ایس طرح بیان کیتی:
گجراتوں طرف جنوب دے اتے ندی چناب
اک نت اے نگر وڑائچاں روشن وچ پنجاب
اوتھے فضل دین ہے چودھری شریفاں وچ خطاب
نورانی صورت اوسدی روشن جیویں مہتاب
اسدے بیٹے چار نے صاحب حسن جوان
مولا داد تے اللہ داد تے حسن محمد خان
سب تھیں چھوٹا جانیو حیات محمد خان
اوس اسانوں آکھیا شیریں سخن زبان
مرزا تے صاحباں دے عشق دا روشن کرو بیان
اوسدا کہنا اساں سر متھے تے من لیا فرمان
چودھری سردار خاں، میرے دادا
میرے پردادا دے بعد میرے دادا چودھری سردار خاں نوں وی علم و ادب نال بڑا لگائو رہیا اے بلکہ اوہناں نے اپنے والد دا ادبی سرمایہ جیہڑا اوس زمانے دے کئی معروف شاعراں تے ادیباں دے غیر مطبوعہ کلام اُتے مشتمل سی، بوہت سنبھال کے رکھیا، تاں امتدادِ زمانہ توں صرف ’’مرزا صاحباں‘‘ دا ایہہ قصہ ای محفوظ رہیا جنہوں میری فرمائش اُتے 2007 وچ چودھری پرویز الٰہی دے قائم کردہ پنجاب انسٹیٹیوٹ آف لینگوئج آرٹ اینڈ کلچر دی ڈائریکٹر شائستہ نزہت نے بڑی لگن، محنت تے نویں آب و تاب دے نال دوبارہ شائع کیتا۔
میرے گھر والے
پنڈ ’’نت وڑائچ‘‘ وچ ای میرے والد چودھری ظہور الٰہی پیدا ہوئے تے 27جنوری 1946 وچ میری پیدائش وی ایتھے ای ہوئی۔ اسیں تن بھرا تے چھ بھیناں آں میرے اک نکے بھرا چودھری وجاہت حسین نیں جیہڑے قومی اسمبلی دے رکن تے وفاقی وزیر رہ چکے نیں۔ دُوجے نکے بھرا چودھری شفاعت حسین نیں جیہڑے ضلعی حکومتاں دے نظام وچ گجرات دے ضلع ناظم رہ چکے نیں۔ چودھری پرویز الٰہی میرے تایا زاد بھرا نیں تے پہلے دن توں ای میرے نال سیاست وچ نیں تے میرے دست و بازو نیں جد کہ ایہناں دے دونویں نکے بھرا چودھری جاوید الٰہی تے چودھری صباحت الٰہی کاروبار نال جُڑے نیں۔ میری گھر والی چودھری پرویز الٰہی دی بھین نیں۔ ایسے طرح چودھری پرویز الٰہی دی گھر والی، میری نکی بھین اے۔
ساڈا کاروبار
ساڈے کاروبار دی ابتدا ایس طرح ہوئی کہ قیام پاکستان توں پہلے میرے تایا جان چودھری منظور الٰہی نے ٹیکسٹائل وچ ڈپلومہ کرن دے بعد امرتسر وچ چار کھڈیاں لائیاں قیام پاکستان دے بعد اوہناں نے امرتسر دا کاروبار چھڈن تے پاکستان منتقل ہون دا فیصلہ کیتا۔ میں اپنی والدہ دے نال پہلے ای پاکستان آ چکیا سی جد کہ چودھری پرویز الٰہی جیہڑے اوس ویلے اک سال دے سن، اپنی والدہ دے نال آخری محفوظ ٹرین وچ پاکستان اَپڑے۔ کاروباری نقطہ نظر نال اوہ واپسی اُتے لہور وچ ای مقیم ہو گئے۔
گجرات واپسی اُتے حالات ایہہ سن کہ دریا دے کٹائو دی وجہ نال ساڈا پنڈ دریا برد ہو گیا سی تے سب کجھ ختم ہو چکیا سی۔ چنانچہ میرے والد نے پولیس وچ نوکری کر لئی۔ نوکری اوہناں دی طبیعت نال کوئی مناسبت نہیں رکھدی سی تاں کجھ عرصے بعد اوہ نوکری چھڈ کے کاروبار وَل آ گئے۔ 1950 وچ تایا جان چودھری منظور الٰہی تے میرے والد چودھری ظہور الٰہی نے مل کے گجرات تے منڈی بہائوالدین وچ لیز اُتے تھاں لے کے کجھ پاور لومز لائیاں تے ایہناں دا ناں پاکستان ٹیکسٹائل رکھیا۔ چودھری منظور الٰہی ٹیکسٹائل متعلق عالمی نمائشاں وچ باقاعدگی نال شرکت کردے سن۔ 1953 وچ اوہ ایس سلسلے وچ جاپان گئے تے لیلن تے ہوزری دی پاور لومز وی اپنے نال لے کے آئے۔ ایس سفر دے بارے وچ اوہ اک بڑی دلچسپ گل دسیا کردے سن کہ ایہہ سفر بذریعہ ہوائی جہاز وی تن دن وچ طے ہویا کیوں جے جہاز نوں تھاں تھاں رکنا پیا سی۔ ایس طرح لیلن جیہڑی ہن بریزے اکھواندی اے، پہلی وار اسیں ای پاکستان وچ متعارف کرائی۔ کپڑے دی ایہہ ورائٹی مارکیٹ وچ آئی تے ایس نے مقبولیت دے سارے ریکارڈ توڑ دِتے تے سانوں وی ایس توں بے پناہ نفع حاصل ہویا۔
ایہہ اللہ تعالیٰ دا عظیم احسان اے کہ دونویں بھراواں دی محنت رنگ لیائی تے بوہت تھوڑے عرصے وچ ای ساڈا خاندان پنجاب دا اک بوہت ای نمایاں سیاسی تے کاروباری خاندان بن کے اُبھریا۔ دنیا وچ اِنج دی مثالاں بوہت گھٹ ہون گیاں کہ جتھے اک سپاہی دا پتر اپنے ملک دا منتخب وزیراعظم تے اوہدا بھتیجا ملک دے سب توں وڈے صوبے دا منتخب وزیراعلیٰ بنیا ہوئے۔
ماں جی
ساڈے خاندان دی ایہناں کامیابیاں وچ میری والدہ مرحومہ جنہاں نوں اسیں بی بی جی کہندے سی، اوہناں دا بوہت اہم کردار سی، میرے والد کہیا کردے سن کہ بی بی جی نے جس طرح گھر نوں سنبھالیا تے اولاد دی تعلیم و تربیت کیتی، ایس دا ثمر ایہہ ملیا کہ اوہناں نوں اوہ آسودگی تے یکسوئی حاصل ہوئی کہ اوہ اپنی پوری توجہ خلقِ خدا دی خدمت تے سیاست اُتے دے رہے نیں۔
مینوں یاد اے کہ جدوں میرے والد اپنی حق گوئی دی پاداش وچ کدی جیل چلے جایا کردے تے اظہار ہمدردی لئی خواتین بی بی جی دے کول آندیاں تے اوہ ایہناں نوں کہیا کردیاں سن کہ الحمدللہ میرے شوہر کسے جرم وچ نہیں بلکہ اک اعلیٰ مقصد دی خاطر جیل گئے نیں، ایہہ میرے لئی پریشانی دی نہیں بلکہ فخر دی گل اے۔ میری والدہ نے اپنی زندگی وچ اِک ٹرسٹ دی بنیاد رکھی جس دے تحت گجرات وچ ظہور الٰہی نیورو اینڈ آرتھو پیڈک ہسپتال قائم کیتا گیا جیہڑا اَج وی گجرات دے عوام دی خدمت کر رہیا اے۔
خاندان ولوں سماج سیوا
میری والدہ مرحومہ دے نقش قدم اُتے چلدے ہوئے ساڈے خاندان دی ہور سوانیاںنے وی سماجی خدمت تے گھر داری دی ایس روایت نوں احسن انداز وچ اگے ودھایا ۔ ایس توں اَڈ ساڈی سیاسی زندگی وچ جو وی اُتار چڑھائو آئے ایہناں وچ کمال ہمت نال ساڈا ساتھ دتا اے۔ میری نکی بھین تے چودھری پرویز الٰہی دی گھر والی قیصرہ الٰہی لہور وچ غریب بے گھر خانداناں نوں بلا معاوضہ رہائش فراہم کرن لئی الجنت دے ناں توں تے نادار خانداناں دی کفالت لئی سبیل دے ناں توں فلاحی ادارے چلا رہیاں نیں۔
میرے لئی ایہہ امر وی باعث مسرت اے کہ ساڈے خاندان دی خواتین نے ہن سیاست وچ وی اپنی حیثیت تسلیم کروا لئی اے۔ میری اک بھانجی 2008 وچ منڈی بہائوالدین توں جنرل سیٹ اُتے رکن صوبائی اسمبلی منتخب ہوئی سی۔ دُوجی بھانجی پہلے 2002 وچ اٹک توں جنرل سیٹ اُتے رکن قومی اسمبلی منتخب ہوئی تے حالیہ بلدیاتی الیکشن وچ جنرل سیٹ اُتے کامیاب ہو کے اٹک دی چیئر پرسن ضلع کونسل منتخب ہوئیاں نیں۔ اہم گل ایہہ وے کہ پنجاب وچ ایس ویلے اپوزیشن نوں صرف ایسے اک نشست اُتے کامیابی حاصل ہوئی اے۔ میری اک بھتیجی سرگودھا توں وی جنرل سیٹ اُتے رکن اسمبلی منتخب ہو چکی اے۔
میری اہلیہ کوثر شجاعت حسین نے کنیئرڈ کالج لہور توں گریجویشن کیتی اے۔ میرے دونویں پتراں، چودھری شافع حسین تے چودھری سالک حسین نے لندن توں گریجویشن کیتی اے۔ ہن دونویں پتر خاندانی کاروبار چلا رہے نیں۔ میری دھی نے وی گریجویشن کیتی اے جیہڑی شادی دے بعد اپنی فیملی دے نال جدہ وچ رہندی اے۔ ایس دے شوہر ڈاکٹر نیں۔
الحمدللہ ، اج وی ساڈا مشترکہ خاندانی نظام اے۔ گلبرگ لہور وچ جتھے اسیں 50 دی دہائی توں رہ رہے آں، میں، پرویز الٰہی تے دوجے بھین بھرا سب اک ٹَبر دی صورت وچ سانجھے رہ رہے آں تے سب دا آپس وچ اتفاق مثالی اے۔ میری دعا اے کہ اللہ تعالیٰ ساڈے وچکار ایہہ اتحاد و اتفاق ہمیشہ قائم رکھے۔ آمین
ایوب خان دا دورِ حکومت (باب2)
ساڈے سیاسی سفر دا آغاز،1958ء توں 1969ء تیکر
سیاست وچ ساڈے مخالفین ایہہ پروپیگنڈا کردے نیں کہ میرے والد چودھری ظہور الٰہی دی عملی سیاست وچ آمد تے کامیابی جنرل ایوب خان دی مرہونِ منت سی، حالاں کہ حقیقت ایس دے بالکل برعکس اے۔
میرے والد دی سیاست تے جنرل ایوب خان، اک مغالطے دا ازالہ
میرے والد جنرل ایوب خان دے مارشل لاء توں پہلے وی سیاست وچ سن۔ ون یونٹ توں پہلے 1955ء وچ ، اوہ نواب زادہ اصغر علی خاں نوں جنہاں نوں فیروز خان نون حکومت دی پشت پناہی حاصل سی، گجرات سنٹرل کو آپریٹو بنک دی چیئر مین شپ دے الیکشن وچ ہرا چکے سن۔ 1957ء وچ ، اوہ گجرات ڈسٹرکٹ بورڈ دے الیکشن وچ بلامقابلہ کامیاب ہون والے واحد امیدوار سن۔ ایہدے بعد اوہ ڈسٹرکٹ بورڈ گجرات دے ایڈمنسٹریٹر بنے تے بطور چیئر مین ڈسٹرکٹ بورڈ گجرات دے عوام دی بھرپور خدمت کیتی۔ ایس طرح سیاسی طور تے ایہناں دی پوزیشن بے حد مستحکم ہو گئی۔ ایہناں دی ایس پوزیشن نوں غیر مستحکم کرن لئی ایہناں دے مخالف سیاسی خانداناں نے کئی ڈرامے کیتے پر اوہ کامیاب نہ ہو سکے تے میرے والد دی پوزیشن مستحکم توں مستحکم تر ہوندی گئی۔ ایہہ کشمکش چل رہی سی کہ 1958 ء دا مارشل لاء نافذ ہو گیا۔
ایبڈو دا چیلنج
مارشل لاء دا دبدبہ قائم کرن لئی ایہناں سب سیاستداناں نوں دبان دی کوشش کیتی گئی جیہڑے اپنے اپنے علاقیاں وچ اثر و رسوخ رکھدے سن۔ میرے والد چونکہ اوس ویلے تیکر ضلع گجرات دی سیاست وچ اک نمایاں مقام حاصل کر چکے سن، تاں اوہ وی معتوب قرار پائے۔ ایہناں دے خلاف ایبڈو (Elected Bodies Disqualification Order) دے تحت کارروائی کرن دا فیصلہ کیتا گیا۔ ایس قانون دے تحت سیاست داناں نوں چوائس دتی گئی سی کہ یا تے از خود 7 سال لئی سیاست توں دست بردار ہو جان، یا فیر مقدمے بھگتن لئی تیار ہو جان۔ صرف تن سیاست دان سن، جنہاں وچ میرے والد چودھرے ظہور الٰہی وی شامل سن، جنہاں نے سیاست بدری دے ایس قانون نوں چیلنج کیتا۔
ایبڈو دے تحت قائم ہون والے مقدمیاں وچ وکیل کرن دی اجازت نہیں ہوندی سی۔ ہر سیاست دان نوں اپنا مقدمہ آپ ای لڑنا پیندا سی۔ میرے والد نے وی اپنا مقدمہ آپ لڑیا پر اوہناں نے ایس خوبی، مہارت تے جرات مندی نال مقدمہ لڑیا کہ عدالت نے اپنے ریمارکس وچ ایہناں دی بے حد تعریف کیتی تے کہیا کہ جس طرح اوہناں نے اپنا مقدمہ لڑیا اے ایس طرح تے کسے سیاست دان نے اپنا مقدمہ نہیں لڑیا۔ ایہناں تعریفی کلمات دے بعد میرے والد نوں ایہناں سارے الزامات توں بری قرار دتا گیا جیہڑے ایبڈو دے تحت ایہناں اُتے لائے گئے سن۔ لہٰذا ایہہ کہنا کہ میرے والد دی سیاست جنرل ایوب خان دی مرہونِ منت سی، تاریخی تے واقعاتی دونواں اعتبار نال درست نہیں۔ سیاست وچ ایہناں دی کامیابی ایہناں دی اپنی جدوجہد دا ثمر سی۔
الیکشن 1962ٗ پہلی وڈی کامیابی
1962ء دا الیکشن میرے والد دی سیاسی زندگی وچ سنگ میل دی حیثیت رکھدا اے۔ ایہہ اوہناں دا پہلا وڈا الیکشن سی۔ ایس وچ کامیابی دے بعد ای اوہ قومی سطح دی سیاست وچ نمایاں ہو کے ساہمنے آئے۔ ایس لیکشن وچ میرے والد نے نوابزادہ اصغر علی خاں نوں ہرا کے گجرات وچ نواب زادہ خاندان دی سیاسی اجارہ داری دا خاتمہ کر دتا، حالانکہ نواب زادہ خاندان نوں انتظامیہ دی بھرپور حمایت حاصل سی۔ گجرات وچ میرے والد دی ایہہ کامیابی کسے انقلاب توں گھٹ نہیں سی۔
میں تے پرویز الٰہی اوہناں دِناں نویں جماعت وچ سی، اسیں اخباراں وچ ایہناں دے سیاسی بیان تے تقریراں پڑھدے رہندے سی۔ سنٹرل ماڈل اسکول توں میٹرک کرن دے بعد میرا تے پرویز الٰہی دا داخلہ گورنمنٹ کالج وچ ہو گیا سی، پر ایف سی کالج چونکہ سانوں گھر توں بوہت نیڑے پیندا سی، لہٰذا پنج چھ مہینے بعد اسیں مائیگریشن کروا کے ایف سی کالج وچ آ گئے، ایتھے ملکی سیاست وچ ساڈی دلچسپی مزید ودھ گئی۔
جنرل مشرف تے طارق عزیز، میرے کالج فیلو
ایتھے مینوں یاد آ رہیا اے کہ ایف سی کالج وچ جدوں اسیں فرسٹ ایئر وچ سی تے طارق عزیز (سابق صدر جنرل پرویز مشرف دے پرنسپل سیکرٹری) غالباً فورتھ ایئر وچ سن، اوہ اوہناں دناں کالج اسٹوڈنٹس یونین دے صدر دا الیکشن لڑ رہے سن۔ اسیں سب اک ای گروپ وچ سی۔ طارق عزیز دے والد چودھری عزیز احمد میرے والد دے دوستاں وچوں سن ۔اوہ سر گودھا وچ سیشن جج سن۔ تعلیم مکمل کرن دے بعد طارق عزیز نوں صحافت دا شوق چڑآیا، میرے والد نوں پتہ چلیا تے اوہنا ں نے پاکستان ٹائمز وچ ایہناں نوں سب ایڈیٹر رکھوا دِتا۔ پاکستان ٹائمز اوہناں دناں میرے والد دی ملکیت سی۔ ایہہ طارق عزیز دی پہلی نوکری سی، بعد وچ اوہ مقابلے دا امتحان پاس کر کے سول سروس وچ آ گئے۔ جنرل پرویز مشرف وی اوہناں دناں ایف سی کالج وچ سن پر ساڈی ایہناں نال کوئی علیک سلیک نہیں سی۔
اوس زمانے وچ مینوں اپنے والد دی سیاسی شہرت دا شعور تے ہے سی پر ایہناں دی مقبولیت دا حقیقی اندازہ اوس ویلے ہویا جدوں اوہناں دے تے نواب آف کالا باغ دے وچکار انتہائی دوستانہ تعلقات دے بعد اچانک شدید اختلافات پیدا ہو گئے۔ نواب آف کالا باغ دی اوہناں دناںبڑی دہشت ہویا کردی سی پر میرے والد وی ڈَٹ گئے ،مینوں یاد اے کہ اوہناں دناں جدوں میں تے پرویز الٰہی کالج جاندے، بازار وچ نکلدے یا ہوٹل وچ کھانا کھان لئی اَپڑدے تے لوک ساڈے نال بڑی عزت و تکریم نال پیش آندے سن تے کہندے سن کہ تہاڈے والد بہت بہادر بندے نیں جیہڑے نواب آف کالا باغ دا مقابلہ کر رہے نیں۔ میں اپنے والد دے متعلق لوکاں دے ایہہ جذبات ویکھ کے سوچدا سی کہ واقعی جیہڑا بندا حوصلہ نہیں ہاردا تے اللہ اُتے بھروسا کردا اے تے فیر اللہ وی اوہدی دستگیری کردا اے۔
1962ء دے الیکشن غیر جماعتی بنیاداں اُتے ہوئے سن تے میرے والد نے وی ایہہ الیکشن آزاد امیدوار دی حیثیت وچ لڑیا سی۔بعدازاں سیاسی جماعتاں بحال ہو گئیاں تے پارلیمنٹ وچ مسلم لیگ کنونشن دا قیام عمل وچ آیا تے میرے والد مسلم لیگ کنونشن وچ شامل ہو گئے۔ ذوالفقار علی بھٹو وی اوہناں دِناں مسلم لیگ کنونشن وچ سن۔ اوہ تنظیم دے جنرل سیکرٹری سن، جد کہ میرے والد پارلیمانی پارٹی دے جنرل سیکرٹری سن۔
الیکشن 1965ء، ہار کے وی جِت گئے
مسلم لیگ کنونشن دے اندر جدوں گورنر مغربی پاکستان نواب آف کالا باغ تے میرے والد دے اختلافات شدت اختیار کر گئے تے ایس دے نتیجے وچ نواب آف کالا باغ دے حکم اُتے میرے والد دے خلاف جھوٹے مقدمے درج ہونا شروع ہو گئے تے میرے والد نے پارٹی توں علیحدگی اختیار کر لئی، حالانکہ مسلم لیگ کنونشن اوس ویلے برسرِ اقتدار سی تے ہجے ایس دے زوال دے کوئی آثار نہیں سن۔
اِنج 1965ء دے الیکشن دا مرحلہ آیا تے میرے والد اک وار فیر آزاد حیثیت وچ الیکشن وچ حصہ لے رہے سن۔ بلکہ ایس وار ایہناں دا مقابلہ مسلم لیگ کنونشن ای دے امیدوار نال سی جس نوں مقامی پولیس تے انتظامیہ دی بھرپور حمایت حاصل سی۔ گورنر نواب آف کالا باغ دی ایماء اُتے انتظامیہ نے میرے والد دے خلاف جھوٹے مقدمیاں دی بھرمار کر دتی سی۔ میرے والد دے خلاف ایہناں مقدمیاں دی تفصیلات ریکارڈ اُتے آ چکی اے تے اوس دور دے اخبارات و جرائد وچ ملاحظہ کیتی جا سکدیاں نیں۔ میں ایتھے صرف ایہناں کجھ واقعیاں دا ذکر کراں گا جیہڑے براہ راست میرے علم وچ آئے سن۔
مثلاً انتخابی مہم دے دوران ووٹ لئی جنہاں بی ڈی ممبران نال اسیں ملدے سی، اگلے دن پولیس ایہناں نوں گرفتار کر لیندی سی، اک ویلا انج دا وی آیا کہ لوک کہن لگے، چودھری صاحب! ووٹ اسیں تہانوں ای دیاں گے، چاہے کجھ وی ہوئے پر کھل کے تہاڈی حمایت نہیں کر سکدے۔ الیکشن وچ تن دن باقی سن کہ نواب آف کالا باغ نے میرے والد نوں پیغام بھجوایا کہ جے تسیں قومی اسمبلی دی سیٹ نال دست بردار ہو جان تے تھلے صوبائی اسمبلی دی دو سیٹاں تہانوں دے دتیاں جان گیاں۔ ایس پیش کش دے نال ایہہ دھمکی وی آئی کہ پیش کش نہ قبول کرن دی صورت وچ جے تہانوں سو فی صد ووٹ وی مل گئے تے وی ایہہ جان لین کہ انتخابی نتیجہ آپ دے خلاف ای آئے گا۔
مینوں یاد اے کہ ایس اُتے میرے والد نے ساڈے سب گھر والیاں نوں اِکٹھا کیتا تے کہیا کہ حکومت ولوں ایہہ پیش کش آئی اے تے نال دھمکی وی اے یعنی الیکشن لڑن دا نتیجہ ساڈے لئی خطرناک ہو سکدا اے۔ اسیں سارے ایہناں وَل ویکھن لگے اوہ ساڈی پریشانی بھانپ گئے ۔ کہن لگے۔’’ کیہ صلح کرن دے بعد گھر آن تیکر تہاڈے وچوں کوئی میری زندگی دی ضمانت دے سکدا اے؟‘‘
اوہ سانوں ساریاں نوں چپ ویکھ کے بولے ’’زندگی تے موت اللہ دے ہتھ وچ اے، جے اوہ چاہے تے کوئی مینوں موت توں پہلے نہیں مار سکدا تے ایس نوں منظور نہ ہوئے تے کوئی مینوں اک دن لئی وی زندہ رہن دی مہلت نہیں دے سکدا، لہٰذا میں موت توں ڈر کے الیکشن توں دست بردار نہیں ہوواں گا۔‘‘ سب گھر والیاں نے ایہناں دی رائے نال اتفاق کیتا تے حکومت دی پیشکش تے دھمکی، دونواں نوں مسترد کر کے الیکشن وچ ڈٹے رہن دا فیصلہ کیتا۔
عین الیکشن دے دن وی کئی دلچسپ واقعات پیش آئے، مثلاً اک موچی نوں ایس پی نے کہیا کہ میرے ساہمنے سرکاری امیدوار دے خانے وچ مہر لائو، موچی نے مہر چُکی تے فوراً میرے والد دے خانے وچ لا دتی تے کہیا کہ ہن تہاڈے جی وچ جو آئے، کرو، ایس پی اوہد ا منہ ویکھدا رہ گیا۔ ایسے طرح جدوں اک ووٹر نوں میرے والد دے خلاف ووٹ پان اُتے مجبور کیتا گیا تے اوہنے کہیا، اوہ کسے صورت انج نہیں کرے گا۔ اوہ ووٹ دی پرچی لے کے نس گیا، مبادا ایس توں زبردستی ووٹ ڈلوا دتا جائے۔
ایس طرح جنرل ایوب خان دے دور وچ دو وار (1962ء، 1965ء) الیکشن ہوئے تے دونواں وار میرے والد نے اپنی آزاد حیثیت وچ الیکشن وچ حصہ لیا۔ ایوب خان دور وچ ای میرے والد نوں پہلی وار بے بنیاد سیاسی مقدمے اتے گرفتاریاں دا ساہمنا کرنا پیا۔

فرزند ِ گجرات چودھری شجاعت حسین دی کتاب ’’سچ تو یہ ہے‘‘ دا سلسلہ وار پنجابی ترجمہ

بھٹو صاحب تے میرے والد مسلم لیگ کنونشن وچ اِکٹھے رہے سن۔ اوس زمانے وچ باہمی تعلقات دا ایہہ عالم سی کہ میرے والد ای نے ذوالفقار علی بھٹو دا نام مسلم لیگ دے سیکرٹری جنرل لئی تجویز کیتا سی مگر ہُن دونویں کنونشن لیگ چھڈ چکے سن۔
پیپلز پارٹی دا تاسیسی رکن بنن دی پیشکش
1967 وچ جدوں بھٹو صاحب نویں پارٹی بنان دے بارے سوچ رہے سن تے اوہناں نے ایس پس منظر وچ میرے والد نوں آکھیا کہ مینوں خوشی ہووے گی جے تسیں وی میرے نال ایہدے وچ شامل ہو جائو۔ اوہناںدی خواہش سی کہ میرے والد پیپلز پارٹی دے تاسیسی رکن بنن۔ اوہناں دِناں بھٹو صاحب‘ میری ہمشیرہ دے ویاہ وچ رلت لئی خاص طور تے گجرات ساڈے گھر آئے۔ اوہناں دے نال اوہناں دے دونویں پتر مرتضیٰ بھٹو تے شاہ نواز بھٹو وی سن۔ اخباراں وچ اوہناں دناں ایس ملاقات دا بڑا چرچا ہویا۔ پر میرے والد نے پیپلز پارٹی وچ شامل ہون توں انکار کر دتا۔
1970 دی انتخابی مہم
1970 دے الیکشن وچ میرے والد نے مسلم لیگ ولوں ای حصہ لیا۔ اوہ مسلم لیگ کونسل دے امیدوار سن جیہدا انتخابی نشان لالٹین سی۔ 1964وچ جنرل ایوب خان دے خلاف صدارتی الیکشن وچ محترمہ فاطمہ جناح دا انتخابی نشان وی لالٹین سی۔ نواب اصغر علی خان جنہاں نوں اوہ ایس توں پہلے 1962 وچ شکست دے چکے سن‘ قیوم لیگ دے امیدوار سن۔ اوہناں دا انتخابی نشان شیر سی۔ اوہناں دِناں پرویزالٰہی تے میں تعلیم مکمل کر چکے ساں تے ہن ساڈی ساری توجہ خاندانی کاروبار اتے سی۔ اوس ویلے تک ساڈا سیاست وچ آن دا کوئی ارادہ نہیں سی مگر الیکشن مہم وچ اسیں بھرویں رلت کردے رہے۔1970 دی الیکشن مہم وچ وی اسیں بھرواں حصہ لیا۔
یحییٰ بھٹو لاڑکانہ ملاقات
1970 دے الیکشن مگروں انتقال اقتدار وچ تاخیر دا نتیجہ ایہہ برآمد ہویا کہ مشرقی پاکستان وچ حالات خراب توں خراب تر ہونا شروع ہو گئے۔ عوامی لیگ کلین سویپ کر چکی سی۔ ایہنوں مرکزی حکومت بنان دا آئینی تے جمہوری حق حاصل سی۔ ایدھر جنرل یحییٰ خان دی کوشش سی کہ وزیراعظم بھانویں شیخ مجیب بنن یا بھٹو‘ صدر دے عہدے اتے اوہناں نوں ای رہنا چاہیدا جہڑا بظاہر ممکن نظر نہیںآندا سی۔
دُجے پاسے بھٹو صاحب‘ جنہاں نوں پنج صوبیاں وچوں صرف دو صوبیاں‘ پنجاب تے سندھ وچ اکثریت حاصل ہوئی سی‘ اپوزیشن وچ بیٹھن لئی قطعاً تیار نہیں سن تے ہر قیمت تے اقتدار وچ آنا چاہندے سن۔ اِنج محسوس ہوندا سی کہ اوہ جنرل یحییٰ خان دے نال رَل کے نویں سیاسی بساط بچھان دی تیاری کر چکے نیں۔ ایس تناظر وچ جنرل یحییٰ خان تے بھٹو دی لاڑکانہ ملاقات نوں بہت اہم سمجھیا جا رہیا سی جنھوں بعد وچ ’’لاڑکانہ پلان‘‘ دا نام وی دتا گیا۔ ایس ملاقات مگروں ای جنرل یحییٰ خان نے قومی اسمبلی دا ڈھاکا وچ ہون والا اجلاس ملتوی کرن دا اعلان کیتا تے آکھیا کہ فی الحال اسمبلی دا اجلاس بلانا ممکن نہیں۔
پاکستان نوں متحد رکھن لئی کوششاں
مینوں اوہناں دِناں تے ایہناں تفصیلاں دا بہت علم نہیں سی کیوں جے میرے والد ایس طرحاں دی اعلیٰ سطح دی ملاقاتاں تے سرگرمیاں دے متعلق گھر وچ گھٹ ای گل کردے سن لیکن بعد وچ جدوں میں ایس دور دے حالات پڑھے تے اپنے والد دے اخباری بیاناں تے انٹرویوز دا مطالعہ کیتا تے پتہ چلیا کہ ڈھاکہ اجلاس ملتوی ہو جان مگروں میرے والد نے جنرل یحییٰ خان نال ایس سلسلے وچ باقاعدہ ملاقات کیتی تے اوہناں نوں ایہ سمجھان دی کوشش کیتی کہ اوہ جو سوچ رہے نیں اوہدے اتے عملدرآمد بڑا خطرناک ثابت ہووے گا۔ بہتر ایہو اے کہ صوبیاں تے وفاق وچ اکثریتی پارٹیاں نوں حکومت بنان دیو۔ اوہناں نے جنرل یحییٰ خان نوں ایہہ تجویز وی دتی کہ ایہناں سیاستداناں دے ذریعے جہڑے شیخ مجیب الرحمن اتے اپنا ثرو رسوخ رکھدے نیں اوہناں نال مذاکرات کیتے جان۔
بھٹو صاحب نوں وی میرے والد نے آکھیا کہ شیخ مجیب الرحمن نوں حکومت سازی توں روکن دا نتیجہ تباہ کن ثابت ہو سکدا اے۔ ایس توں اَڈ ایہہ پیشکش وی کیتی کہ جے بھٹو صاحب اپوزیشن بنچاں اتے بیٹھن گے تے گھٹ توں گھٹ اوہ ضرور اوہناں دے نال اپوزیشن بنچاں اتے بیٹھن گے لیکن ایہہ ساری کوششاں رائیگاں گئیاں تے جنرل یحییٰ خان‘ بھٹو تے شیخ مجیب دی ہٹ دھرمی دا خمیازہ پوری قوم نوں بھگتنا پیا۔ مشرقی پاکستان وچ فوجی آپریشن شروع ہون مگروں حالات ہور خراب ہو گئے۔ بھارت پہلے ای گھات لائے بیٹھیا سی۔ موقع پاندے ای اوہ وی ایہدے وچ کُد پیا۔ راتوں رات بھارتی فوجاں بین الاقوامی سرحد پار کر کے مشرقی پاکستان وچ داخل ہو گئیاں۔
سقوط ڈھاکہ اتے میرا ردعمل
16دسمبر 1971نوں میں راولپنڈی انٹر کانٹی نینٹل ہوٹل دی لابی وچ بیٹھیا سی۔ لابی وچ ٹی وی سیٹ آن سی تے اویہدے اتے جنرل یحییٰ خان دا خطاب نشر ہو رہیا سی۔ اوہناں دی تقریر دے ایہ الفاظ ہن تک میرے کناں وچ گونج رہے نیں کہ کسے اک محاذ اتے پسپائی دا ہرگز ایہہ مطلب نہیں کہ جنگ ختم ہو گئی اے۔ جنگ جاری اے‘ اسیں دشمن دا ہر محاذ اتے مقابلہ کراں گے تے سرنڈر نہیں کراں گے۔
ساڈے اک قریبی عزیز ساجد حسین چٹھہ فوج وچ افسر سن تے ایہناں دناں ڈھاکہ ای وچ تعینات سن۔ میرا اوہناں نال رابطہ رہندا سی۔ ٹی وی اتے جنرل یحییٰ خان دی تقریر جاری سی۔ میں سوچیا کہ ساجد چٹھہ نوں فون کرنا واں تے پچھنا واں کہ اوتھے کیہ صورتحال اے۔ میں ہوٹل دی لابی توں اوہناں نوں فون ملایا لیکن رابطہ نہیں ہویا۔ تھوڑی دیر وچ اوہناں دا فون آ گیا۔ کہن لگے‘ میں ایس ویلے خندق (Trench) وچ بیٹھیا واں۔ میں اوہناں نوں دسیا کہ ایتھے جنرل یحییٰ خان دی تقریر چل رہی اے۔ اوہ کہہ رہے نیں کہ کسے صورت وچ سرنڈر نہیںکراں گے۔ساجد چٹھہ نے آکھیا لیکن ایتھے تے سرنڈ کرن دے احکامات پہنچ چکے نیں۔ ایہہ سن کے میرے تن بدن وچ اَگ لگ گئی۔ زمین پیراں تھلوں سرکدی ہوئی محسوس ہوئی۔ پہلی واری دُکھ تے کرب دے احساس بھرویں طاقت دے نال میرے اندر ابھر آئے۔
ٹی وی سکرین اتے جنرل یحییٰ خان دی تقریر اجے چل رہی سی۔ اوہناں دے قول و فعل دا ایہہ تضاد ویکھ کے میرا جی چاہیا کہ جُتی لاواں تے ٹی وی سیٹ دی سکرین اتے دے ماراں۔ مینوں اج تک افسوس ہوندا اے کہ میں اوس ویلے جُتی لاکے ٹی وی سکرین اتے کیوں نہیں ماری۔
باب 4
1971ء تا 1977ء
بھٹو دا دور حکومت۔۔۔آزمائشاں دا نواں سلسلہ
میرے والد نوں ذوالفقار علی بھٹو دی ذات نال کوئی مسئلہ نہیں سی۔ قومی اسمبلی دے اندر تے باہر اوہ کئی واری کہہ چکے سن کہ جے بھٹو حکومت‘ عوام لئی کوئی چنگا کم کرے گی تے اپوزیشن دا حصہ ہون دے باوجود اوہناں دے چنگے کم دی تعریف کراں گے مگر بھٹو صاحب نوں قومی اسمبلی وچ اپوزیشن دا مختصر جیا وجود وی گوارا نہیں سی۔ اک واری اوہناں نے میرے والد نوں مخاطب کر کے آکھیا ’’تسیں قومی اسمبلی وچ میری بڑی مخالفت کردے او‘ آخر تسیں چاہندے کیہ او؟‘‘ میرے والد نے آکھیا ’’میں صرف ایہہ چاہنا واں کہ ملک وچ صحیح معنیاں وچ قنون تے انصاف دی حکمرانی قائم ہووے‘‘۔
ایہہ اوہ دور سی جدوں بھٹو صاحب دے منہ اتے ایس طرحاں دی گلاں کرنا آسان نہیں سی۔ مسلم لیگ دے خان عبدالقیوم خان تے میاں ممتاز دولتانہ جئے جغادری سیاستدان وی اوہناں دے سامنے ڈھیر ہو چکے سن۔
وفاقی وزارت دی پیشکش
ذوالفقار علی بھٹو وزیراعظم بن گئے تے اوہناں نے میرے والد نوں وفاقی وزارت دی پیشکش کیتی۔ ہویا انج کہ میاں ممتاز دولتانہ دی دھی دا ویاہ سی۔ ویاہ دی ایس تقریب وچ میرے والد وی مدعو سن۔ بھٹو صاحب ویاہ دی تقریب وچ رلت لئی پہنچے تے میرے والد نوں بڑی گرمجوشی نال ملے‘ گلے لایا تے آکھیا کہ تسیں وی میری کابینہ وچ وزیر بن جائو۔ میرے والد نے شائستگی نال معذرت کر لئی تے آکھیا میں جتھے آں‘ ٹھیک آں۔
بھٹو صاحب پنجاب وچ میرے والد دے سیاسی اثرو رسوخ توں خائف سن۔ اوہناں دی سوچ ایہ سی کہ جے اوہ میرے والد نوں دبان وچ کامیاب ہو جاندے نیں تے نہ صرف ایہہ کہ اوہناںنوں اسمبلی وچ اپوزیشن توں مکمل طور تے نجات مل جاوے گی بلکہ پنجاب دے دُجے ارکان اسمبلی وی دَب جان گے۔ لہٰذا میرے والد نوں باقاعدہ ہدف بنا کے اوہناں دے خلاف انتقامی کارروائیاں شروع کردتیاں گئیاں۔
پیپلز پارٹی دے ایس پہلے دور وچ ساڈے خاندان دے خلاف سو دے کول مقدمات قائم کیتے گئے۔ میرے والد نے پنج سال توں ودھ دا عرصہ جیل وچ گزاریا۔ 5جولائی 1977 نوں وی میرے والد جیل وچ سن۔ اوہناں دی رہائی کجھ دناں مگروں اوس ویلے عمل وچ آئی جدوں جنرل ضیاء الحق دے حکم اتے سیاسی قیدیاں دی رہائی دا سلسلہ شروع ہویا۔ بھٹو دور وچ میرے والد تے خاندان دے خلاف جہڑے جھوٹے مقدمات قائم کیتے گئے۔ اوہناں ساریاں دی تفصیل وچ جان دے بجائے میں صرف اوہناں کجھ مقدمیاں دا سرسری طور تے ذکر کراں گا جنہاں نوں اوس زمانے وچ بڑی شہرت حاصل ہوئی سی۔
1- مَجھ چوری دا مقدمہ
ڈی پی آر (ڈیفنس آف پاکستان رولز) دے تحت اک مقدمے وچ میرے والد نوں گرفتار کر کے لہور جیل بھیج دِتا گیا۔ ایدیشنل سیشن جج نے میرے والد دی ضمانت منظور کر لئی لیکن پُلس نوں حکم سی کہ اوہناں نوں رہا نہیں کرنا۔ پلس انسپکٹر نوں ہور کجھ نہ سجھیا تے اوہنے ساڈے باغ تے ڈیرے اتے بنھے ساڈے مویشی‘ جنہاں وچ بھینساں وی شامل سن ’مال مسروقہ‘ قرار دے کے قبضے وچ کر لئے۔ جیویں ای میرے والد ضمانت منظور ہون تے جیل توں باہر آئے‘ اوہناں نوں ’’بھینس چوری‘ دے الزام وچ فیر گرفتار کر لیا۔ ایس ڈرامے دا ڈراپ سین ایس طرحاں ہویا کہ اوہ شخص جہنوں مدعی ظاہر کیتا گیا سی از خود لہور ہائیکورٹ پہنچ گیا تے حلفاً بیان دتا کہ پلس اوہدا نام غلط طور تے استعمال کر رہی اے۔ اوہنے ایہہ مقدمہ درج کروایا اے‘ نہ اوہدی کوئی بھینس چوری ہوئی اے۔ ایس طرحاں ایہ مقدمہ اپنی موت آپ مر گیا۔
2- عراقی اسلحہ دا مقدمہ
اک دن صبح لہور ریڈیو اتے ایہ خبر نشر کیتی جا رہی سی کہ اج رات چودھری ظہورالٰہی ایم این اے دے گھر توں عراقی اسلحہ برآمد ہویا اے۔ اوہدے مگروں اسلحہ دی تفصیل دَسی گئی۔ اسیں سمجھ گئے کہ ایہہ وی ایہناں مقدمیاں دی اک کڑی اے جہڑے اسیں پہلے توں بھگت رہے آں۔ ایس کیس وچ میرے والد نوں گرفتار کر کے کوہلو (بلوچستان) لے جایا گیا۔ اکبر بگٹی اوہناں دِناں بلوچستان دے گورنر سن۔ بھٹو صاحب دا منصوبہ ایہہ سی کہ جے عدالت دے ذریعے میرے والد نوں سزا دوان وچ کامیاب نہ ہوئے تے قبائلی علاقیاں وچ لے جا کے اوہناں نوں ’جرگہ قانون‘ دے تحت سزا دوا دیاں گے۔
ایہہ منصوبہ اجے زیر غور سی کہ اک ہور سازش تیار ہوئی کہ میرے والد نوں کوہلو جیل توں کوئٹہ لے جایا جائے تے رستے وچ ایف ایس ایف نال مقابلہ (Encounter) ظاہر کر کے قتل کروا دتا جاوے۔ بھٹو صاحب نے اپنے خاص لوکاں دے ذریعے ایہ ’پیغام‘ اکبر بگٹی تک پہنچایا۔ اکبر بگٹی‘ ملک غلام جیلانی (عاصمہ جہانگیر دے والد) دے گہرے دوست سن تے اوہناں دا آپس وچ رابطہ رہندا سی۔ اکبر بگٹی نے ملک غلام جیلانی نوں ٹیلیفون کیتا تے دسیاکہ چودھری ظہورالٰہی نوں بلوچستان وچ قتل کران دی سازش کیتی جا رہی اے۔ تسیں چودھری صاحب دے اہلخانہ نوں ایس صورتحال توں مطلع کروتے فوراً بلوچستان پہنچو۔ ایہہ اطلاع ساڈے لئی نہایت پریشان کن سی۔ بہرحال اگلے دن ملک غلام جیلانی‘ میرے والد دے پرائیویٹ سیکرٹری سیٹھ محمد اشرف نوں نال لے کے کوئٹہ پہنچ گئے۔ نواب صاحب نے دسیا کہ بھٹو صاحب دے خاص آدمی میرے کول آئے سن تے اوہناں دے مطابق بھٹو صاحب‘ چودھری ظہورالٰہی کولوں ہر قیمت تے نجات چاہندے نیں۔ سازش ایہہ اے کہ چودھری ظہورالٰہی نوں عدالت پیشی دے بہانے کوہلو جیل توں کوئٹہ لیایا جاوے گا تے رستے وچ قتل کرا دتا جاوے گا تے مگروں ایس واردات نوں پلس پارٹی اتے بلوچ تخریب کاراں دے حملے تے جوابی کارروائی یعنی Encounter قرار دے کے پلس دی فائلاں وچ دبا دتا جاوے گا۔
نواب صاحب نے دسیا میں اوہناں لوکاں نوں آکھیا کہ بھٹو صاحب نوں جا کے آکھ دیو‘ میںکوئی اجرتی قاتل نہیں آں فیر اوہناں نے ملک جیلانی تے سیٹھ اشرف نوں آکھیا ’’تسیں فوری طور تے اپنا مقدمہ کراچی منتقل کروا لو تے جس قدر چھیتی ممکن ہووے‘ چودھری صاحب نوں بلوچستان توں باہر لے جائو‘ کیوں جے ایف ایس ایف (فیڈرل سکیورٹی فورس) صوبائی حکومت دے دائرہ اختیار توں باہر اے تے وفاقی حکومت ایہدے ذریعے وی اپنی ایس سازش نوں عملی جامہ پہنا سکدی اے‘‘۔
منظور قادر‘ ایس مقدمہ وچ ساڈے وکیل سن۔ اوہناں دے بارے وچ مشہور سی کہ جے کوئی ٹیلیفون اتے وی اوہناں کولوں قنونی مشورہ کردا سی تے اوہنوں وی اپنی فیس دا بل بھیج دیندے سن لیکن ایس مقدمے وچ کئی ہفتے کم کرن دے باوجود اوہنان نے ساڈے کولوں اک پیسہ وی فیس نہیں لئی۔ اوہناں دا آکھنا سی کہ ایہہ اک بندے دا مقدمہ نہیں بلکہ ایہہ بنیادی انسانی حقوق دا مقدمہ اے لہٰذا اوہ ایس مقدمے وچ کوئی فیس نہیں لین گے۔
ایہہ مقدمہ ایس طرحاں ختم ہویا کہ سپریم کورٹ نے اپنے فیصلے وچ قرار دِتا کہ جے کسے بندے دے خلاف پاکستان دے قنون دے تحت کوئی مقدمہ درج ہوندا اے تے اوہنوں قبائلی علاقے وچ لے جا کے اوہدے اتے جرگہ قنون دا اطلاق نہیں کیتا جا سکدا۔ ایس مشہور مقدمہ دی تفصیلات پی ایل ڈی وچ ’چودھری منظورالٰہی بنام ریاست‘ دے عنوان نال ویکھی جا سکدیاں نیں۔
3- ’’باغیانہ تقریر‘‘ دا مقدمہ
ایسے طرحاں اک ہور مقدمے وچ میرے والد گرفتار سن۔ حکومت دی خواہش سی کہ اوہناں دی ضمانت منظور ہون توں پہلے ای اوہناں دے خلاف دُجا مقدمہ درج کر لوے۔ چنانچہ پچھلی تریخ وچ اک ٹائوٹ دے ذریعے ایس ایچ او تھانہ سول لائنز کراچی دے نام زیر دفعہ 16تحفظ امن عامہ آرڈیننس اک رقعہ لکھوایا گیا کہ 18جنوری شام 5وجے ہوٹل انٹر کانٹی نینٹل کراچی وچ میرے والد حکومت دے خلاف ’’باغیانہ تقریر‘‘ کر رہے سن۔ فیر طے شدہ منصوبے دے تحت‘ ایس توں پہلاں کہ میرے والد ضمانت اتے رہیا ہو کے گھر پہنچدے‘ اوہناں نوں ایس مقدمے وچ تھانہ صدر گجرات توں گرفتار کر کے کراچی لے جایا گیا لیکن چھیتی وچ پلس والیاں کولوں غلطی ایہہ ہوئی کہ وقوعہ دا ویلا 5وجے شام درج کر دتا جد کہ میرے والد ایس دن صبح ای ہوٹل توں چیک آئوٹ ہو کے لہور لئی روانہ ہو چکے سن۔ جتھے اک ہور مقدمے وچ اوہناں دی پیشی سی۔ بہرحال ایس جعلی مقدمے وچ میرے والد نوں صفائی دا موقع دِتے بغیر چار سال قید دی سزا سنا دتی گئی۔
میری تے پرویزالٰہی دی پہلی گرفتاری
پرویزالٰہی تے مینوں وی پہلی واری بھٹو دور وچ ای گرفتاری تے جیل دا سامنا کرنا پیا۔ ہویا انج کہ قومی اسمبلی وچ خان عبدالولی خان اپوزیشن لیڈر تے میرے والد ڈپٹی اپوزیشن لیڈر منتخب ہوئے۔ اوہناں دناں وزیراعظم بھٹو چوتھی آئینی ترمیم منظور کران دی تیاریاں کر رہے سن۔ اوہناں دی شدید خواہش سی کہ اپوزیشن اوہدی مخالفت نہ کرے تے ایہہ ترمیم متفقہ طور تے پاس ہو جاوے مگر اوہناں نوں چنگی طرحاں علم سی کہ میرے والد دی موجودگی وچ ایہہ ممکن نہیں ہووے گا۔ ایہدے تے بعض لوکاں نے اوہناں نوں مشورہ دتا کہ جہڑے دن ایہہ ترمیم اسمبلی وچ پیش ہووے‘ اوس توں اک دن پہلے چودھری صاحب دے بالاں نوں گرفتار کر لیا جاوے۔ چودھری صاحب ایس پریشانی دی وجہ نال اسمبلی وچ پہنچ نہیں سکن گے تے انج حکومت بآسانی چوتھی ترمیم متفقہ طور تے پاس کران وچ کامیاب ہو جاوے گی۔
شام دا ویلا سی۔ میں پرویزالٰہی‘ اوہناں دے والد (میرے تایا جان) چودھری منظورالٰہی فیکٹری وچ بیٹھے ساں۔ اچانک پلس اندر داخل ہوئی تے آکھیا کہ تہاڈی فوری گرفتاری دا حکم اے۔ اسیں پچھیا کہ سانوں کیوں گرفتار کیتا جا رہیا اے تے وارنٹ کتھے نیں۔ ایہدے تے پلس افسر نے آکھیا کہ فی الحال تے گرفتار کرن دا حکم اے۔تفصیلات تھانے جا کے دَساں گے۔ سانوں سول لائن تھانہ لے جا کے بند کردتا گیا۔ تھوڑی دیر بعد اک نشئی نوں وی اندر دھکیل دتا گیا۔ اوہ آندے ای چرس دے کش لان لگا۔ اوہدے دھوئیں توں ساہ لینا وی اوکھا ہو گیا۔ اسیں سمجھ گئے کہ پلس دی ایہہ حرکت سانوں تنگ کرن لئی اے۔ لہٰذا اسیں خموش رہے۔ رات سون دا ویلا آیا تے اوڑھن لئی جہڑے کمبل دتے گئے اوہناں وچوں بو دے بھبھکے اُٹھ رہے سن۔ ایہناں کمبلاں نوں اتے لینا تے درکنار‘ کول رکھنا وی ناممکن سی۔ کمرے وچ ٹائلٹ وی نہیں سی۔ جنگلے دے باہر اک نالی بہہ رہی سی تے سانوں کھڑے ہو کے جنگلے دے اندروں ای پیشاب کرنا پیا سی۔
اسیں اپنے وکیل نال ملن دی اجازت منگی۔ جواب ملیا‘ اجے ملاقات نہیں ہو سکدی۔ کجھ دن مگروں سانوں کیمپ جیل منتقل کردتا گیا۔ کیمپ جیل وچ حکم سی کہ اوہناں نوں کوئی بستر یا سہولت نہ دتی جاوے لیکن اتفاق ایہہ ہویا کہ اوہناں دناں ساڈے عزیز گل محمد روکڑی دے کجھ حامی وی جیل وچ سن جدوں اوہناں نوں پتہ چلیا تے اوہ اپنے کمریاں توں رضائیاں تے چادراں لے کے پہنچ گئے۔ صفائی تے کھان پین د ا انتظام وی کر دتا۔
اسیں قطعاً خوفزدہ نہیں سی!
پرویزالٰہی دا تے میرا جیل جان دا ایہہ پہلا تجربہ سی۔ اوہدے باوجود اسیں قطعاً گھبرائے ہوئے نہیں سی۔ وجہ ایہدی ایہہ سی کہ میرے والد حکومت دی مخالفت تے کئی واری جیل جا چکے سن۔ ایہہ سلسلہ ایوب خان دور توں ای شروع ہو گیا سی۔ اوہ جیلوں رہا ہو کے آندے تے سانوں ساریاں نوں بٹھا کے سمجھاندے کہ ویکھو‘ مقصد جے نیک ہووے تے قید کوئی شے نہیں۔ فیر سانوں جیل دے اپنے مشاہدے تے تجربے دسدے۔ مقصد ایہہ ہوندا سی کہ کل نوں جے ساڈے وچوں کسیینوں قید و بند دا سامنا کرنا پوے تے اسیں گھبرائیے نہ۔ ایس لئی پہلی واری جدوں اسیں گرفتار ہو کے جیل پہنچے تے پرویزالٰہی تے میں والد صاحب نوں پیغام بھجوایا کہ تسیں ساڈی فکر کرو‘ نہ ای ساڈی رہائی دی قیمت اتے حکومت نال کوئی سمجھوتہ کرو۔
ایہہ قیداک مہینے مگروں ایس طرحاں ختم ہوئی کہ لہور ہائیکورٹ نے ساڈی گرفتاری نوں غیر قنونی قرار دے کے فوری رہائی دے احکامات جاری کر دتے۔
معاشی دبائو دا مقابلہ
پیپلز پارٹی دے ایس پہلے دور وچ سانوں مالی طور تے نقصان پہنچان دی وی بہت کوششاں کیتیاں گئیاں۔ ساڈی مِلاں نوں سرکاری تحویل وچ لے لیا گیا۔ ساڈی زمیناں اتے زبردستی قبضہ کر لیا گیا۔ ایہہ کوششاں وقتی طور تے کامیاب تے ہوئیاں لیکن آخرکار حکومت نوں نامرادی دا منہ ویکھنا پیا بلکہ حکومت دی ایہناں انتقامی کارروائیاں دے نتیجے وچ الٹا سانوں بہت زیادہ مالی فیدہ پہنچیا۔ مثلاً گجرات وچ ساڈی دو مربع زمین سی جتھے ہن شادمان کالونی اے۔ گورنر پنجاب غلام مصطفی کھر دے اشارے تے حکومت نے لوئر انکم ہائوسنگ سکیم دے نام تے ساڈی ایہہ زمین سرکاری تحویل وچ لے لئی تے آکھیا کہ اسیں ایہدا سرکاری معاوضہ (Compensation) لے لئیے۔ میرے والد اوہناں دناں حکومت دے خلاف باغیانہ تقریر دے الزام وچ کراچی جیل وچ قید سن۔
میں اوس جعلی مقدمے دا تذکرہ کر چکیا واں میں تے پرویز الٰہی اوہناں نال مشورہ کرن کراچی گئے۔ اسیں اوہناں نوں دسیا کہ حکومت نے گجرات وچ ساڈی زمین اتے قبضہ کر لیا اے تے دبائو پا رہی ا ے کہ اسیں ایہدا سرکاری معاوضہ لے لوئیے۔ والد صاحب نے پرسکون لہجے وچ آکھیا ’’تسیں پریشان نہیں ہونا تے کسے صورت وچ وی سرکاری معاوضہ قبول نہیں کرنا۔ انشاء اللہ ایہہ زمین اک نہ اک دن سانوں ضرورواپس ملے گی‘‘۔
اسیں حکومت دے ایس غاصبانہ اقدام نوں سول کورٹ وچ چیلنج کر دتا۔ ایہہ مقدمہ سول کورٹ توں سیشن کورٹ‘ سیشن کورٹ توں ہائی کورٹ تے ہائی کورٹ توں سپریم کورٹ پہنچیا۔ الحمداللہ ساری عدالتاں نے ساڈے حق وچ فیصلہ دتا۔ حکومت نے سپریم کورٹ وچ ریویو پٹیشن دائر کیتی تے مطالبہ کیتا کہ حکومت ایس زمین اتے جہڑا ترقیاتی کم کروا چکی اے اوہدے اخراجات دی ادائیگی کروائی جاوے۔ ایہہ اوس ویلے دے 40,50 لکھ روپے بندے سن۔
بھٹو حکومت ختم ہو گئی۔ جنرل ضیاء الحق دا مارشل لا آیا لیکن مقدمہ عدالت وچ زیر سماعت رہیا۔ لیفٹیننٹ جنرل غلام جیلانی خان گورنر پنجاب سن تے میاں صلاح الدین المعروف میاں صلی‘ اوہناں دی کابینہ وچ ہائوسنگ دے وزیر سن۔ اک دن اوہناں نے مینوں تے پرویز الٰہی نوں بلایا تے آکھیا کہ گورنر پنجاب آکھدے نیں کہ اسیں آئوٹ آف کورٹ تصفیہ کر لینے آں یعنی جے اسیں ترقیاتی اخراجات ادا کر دئیے تے حکومت اپیل واپس لے لوے گی۔ اسیں آکھیا کہ مقدمہ سپریم کورٹ وچ زیر سماعت اے لہٰذا ہن سپریم کورٹ ای نوں فیصلہ کرن دتا جاوے۔ سپریم کورٹ نے حکومت دی نظرثانی دی اپیل مسترد کردتی تے اپنے فیصلہ وچ لکھیا۔
’’چونکہ ایہہ ترقیاتی اخراجات متنازعہ زمین اتے کیتے گئے نیں لہٰذا حکومت اوہناں دی ادائیگی دا مطالبہ کرن وچ حق بجانب نہیں۔ ایس طرحاں سپریم کورٹ دے حکم اتے ایہہ زمین سانوں واپس مل گئی۔
ایس قنونی جدوجہد وچ لگ بھگ دس سال تے لگ گئے لیکن ایہدا صلہ ایس طرحاں ملیا کہ اوہو زمین جہڑی دس سال پہلے صرف پنج سو روپے فی مرلہ سی‘ ہن اوہ کئی لکھ روپے فی مرلہ ہو گئی سی تے اج فی کنال کروڑاں تک پہنچ چکی اے۔
ایس طرحاں فیصل آباد وچ ساڈی دو مربع زمین سی۔ ایہہ ایوب ایگریکلچر یونیورسٹی نال ملحق سی۔ گورنر پنجاب کجھ ہور نہ کر سکے تے اوہناں نے رجسٹرار نوں حکم دتا کہ رجسٹریاں بند کردیو تاں جے چودھری خاندان ایہ زمین فروخت نہ کر سکے۔ اسیں عدالت دا بوہا کھڑکایا۔ ایہہ مقدمہ کئی سال تک چلدا رہیا تے آخرکار ایہہ زمین وی سانوں واپس مل گئی۔ ایہ زمین واپس ملی تے اوہدی قیمت وی فی مرلہ کئی لکھ ہو چکی سی۔
بھٹو حکومت ختم ہون تے نیشنلائزیشن دی پالیسی‘ ڈی نیشنلائزیشن دی پالیسی وچ بدلی تے ساڈی ضبط کیتی گئی دو فلور ملاں وی واپس مل گئیاں۔ اوہناں دی قیمت تے اہمیت وچ وی کئی گنا وادھا ہو چکیا سی۔ انج میرے والد دا ایہہ کہنا درست ثابت ہویا کہ حکومت ساڈی جنہاں املاک اتے قبضہ کر رہی اے اک دن آوے گا ایہہ سانوں واپس مل جان گئیاں۔
انتقامی کارروائیاں ساڈی ترقی دا کارن بن گئیاں
گجرات تے فیصل آباد دی زمیناں اتے سرکاری قبضہ تے فیر عدالتی حکم اتے اوہناں دی واپسی دا ایہہ قصہ میں جنرل پرویز مشرف نوں وی سنایا سی۔ ایہہ اوہناں دناں دی گل اے جدوں 12اکتوبر 1999 مگروں نیب ساڈے خلاف بہت سرگرم سی۔ اک موقع اتے گل ہو رہی سی کہ ساڈے خاندان دی تیز رفتار معاشی ترقی (Rapid Financial Growth) دا راز کیہ اے‘ تے میں جواب دتا کہ ایہہ تیز رفتار معاشی ترقی مختلف حکومتاں دی انتقامی کارروائیاں کارن سانوں خود بخود حاصل ہو گئی۔ فیر میں ایہدی وضاحت کیتی کہ گجرات تے فیصل آباد دی زمیناں اتے جہڑے غیر معمولی وسائل سانوں میسر آئے اوہناں توں اسیں انڈسٹری لائی تے ترقی کیتی۔ ایہہ اے ساڈی تیز رفتار ترقی دا راز! جنرل مشرف کہن لگے‘ میں سمجھ گیا واں مگرتہاڈے بارے تاثر چنگا نہیں۔
کجھ عرصہ مگروں جدوں اسیں دوبارہ کسے موقع اتے اکٹھے ہوئے تے کھانا کھا رہے ساں کہ کسے گل اتے پرویز مشرف خود ای کہن لگے‘ لوکی مینوں پچھدے نیں کہ میرے کول اینا پیسہ کتھوں آیا۔ میں اوہناں نوں آکھنا واں کہ میں دو پلاٹ کراچی وچ تے اک پلاٹ لہور وچ لیا سی۔ ایناں پلاٹاں دی قیمت اینی ودھ گئی اے کہ سمجھ نہیں آ رہی کہ میں اوہناں پیساں دا کیہ کراں۔ میں آکھیا کہ ایہہ اوہو گل اے جہڑی اسیں شروع وچ تہاڈے نال اپنی معاشی ترقی دے بارے وچ آکھی سی۔ ایہدے اتے جنرل مشرف خموش ہو گئے۔(جاری)

فرزند ِ گجرات چودھری شجاعت حسین دی کتاب ’’سچ تو یہ ہے‘‘ دا سلسلہ وار پنجابی ترجمہ

تحریک ختم نبوتؐ وچ میرے والد دا کردار
1974 وچ تحریک ختم نبوتؐ وچ میرے والد نے مولانا مفتی محمود‘ مولانا شاہ احمد نورانی‘ علامہ یوسف بنوری تے دُجے علمائے کرام دے نال بھرواں حصہ لیا۔ 29مئی 1973 نوں ربوہ سٹیشن اتے نشتر میڈیکل کالج دے لگ بھگ اک سو طلبا نوں قادیانیاں نے تشدد دا نشانہ بنایا۔ ایہہ واقعہ جہڑا تحریک ختم نبوتؐ دا مُڈھ بنیا‘ ایہدے تے یکم جون نوں قومی اسمبلی وچ تحریک استحقاق پیش کرن دی سعادت میرے والد چودھری ظہورالٰہی نوں حاصل ہوئی۔ قومی اسمبلی نے ایس مسئلہ اتے جہڑی خصوصی کمیٹی بنائی سی اوہدے وچ میرے والد شامل سن۔ اوہ متحدہ مجلس عمل دے وی رکن سن جہڑی تحریک ختم نبوت دی قیادت کر رہی سی۔ متحدہ مجلس عمل نے قادیانیاں نوں اقلیت قرار دین لئی سپیکر قومی اسمبلی نوں جہڑا خط لکھیا اوہدے تے وی میرے والد دے دستخط ثبت سن۔ ایہہ ساری تفصیلاں آغا شورش کاشمیری مرحوم دی کتاب تحریک ختم نبوتؐ وچ ملاحظہ کیتی جا سکدیاں نیں۔
ایتھے میں پیر مہر علی شاہ آف گولڑہ شریف‘ سید عطااللہ شاہ بخاری‘ مولانا عبدالستار خان نیازی‘ سید ابوالاعلیٰ مودودی تے اوہناں سارے علمائے کرام تے مشائخ عظام نوں خراج تحسین پیش کرنا واں جنہاں نے قادیانیات دے خلاف جدوجہد وچ ودھ چڑھ کے حصہ لیا تے امت مسلمہ نوں ایس ناسور توں نجات دوان لئی بھرویں جدوجہد کیتی۔ میں آغا شورش کاشمیری مرحوم نوں وی خراج تحسین پیش کرنا واں جنہاں نے خطابت تے صحافت دونواں محاذاں اتے ختم نبوت دا مقدمہ انتہائی جانفشانی نال لڑیا۔ میں ذوالفقار علی بھٹو صاحب تے اوس ویلے دی پارلیمنٹ نوں وی خراج تحسین پیش کرنا واں جنہاں نے قادیانیاں نوں غیر مسلم قرار دے کے ایہہ تریخ وچ ہمیشہ لئی طے کر دتا تے ایہدے اتے امت مسلمہ اوہناں دی احسان مند رہوے گی۔
مینوں تے پرویزالٰہی نوں وی عالمی مجلس تحفظ ختم نبوتؐ نال بڑی انسیت رہی اے بلکہ ایہدے مرکزی امیر حضرت خواجہ خان محمد نال شرف ملاقات تے بیعت دی سعادت وی حاصل ہو چکی اے۔ اوہناں دے آخری ایام وچ وی اوہناں دی خدمت دا موقع ملیا۔ اسیں اصرار کر کے اوہناں نوں ملتان لیائے‘ اوہناں لئی زمینی سفر کرنا اوکھا سی۔ لہٰذا اسیں اک خصوصی جہاز دا انتظام کر کے اوہناں نوں ملتان انسٹی ٹیوٹ آف کارڈیالوجی منتقل کیتا۔
متحدہ جمہوری محاذ دی تشکیل
بھٹو حکومت دے خلاف قومی اسمبلی وچ متحدہ جمہوری محاذ دے قیام وچ میرے والد دی کوششاں دا وڈا عمل دخل سی۔ اوہناں دِناں اپوزیشن وچ گنے چنے لوک سن یعنی مولانا مفتی محمود‘ نوابزادہ نصراللہ خان‘ مولانا شاہ احمد نورانی‘ خان عبدالولی خان‘ پروفیسر غفور احمد‘ ڈاکٹر نذیر احمد تے میرے والد چودھری ظہورالٰہی‘ خان عبدالولی خان اپوزیشن لیڈر تے میرے والد ڈپٹی اپوزیشن لیڈر سن۔ متحدہ جمہوری محاذ دے زیادہ تر اجلاس ساڈے راولپنڈی والے گھر وچ ای ہوندے سن۔ میرے والد‘ چونکہ اکثر قید وچ رہندے سن لہٰذا اوہناں دی غیر حاضری وچ پرویزالٰہی تے میں اپوزیشن دی میزبانی دے فرائض انجام دیندے ساں۔
اپوزیشن دے ایہناں سارے رہنماواں‘ خاص طور تے خان عبدالولی خان نال ساڈے گھریلو تعلقات قائم ہو گئے۔ میرے والد ایس حد تک ایہناں دا احترام کردے سن کہ جدوں نیشنل عوامی پارٹی (NAP) اتے پابندی لگی تے اوہناں دے خلاف ایہہ پروپیگنڈا کیتا جان لگیا کہ اوہ ’’غدار‘‘ نیں تے میرے والد نے کوہالہ دے پل اتے اک جلسے نال خطاب کردیاں ہویاں آکھیا کہ جے ولی خان ’غدار‘ اے تے میں وی ’غدار‘ آں۔ اوہناں دا ایہہ بیان اوس زمانے وچ بڑا مشہور ہویا۔
باچا خان دا ساڈے گھر قیام
خان عبدالولی خان دے والد خان عبدالغفار خان المعروف باچا خان 17 سال مگروں لہور آئے تے میرے والد نے اوہناں نوں اپنے گھر قیام دی دعوت دتی۔ دُجے پاسے نیپ دے ہور رہنما خاص طور تے میاں محمود علی قصوری دا اصرار سی کہ باچا خان اوہناں دے گھر ٹھہرن لیکن باچا خان ساڈے گھر ای ٹھہرے۔ اوہ تقریباً چار پنج دن ساڈے گھر رہے۔
ایس دوران میں اک خاص گل محسوس کیتی‘ اوہ ایہہ سی کہ اوہناں دا کھانا تے رہن سہن بہت سادہ سی۔ مثلاً اوہناں نے آندے ای آکھ دتا کہ اج توں گھر وچ انواع تے اقسام دے کھانے نہیں پکن گے‘اک ویلے وچ اک ای کھانا پکے گا۔
کیوں جے ساڈے گھر وچ تنوں ویلے وَکھو وَکھ پکدے سن۔ اسیں اوہدے عادی ہو گئے ساں۔ لہٰذا ایس حکم دی تعمیل ذرا اوکھی سی۔ سو،باچا خان دے علم وچ لیائے بغیر‘ دُجے کمرے وچ‘ جتھے ہور لوکی کھانا کھا رہے ہوندے‘ دُجے کھانے وی موجود ہوندے۔ دُجے یا تیجے دن کسے نہ کسے طرحاں باچا خان نوں ایہدی خبر ہوگئی تے اوہ اچانک بوہا کھول کے اوس کمرے وچ آ گئے‘ جتھے میاں محمود علی قصوری تے دُجے مہماناں دے سامنے اک توں ودھ ڈشاں رکھیاں ہوئیاں سن۔ مینوں یاد پیندا اے کہ باچا خان نے قصوری صاحب نوں کجھ ایس طرحاں دا فقرہ آکھیا سی ’’بھئی ‘ تہانوں اپنے گھر توں کھانا نہیں لبھدا؟‘‘
ولی خان دی وضع داری
خان عبدالولی خان نال ساڈا جہڑا تعلق سی‘ اوہ ساڈے والد دی شہادت مگروں وی قائم رہیا‘ بالکل ایسے طرحاں جیویں اوہناں دی حیاتی وچ سی۔ ساڈے لہور تے اسلام آباد دے گھراں اندر ولی خان تے بیگم نسیم ولی خان دا آنا جانا گھر دے بندیاں وانگوں ہُندا سی۔ اوہناں لئی ویلے دی قید سی‘ نہ پردے دی پابندی۔ جدوں وی اوہ ساڈے گھر آندے‘ اسیں اوہناںنال کئی گھنٹے سیاست دی گلاں کردے تے سکھدے۔ اوہ ساڈے نال اپنے بالاں وانگوں شفقت دا برتائو کردے سن۔ ایس طرحاں جدوں کدی اسیں اوہناں نال ملن اوہناں دے گھر جاندے‘ اوہ ساڈی بڑی آئو بھگت کردے تے ہمیشہ گھر دے باہر تک چھڈن لئی آیا کردے۔
زندگی دے آخری سالاں وچ اوہ بیمار رہن لگے مگر اوہناں دناں جدوں کدی اسیں اوہناں دی مزاج پرسی لئی گئے‘ اوہناں نے ساڈے منع کرن دے باوجود ہمیشہ باہر آ کے ای سانوں رخصت کیتا۔ مینوں یاد اے کہ ولی خان دے ڈرائنگ روم وچ جنہاں سیاست داناں دی تصویراں آویزاں سن۔ اوہناں وچ مسلم لیگ دے صرف اک سیاستدان دی تصویر سی تے اوہ میرے والد دی تصویر سی۔ ایہہ تصویر اوہناں دے ڈرائنگ روم وچ بہت نمایاں طور تے لگی ہوئی سی۔
لیاقت باغ دا جلسہ تے اجمل خٹک
ایتھے مینوں لیاقت باغ راولپنڈی وچ اپوزیشن دے جلسہ اتے فائرنگ دا واقعہ یاد آ رہیا اے۔ ایس جلسے اتے فائرنگ دے فوراً مگروں آئندہ دی حکمت عملی طے کرن لئی جہڑی پہلی میٹنگ ہوئی سی‘ اوہ وی ساڈے راولپنڈی والے گھر وچ ہوئی سی۔
لیاقت باغ دا ایہہ جلسہ‘ اپوزیشن لئی اک چیلنج بن گیا سی۔ حکومت دی پوری کوشش سی کہ ایہہ جلسہ کامیاب نہ ہووے۔ بھٹو صاحب نے پیر پگاڑا نوں پیغام بھجوایا کہ اوہ جلسے وچ شریک نہ ہون۔ پیر پگاڑا انٹر کانٹی نینٹل راولپنڈی وچ ٹھہرے ہوئے سن۔ میرے والد نوں پتہ چلیا کہ حکومت پیر پگاڑا اتے زور پا رہی اے کہ اوہ لیاقت باغ دے جلسے وچ رلت نہ کرن تے اوہ اوسے ویلے ہوٹل انٹر کانٹی نینٹل پہنچ گئے۔ا وتھوں اوہ لیاقت باغ پہنچے تے پیر پگاڑا اوہناں دے نال سی۔ ایہہ واقعہ مینوں ایس لئی وی یاد اے کہ جاوید ہاشمی اوس دن ساڈے کول ای بیٹھے سن تے جلسے وچ شریک ہون لئی اوتھوں اُٹھ کے لیاقت باغ گئے۔ غلام مصطفی کھر پنجاب دے گورنر سن۔ اپوزیشن دا کہنا سی کہ اوہناں دے حکم اتے جلسے اتے فائرنگ کیتی گئی۔ ایس اندھا دھند فائرنگ دے نتیجے وچ 8 بندیاں دے جاں بحق ہون دی اطلاع سی‘ جنہاں وچ بوہتے پٹھان سن۔
شام دا ویلا سی۔ میں تے پرویزالٰہی گھر دی اُتلی منزل اتے بیٹھے ساں کہ اچانک تھلڑی منزل توں شور سنائی دتا۔ اتر کے ویکھیا تے اجمل خٹک تقریر کر رہے سن۔ ولی خان اوہناں دے نال بیٹھے سن۔ اجمل خٹک کہہ رہے سن۔ ’’اج جو کجھ ہویا اے اوہدے مگروں میں فیصلہ کیتا اے کہ میں ہن ایس ملک وچ نہیں رہواں گا۔ میں افغانستان جا رہیا واں‘‘ میرے والد نے اوہناں نوں منان دی بہت کوشش کیتی لیکن اوہ اپنے فیصلے اتے بضد رہے۔ اوہدے اتے میرے والد نے اپنے پرائیویٹ سیکرٹری سیٹھ اشرف نوں آکھیا کہ تسیں اوہناں دے نال جائو تے اوہناں نوں بارڈر پار کروا دیو۔ فیر اوہناں نے ولی خان نوں آکھیا کہ اوہ آپ راولپنڈی جلسے دے مقتولین دی لاشاں لے کے پشور پہن تے اوس توں پہلے کہ اوتھے اشتعال پھیل جاوے‘ عوام دے جذبیاں نوں ٹھنڈا کرن تاں جے ہور کوئی جانی نقصان نہ ہووے۔ ولی خان نے میرے والد دی تجویز نال اتفاق کیتا تے اوسے ویلے پشور لئے نکل پئے۔ اوہدے مگروں اجمل خٹک وی روانہ ہو گئے تے اگلے دن بارڈر اپر کر کے طورخم دے رستے افغانستان چلے گئے تے کابل وچ پناہ گزیں ہو گئے۔
غوث بخش بزنجو‘ اکبر بگٹی تے مولانا مفتی محمود دی لچسپ عادتاں
غوث بخش بزنجو نال وی میرے والد دا بہت تعلق سی۔ اوہ اکثر ساڈے گھر آیا جایا کردے سن۔ اوہناں نوں مکس چاہ بہت پسند سی۔ آندے ای کہندے ’’بھئی اوہ گڑ بڑ والی چاہ پیائو‘‘ اوہ مکس چاہ نوں ’’گڑ بڑ والی چاہ‘‘ آکھدے سن۔ لال مرچ دے اوہ شیدائی سن۔ لال مرچ دے دو وڈے چمچے ویکھدے ای ویکھدے نگل جاندے سن۔
اکبر بگٹی نوں ایہدے الٹ سبز مرچ پسند سی۔ دوپہر دے کھانے وچ‘ میں اکثر ویکھیا کہ دس بارہ وڈے سائز دی نہایت کوڑیاں ہریاں مرچاں کچی چبا گئے۔
مولانا مفتی محمود شوگر دے مریض سن لیکن میں اپنے گھر وچ کئی واری اوہناں نوں ایس طرحاں ویکھیا کہ اک وڈی جئی پلیٹ وچ امب نیں۔ ام وچوں گٹھلی کڈ کے اوہدے وچ آئس کریم پا کے دیوار ول منہ کر کے کھا رہے نیں تاں جے کوئی اوہناں نوں ٹوک نہ دیوے کہ شوگر پاروں اینا مٹھا اوہناں لئی چنگا نہیں۔
خیبر پختوانخوا (جہڑا اوس ویلے شمال مغربی سرحدی صوبہ کہلاندا سی) تے بلوچستان دے اکثر سیاست داناں نال ساڈے والد دے بہت چنگے تعلقات رہے۔ وجہ شاید ایہہ سی کہ پیپلز پارٹی دے اوس پہلے دور وچ میرے والد وانگوں ایہہ سیاست دان وی زیر عتاب سن۔
سعود ساحرؔ دی شرارت
راولپنڈی وچ متحدہ جمہوری محاذ(یونائیٹڈ ڈیمو کریٹک فرنٹ) دے اکثر و بیشتر اجلاس‘ جہڑے ساڈے گھر واقع ویسٹرج دے ڈرائنگ روم وچ ہُندے سن۔ اوہناں وچ رازداری دے نقطۂ نظر توں اخباری رپورٹراں نوں دعوت نہیں دتی جاندی سی۔ تاہم اک واری بڑی دلچسپ صورتحال پیدا ہو گئی۔ ہویا انج کہ ایدھر ساڈے گھر وچ اپوزیشن دا اجلاس ہُندا‘ اودھر اگلے دن اوہدی ساری کارروائی من و عن اخبار وچ چھپ جاندی۔ جدوں ہر دن انج ہون لگیا تے سارے لوکی پریشان ہو گئے تے سوچن لگے کہ کون ایہہ کارروائی لیک (Leak) کر رہیا اے۔ ایہناں اجلاساں وچ‘ چونکہ اپوزیشن دے بہت سینئر رہنما شریک ہُندے سن‘ لہٰذا کسی اتے شک کرنا مناسب نہیں سی۔
ایہہ معمہ اک دن ایس طرحاں حل ہویا کہ ا جلاس دے دوران کسے رہنما دا پیر ڈائننگ ٹیبل دے تھلے کسے شے نال ٹکرایا۔ اوہناں نے جھک کے تھلے ویکھیا تے اوہناں لئی ہاسا ضبط کرنا اوکھا ہو گیا۔ میز دے تھلے راولپنڈی دے دبلے پتلے صحافی سعود ساحر ٹیپ ریکارڈر لے کے لُکے بیٹھے سن۔ پتہ چلیا کہ روزانہ اجلاس شروع ہون توں پہلے اوہ ایسے طرحاں میز دے تھلے لک کے بیٹھ جاندے نیں’ اجلاس دی کارروائی ٹیپ کردے نیں تے اگلے دن اپنے اخبار وچ انکشاف انگیز خبر دے طور تے چھاپ دیندے نیں۔ ایہہ معمہ حل ہویا تے ساریاں نے سکھ دا ساہ لیا۔
تھوڑاذکر استاد دامنؔ دا
میرے والد دی اپنے عہد دے جنہاں ادیباں‘ شاعراں نال بڑی صحبت رہی۔ اوہناں وچ مشہور عوامی شاعر استا دامن وی سن۔ استاد دامن دا اصلی ناں چراغ دین سی۔ا وہناں دے والد اک معمولی دکاندار سن لیکن استاد دامن نے اپنی شاعری توں بہت نام کمایا۔
استاد دامن بڑے درویش صفت بندے سن۔ اک واری میرے والد نے اوہناں نوں کسے نہ کسے طرحاں راضی کر لیتا کہ راوی روڈ اتے واقع ساڈی فیکٹری دے نال جہڑی تھاں موجود اے۔ اوہدے تے اوہناں دی رہائش لئی دو کمرے بنا دتے جان۔ استاد دادمن روزانہ ایسے رستے توں لنگھ کے دریائے راوی دی سیر لئی جاندے سن۔ واپسی تے اوہ اوہناں معماراں تے مزدوراں نوں ہدایات وی دیندے جہڑے اوہناں لئی کمرے تعمیر کر رہے سن لیکن جدوں دونویں کمرے تیار ہو گئے بلکہ سفیدی دا کم وی مکمل ہو گیا تے استاد دامن کہن لگے کہ مینوں تے جواہر لال نہرو نے عیش دی زندگی گزارن دی پیشکش کیتی سی تے میں انکار کر دتا سی۔ میرا فیصلہ ہن وی ایہو اے کہ میں ایسے کٹیا وچ مراں گا‘ جتھے میں اپنی زندگی گزاری اے۔
1972 وچ بھٹو صاحب دے خلاف اوہناں دی طنزیہ تے عوامی شاعری بڑی مقبول ہوئی سی۔ اوس دور دی اوہناں دی نظم ’’ایہہ کیہ کری جاناں ایں‘‘ دا پہلا حصہ کجھ ایس طرحاں اے کہ
کدی شملے جاناں ایں
کدی مری جاناں ایں
لاہی کھیس جاناں ایں
کھچی دری جاناں ایں
ایہہ کیہ کری جاناں ایں
ایس توں پہلے ایوب خان دور وچ وی اوہناں دی اک نظم بڑی مشہور ہوئی سی۔ پس منظر ایہدا ایہہ اے کہ پنڈت جواہر لال نہرو لہور آئے تے اوہناں نے اوس ویلے دے گورنر اختر حسین نوں آکھیا کہ میں استاد دامن نال ملنا چاہنا واں۔ گورنر کہن لگے‘ اوہ کون نیں۔ نہرو اوہدے تے بڑے حیران ہوئے۔ تاہم گورنر دے نال کھڑے اوہناں دے اے ڈی سی نے گل گول مول کر کے دَس دتی تے آکھیا کہ میں بھارتی وزیراعظم نال اوہناں دی ملاقات دا بندوبست کر دینا واں۔ اوہ استاد دامن نوں لین کٹیا پہنچ گئے۔ استاد دامن نوں دسیا کہ پنڈت جواہر لال نہرو تہاڈے لہور گورنر ہائوس وچ ملاقات دے خواہش مند نیں۔ استاد دامن بہت خوش ہوئے تے تیار ہون لگے۔ ایس دوران اے ڈی سی نے شیخی بگھاردے ہوئے غلطی نال آکھ دتا کہ گورنر صاحب تہاڈے بارے وچ نہیں جاندے سن‘ میں اوہناں نوں تہاڈے بارے دسیا۔ ایہہ سندے ای استا ددامن نے اوتھے اپنی تیاری روک دتی تے آکھیا کہ جتھے گورنر اختر حسین جیا شخص بیٹھیا ہووے میں اوتھے نہیں جا سکدا۔ پنڈت صاحب نوں آکھ دیو کہ میں اوہناں نال کسے ہور موقعے تے مل لواں گا۔
شالارمار باغ وچ پنڈت نہرو دے اعزاز وچ اہل لہور ولوں دتی جان والی پارٹی وچ استاد دامن وی بکل مارے‘ ہتھاں وچ ہار چکے استقبالیہ قطار وچ کھڑے ہو گئے۔ پنڈت نہرو جیویں ای گڈی توں اترے‘ استاد دامن نے نَس کے اوہناں دے گلے وچ ہار پایا تے واپس دوڑ لا دتی تاں جے پلس دے ہتھ نہ آ سکن تے ایہہ واقعہ تے اوہناں نے مینوں خود سنایا کہ آزادی مگروں اوہ بھارت اک مشاعرے وچ گئے جتھے اوہناں نے اپنی مشہور نظم پڑھی‘ جہدے کجھ شعر ایہ نیں:
جیوندی جان ای‘ موت دے منہ اندر
ڈھوئے تسی وی او‘ ڈھوئے اسی وی آں
جاگن والیاں رَج کے لٹیا اے
سوئے تسی وی او‘ سوئے اسی وی آں
لالی اکھیاں دی پئی دَسدی اے
روئے تسی وی او‘ روئے اسی وی آں
اوس مشاعرے وچ پنڈت جواہر لال نہرو وی موجود سن۔ استاد دامن دی نظم دے ایہہ شعر سن کے اوہ آبدیدہ ہو گئے۔
والد دی وفات مگروں وی میں تے پرویزالٰہی تقریباً ہر مہینے استاد دامن دے گھر ٹکسالی گیٹ وچ اوہناں نال ملن جاندے سن۔ اوہناں دا گھر اک چھوٹے جئے کمرے اتے مشمل سی جہڑا ٹیکسالی گیٹ دے شروع وچ ای سجے پاسے واقع سی۔ اوہ نہ صرف ایہہ کہ چنگا کھانا کھان دے شوقین سی بلکہ پکان دے وی ماہر سن۔ ساڈے لئی اوہ اپنے ہتھیں ست منزلہ مرغ پلائو پکاندے سن۔ ایس دوران اوہ ساڈے نال ملکی حالات تے واقعات اتے تبصرہ وی کردے جاندے سن تے شعر وی سناندے جاندے سن۔
ایہ واقعہ وی میں اوہناں دی زبانی سنیا کہ اک دن صبح چار وجے اک بندا اوہناں دے کمرے وچ داخل ہویا جہنے اپنا چہرہ لکا رکھیا سی۔ جدوں اوہنے اپنے چہرے توے کپڑا ہٹایا تے اوہ اک سکھ سی۔ کہن لگیا‘ میں غیر قنونی طور تے بارڈر پار کر کے بھارت توں آیا واں۔ میں ایہہ کتاب لکھی اے۔تسی دیباچہ لکھ دیو۔ دن چڑھن توں پہلے ای میں واپس جانا چاہنا واں۔ استاد دامن نے کتاب پڑھ کے آکھیا۔ ’’لکھو‘ میں لکھوانا واں‘‘
چھڈ دے سارے چمبڑ چیڑے
کر دے بند کتاباں
سوجھ بوجھ دی ایسی تیسی
گھٹ گھٹ کر کے پی
اوہدے مگروں استاد دامن نے پچھیا کہ تہاڈا نام کیہ اے۔ اجنبی نے آکھیا‘ لہنا سنگھ۔ لہنا سنگھ نے پچھیا کہ استاد جی‘ تخلص کیہ رکھاں؟ استاد دامن نے بے ساختہ آکھیا‘ لہنا سنگھ دھتؔ۔
حبیب جالبؔ بارے کجھ گلاں
حبیب جالب دا وی میرے والد نال بڑا گُوڑاتعلق سی۔ سیاست داناں وچوں محترمہ فاطمہ جناحؒ مگروں اوہناں نے صرف میرے والد دی تعریف وچ نظم لکھی سی۔ اوہ نظم ایس طرحاں اے:
آبرو پنجاب کی تو شان ہے پاکستان کی
پیار کرتی ہے تجھے دھرتی بلوچستان کی
سندھ کی دھڑکن ہے تو سرحد کی تو آواز ہے
تیرے دل میں قدر ہے ہر اک جری انسان کی
سر نہیں تو نے جھکایا‘ ظلم کی د ہلیز پر
قوم کی خاطر لگا دی تو نے بازی جان کی
لوگ کیا کیا بک گئے تو نے نہیں بیچے اصول
تیرے دامن کو بہت ہے دولت عشق رسولؐ
میرے والد نوں وی حبیب جالب نال بڑا لگائو سی۔ ایتھے مینوں اک واقعہ یاد آ رہیا اے۔ اک رات بارہ وجے میرے والد نوں اوہناں دا فون آیا۔ کہن لگے ’’مینوں سول لائنز پولیس نے تھانے وچ بند کردتا اے۔ مینوں ایتھوں کڈو‘‘۔ اوہناں اتے الزام ایہہ لایا گیا کہ اوہناں نے شراب پی رکھی سی۔ میرے والد نے اوسے ویلے گڈی کڈی تے سول لائنز تھانے پہنچ گئے۔ تھانے دے بالکل سامنے چونکہ نوائے وقت دا دفتر سی لہٰذا صحافیاں نوں وی خبر ہوگئی کہ چودھری صاحب تھانے آئے نیں۔ میرے والد حبیب جالب نوں لے کے باہر نکلے تے نوائے وقت دے فوٹو گرافراں نے اوہناں دی تصویراں بنا لئیاں تے اگلے دن ایس خبر دے نال شائع کردتیاں کہ چودھری صاحب نے حبیب جالب نوں تھانے توں رہا کروایا اے۔
تن چار دن مگروں چودھری صاحب پنڈی گئے تے صدر ضیاء الحق نال ملے تے صدر صاحب کہن لگے کہ چودھری صاحب حبیب جالب نوں رہا کران تہانوں خود جان دی کیہ لوڑ سی‘ کسے ہور نوں بھجوا دیندے یا فون کر دیندے۔
چودھری صاحب نے ہَس کے ازراہ مذاق آکھیا کہ حبیب جالب نے شراب پیتی سی یا نہیں پیتی سی لیکن نہ تسیں پیندے او‘ نہ میں پینا واں۔ تسیں ایس طرحاں کرو کہ اک آرڈیننس جاری کر دیو کہ حبیب جالب تے استاد دامن دے علاوہ کوئی شراب نہیں پی سکدا۔ ایس طرحاں مذاق وچ گل آئی گئی ہو گئی۔

الیکشن وچ دھاندلی تے پی این اے دی تحریک(باب 5 )
مارچ توں جولائی 1977
7جنوری1977 نوں بھٹو صاحب نے ویلے توں پہلاں عام چوناں کران دا اعلان کردِتا۔ حالاں جے اوہناںدے 5ورھے پورے ہون نوں اجے کجھ مہینے باقی سن۔ قومی اسمبلی دے الیکشن لئی 7مارچ تے صوبائی اسمبلیاں دے الیکشن لئی 10مارچ دی تریخ مقرر کیتی گئی۔ ایس اعلان دے 3دن مگروں 10جنوری نوں لہور وچ اپوزیشن انتخابی اتحاد پاکستان نیشنل الائنس (PNA) وی وجودوچ آ گیا۔
الیکشن 1977 انتخابی ٹکٹ جاری کرن وچ حیل وحجت
1970 مگروں مسلم لیگ ہائوس لہور دا سارا انتظام ساڈے کول سی۔ مسلم لیگ ہائوس دے عملے دی تنخواہاں بلکہ ٹیلی فون تے بجلی دے بل تک اسیں ادا کرنے ساں‘ حالاں جے اوس زمانے وچ ساڈی زمیناں تے فلور ملاں اتے حکومت زبردستی قبضہ کر چکی سی تے اسیں مالی طور تے سخت دبائو وچ ساں۔ غلام حیدر وائیں‘ جہڑے اوس زمانے وچ مسلم لیگ دے آفس سیکرٹری سن‘ مسلم لیگ ہائوس دے بل لے کے ساڈے گھر وچ داخل ہُندے تے کدی کدار اسیں شرارتاً لُک وی جایا کردے ساں۔
بھٹو صاحب دی حکومت دا کم و بیش سارا ای دور میرے والد نے جیل وچ گزاریا سی بلکہ ہُن جدکہ عام انتخاباں دا اعلان ہو رہیا سی‘ اوہدوں وی اوہ جیل وچ سن لیکن ساڈی حیرت دی انتہا نہیں رہی کہ گجرات‘ جتھوں اوہ ہمیشہ الیکشن وچ حصہ لیندے آئے سن‘ اوہناں نوں پی این اے دا ٹکٹ دین وچ رکاوٹاں پائی جان لگیاں۔ میں پی این اے وچ شامل ایس مرحوم مسلم لیگی لیڈر دا نام نہیں لواں گا لیکن حقیقتاً اوہو میرے والد نوں گجرات توں ٹکٹ نہ دین لئی زور لا رہے سن۔
میرے والد نوں جدوں ایہہ پتہ چلیا تے اوہناں نوں اوس شخصیت دے ایس رویے اتے بہت افسوس ہویا۔ اوہناں نے مینوں تے پرویز الٰہی نوں جیل توں پیغام گھلیا کہ اسیں ایس بارے جماعت اسلامی دے امیر میاں طفیل محمد تے پروفیسر غفور احمد نال گل کرئیے۔ میں تے پرویز الٰہی اوہناں دونواں جماعتی رہنماواں نال ملے تے اوہناں نے آکھیا کہ جے ایسی گل اے تے فیر جماعت اسلامی وی پی این اے دا ٹکٹ نہیں لوے گی۔ جماعت اسلامی نے جدوں ایس طرح دو ٹوک گل کیتی تے پی این اے دی اس شخصیت نوں پچھے ہٹنا پیا بلکہ اوہدے مگروں گجرات وچ میرے والد دی مرضی نال ای پی این اے دے ٹکٹ جاری کیتے گئے۔
بیلٹ باکس تالاب وچ تیر رہیا سی
میرے والد نے دو نشستاں اتے الیکشن لڑن دا اعلان کیتا سی۔ اوہناں دے تھلے صوبائی سیٹ اتے میں وی الیکشن لڑ رہیا سی۔ میرے سامنے اوس ویلے چودھری اعتزاز احسن سن جہڑے ساڈے بائیکاٹ پاروں صوبائی اسمبلی دے رکن منتخب ہوئے۔ پی این اے دی الیکشن مہم ٹھیک ٹھاک چل رہی سی تے اوہدی قیادت نوں بہت بہتر نتائج دی توقع سی لیکن الیکشن دے دن ساڈھے دس گیارہ وجے تک ای شفاف پولنگ ہو سکی‘ اوہدے مگروں سرکاری افسراں نے ساڈے پولنگ ایجنٹاں نوں پولنگ سٹیشناں توں باہر کڈ دتا تے مہراں لے کے آپ ای ٹھپے لان لگے۔
ایتھے مینوں اک دلچسپ واقعہ یاد آ رہیا اے۔ چودھری پرویز الٰہی پولنگ سٹیشناں دا دورہ کر رہے سن۔ اک پولنگ سٹیشن اتے اوہناں نے ویکھیا کہ ساڈی پارٹی دا بیلٹ باکس ای موجود نہیں۔ اوہناں نے ریٹرننگ افسر کولوں اوس بارے پچھیا تے اوہنے سامنے چھپڑ (تالاب) وَل اشارہ کر کے آکھیا‘ اوہ ویکھو سامنے چھپڑ وچ تیر رہیا اے۔
پتہ چلیا کہ حکومت ملک بھر وچ ایہو کھیڈ کھیڈ رہی اے۔ نتیجتاً پی این اے نے نہ صرف ایہہ کہ قومی اسمبلی دے الیکشن دا‘ بلکہ دو دن مگروں ہون والے صوبائی اسمبلیاں دے الیکشن دا وی بائیکاٹ کر دتا۔ 11مارچ نوں پی این اے دی اپیل اتے دھاندلی دے خلاف ملک گیر ہڑتال کیتی گئی تے 12مارچ نوں لہور وچ پی این اے دے سربراہی اجلاس وچ طے پایا کہ 14 مارچ توں ملک بھر وچ دھاندلی دے خلاف ملک گیر احتجاج دا سلسلہ شروع کیتا جاوے گا۔
اوس احتجاجی تحریک دے دوران جاوید ہاشمی‘ لیاقت بلوچ‘ بارک اللہ خان تے مجیب الرحمان شامی گرفتاری توں بچن لئی تقریباً اک مہینے تک لہور وچ ساڈے گھر دی انیکسی وچ ای رہندے رہے۔ اوہناں دناں گجرات ساڈے گھر توں وی روزانہ احتجاجی جلوس کڈدے سن‘ جنہاں وچ دفعہ 144 دی خلاف ورزی کردے ہوئے حکومت دے خلاف نعرے بازی کیتی جاندی تے گرفتاریاں پیش کیتیاں جاندیاں۔
تحریک وچ ساڈی سوانیاں دی عملی رَلت
اوس تحریک دی خاص گل ایہہ سی کہ اوہدے وچ ساڈی زنانیاں وی بھرواں حصہ لے رہیاں سن۔ پشاور وچ بیگم نسیم ولی خان دے نال میری والدہ تے بھیناں نے زنانیاں دے اک بہت وڈے جلوس دی قیادت کیتی۔ اوس جلوس اتے خیبر پختوانخوا پلس نوں لاٹھی چارج کرن دا حکم ملیا لیکن پلس نے لاٹھیاں زمین تے رکھ دتیاں تے آکھیا کہ زنانیاں اتے لاٹھی چارج نہیں کراں گے۔ اوہدے الٹ جدوں چیئرنگ کراس لہور وچ ساڈی زنانیاں ریلی دی قیادت کر رہیاں سن تے پنجاب پلس نے نہ صرف ایہہ کہ زبردست لاٹھی چارج کیتا تے آنسو گیس سٹی بلکہ ہوائی فائرنگ وی کیتی۔ اوس ریلی وچ میری ہمشیرہ تے چودھری پرویزالٰہی دی اہلیہ قیصرہ الٰہی دی اَکھ اتے ڈُنگھی سٹ لگی تے اوہ زخمی ہو گئیاں سن۔
بھٹو حکومت دا خاتمہ‘ میرے والد دی رہائی
4تے 5 جولائی 1977 دی درمیانی رات نوں جنرل ضیاء الحق نے بھٹو حکومت نوں برخاست کر کے چیف مارشل لا ایڈمنسٹریٹر دے طور تے ملک دا انتظام و انصرام سنبھال لیا۔ ایس اعلان مگروں جتھے دُجے بہت سارے سیاسی قیدی رہا کیتے گئے‘ اوتھے ای میرے والد نوں وی رہا کر دتا گیا۔ ایہہ وکھری گل اے کہ اوس ویلے تک اوہ بیشتر سزا کٹ چکے سن۔
جنرل ضیاء الحق دا مارشل لاء‘ شروع دا دور(باب 6 )
1977ء توں1985ء
بھٹو صاحب دی حکومت دا تجربہ ساڈے خاندان لئی بڑا تلخ رہیا سی۔ ساڈے خاندان نوں سیاسی تے کاروباری طور تے ختم کرن دی کوشش کیتی گئی۔ میرے والد نوں قتل کر کے رستے توں ہٹان دی سازش وی کیتی گئی۔ لہٰذا قدرتی طور تے جدوں جنرل ضیاء الحق نے میرے والد نوں اپنی عبوری کابینہ وچ شمولیت دی دعوت دتی تے اوہناں نے قبول کر لئی۔ جنرل ضیاء الحق دے مخالف اوہناں دے بارے بہت کجھ کہندے نیں لیکن ایہہ وی حقیقت سی کہ اسلام نال اوہناں نوں بہت لگائو سی تے اوہناں دی دلی خواہش سی کہ ساڈا معاشرہ دین اسلام دا رنگ اختیار کر لوے۔
جنرل ضیاء الحق نال پہلی ملاقات
جنرل ضیاء الحق نال میرے والد دے بڑے چنگے مراسم سن۔ میری جنرل ضیاء الحق نال پہلی ملاقات والد صاحب دی شہادت دے دو تن دِناں مگروں ہوئی۔ اوہ میرے والد دے جنازے وچ رلت لئی آنا چاہندے سن لیکن سکیورٹی کلیرنس نہ ملن پاروں نہ آ سکے۔ دو دناں مگروں اوہ تعزیت لئی گجرات ساڈے گھر آئے تے آکھیا کہ چودھری صاحب دی شہادت توں اوہناں نوں بہت رنج پہنچیا اے کیوں جے چودھری صاحب اک دلیر تے بااصول سیاستدان سن۔ کجھ عرصہ مگروں 1983 وچ جدوں جنرل ضیاء الحق نے قومی مجلس شوریٰ قائم کیتی تے مینوں وی اوہدا رکن نامزد کیتا۔ اقتدار دے ایواناں وچ ایہہ میرا پہلا قدم سی۔
نواز شریف نال پہلا تعارف
میاں نواز شریف نال ساڈی پہلی ملاقات 1977 وچ اوس ویلے ہوئی‘ جدوں جنرل ضیاء الحق نے بھٹو حکومت دا تختہ اُلٹن دے فوراً مگروں 90 دناں وچ الیکشن کران دا اعلان کیتا سی۔ میرے والد لہور وچ بھٹو دے مقابلہ وچ الیکشن لڑ رہے سن۔ اک دن اسیں انتخابی مہم دی تیاری دے سلسلہ وچ اپنے گھر دے دفتر وچ بیٹھے ساں کہ اک ملازم نے آ کے دسیا کہ باہر کوئی نوجوان آیا اے تے آکھ رہیا اے کہ اوہنے چودھری ظہورالٰہی صاحب نال ملنا اے۔ والد صاحب چونکہ میٹنگ وچ مصروف سن‘ اوہناں نے پرویزالٰہی نوں آکھیا کہ ا وہ اوس نوجوان نوں جا کے مل لین۔
پرویزالٰہی باہر آئے تے اک گوراچٹا کشمیری نوجوان برآمدے وچ بیٹھیا سی۔ اوہنے پرویزالٰہی نوں اپنا وزیٹنگ کارڈ دیندے ہوئے آکھیا کہ اوہنوں اوہدے والد میاں محمد شریف نے گھلیا اے تے آکھیا اے کہ اوہ چودھری ظہور الٰہی دی الیکشن مہم وچ فنڈز دینا چاہندے نیں۔ پرویزالٰہی نے اوس نوجوان دا شکریہ ادا کیتا تے آکھیا کہ الیکشن مہم لئی اسیں کسے کولوں فنڈ نہیں لیندے تے انج ایہہ سرسری ملاقات ختم ہو گئی۔
انتخابی میٹنگ توں فارغ ہون مگروں میرے والد نے پچھیا کہ باہر کون سی‘ تے پرویزالٰہی نے دسیا کہ ایس طرحاں میاں محمد شریف صاحب دا پتر آیا سی تے کہہ رہیا سی کہ اوہناں دے والد الیکشن لئی فنڈز دینا چاہندے نیں۔ والد صاحب نے آکھیا تسیں اوہنوں دسیا نہیں کہ اسیں الیکشن لئی فنڈز نہیں لیندے۔ پرویزالٰہی نے آکھیا‘ میں تے اوہنوں ایہہ گل دَس دتی سی لیکن تسیں وی دس دیو۔ ایہہ آکھ کے اوس نوجوان دا وزیٹنگ کارڈ میرے والد نوں دے دتا۔
اوہ نوجوان میاں نواز شریف سن۔ 1977 وچ اوس ملاقات توں پہلے اسیں کدی اوہناں نال ملے‘ نہ اوہناں دے بارے وچ سنیا سی۔
بلدیاتی الیکشن وچ ساڈی کامیابی
گجرات وچ میرے والد دی شہادت مگروں مخالفاں نے سمجھیا کہ ہن میدان اوہناں لئی صاف ہو گیا اے۔ چنانچہ 1983 وچ جدوں اسیں پہلی واری اپنے طور تے بلدیاتی الیکشن وچ حصہ لیا تے سانوں ہران لئی ساڈے سارے مخالف اکٹھے ہو گئے۔ ایس حد تک کہ چودھری پرویزالٰہی نوں ہران لئی اوہناں دے خلاف اوہناں ای دے اک قریبی رشتہ دار نوں کھڑا کر دتا گیا تاں جے ساڈے خاندان دے ووٹ تقسیم ہو جان۔
اوہناں دناں گجرات تے منڈی بہائوالدین اک ای ضلع ہویا کردا سی۔ ایہہ الیکشن ساڈے لئی اک اہم موڑ سی۔ اسیں اپنے والد دے دوستاں تے سنگیاں دے نال رَل کے خوب محنت کیتی تے دن رات اک کر دتا۔ مینوں یاد اے کہ اوہناں دناں اسیں الیکشن مہم لئی فجر دی نماز پڑھ کے گھروں نکلدے ساں تے رات گئے واپس آندے سی۔ اللہ دے فضل و کرم نال چودھری پرویز الٰہی نہ صرف ایہہ کہ ضلع کونسل دے رکن منتخب ہو گئے بلکہ مخالف اتحاد دی سر توڑ کوششاں دے باوجود اک ووٹ دی جت نال ضلع کونسل دے چیئرمین وی بن گئے۔اسیں فیر اوس موقعے نوں ضائع نہیں کیتا تے گجرات دی تعمیر و ترقی تے ایتھے دے عوام دی فلاح و بہبود لئی بھرواں کم کیتا۔ گجرات ضلع کونسل دا بجٹ‘ جہڑا پہلے صرف اک کروڑ روپیہ ہویا کردا سی‘ چودھری پرویزالٰہی اوہنوں نو کروڑ تک لے گئے۔ ضلعی سیاست وچ ساڈی ایہہ کامیابی 1985 دے الیکشن وچ سادے لئی بڑی مددگار ثابت ہوئی۔ میں این اے 48گجرات توں تقریباً پینتالی ہزار ووٹاں دی برتری نال کامیابی حاصل کیتی جد کہ صوبائی اسمبلی لئی چودھری پرویزالٰہی بلامقابلہ ای منتخب ہو گئے۔
شیخ رشید کوڑیاں دی سزا توں بال بال بچے
شیخ رشید احمد‘ جنرل ضیاء الحق دے شروع دے زمانے وچ مارشل لا ء دے خلاف بڑی باغیانہ تقریراں کردے سن۔ اک دن مارشل لاء حکام نے اوہناں نوں گرفتار کر لیتا۔ اک کرنل نے اوہناں نوں کوڑیاں دی سزا سناد تی۔ شیخ رشید دا میرے والد نال بڑا تعلق سی۔ جہڑی صبح اوہناں نوں کوڑیاں دی سزا دتی جانی سی اوس توں اک رات پہلے اوہناں نے میرے والد نوں فون اتے اوہدی اطلاع دتی۔ ایہہ سن کے میرے والد بہت پریشان ہوئے۔ کہن لگے‘ تسیں مینوں پہلے کیوں نہیں دسیا۔ ہن اک رات پہلے دس رہے او۔ شیخ صاحب نے آکھیا‘ چودھری صاحب میں ایس مقدمے نوں سنجیدگی نال نہیں لے رہیا سی۔ میں سمجھ رہیا سی کہ فقط مینوں خوف زدہ کرن دی کوشش کیتی جا رہی اے۔
میرے والد نے اوسے ویلے گڈی کڈی تے رات دا سفر کر کے صبح ایوان صدر جا پہنچے۔ پتہ چلیا کہ صدر ضیاء الحق اجے سُتے ہوئے نیں۔ اوہناں دا معمول سی کہ تہجد دی نماز پڑھن مگروں فجر تک جاگدے سن تے فیر فجر پڑھ کے سو جاندے سن۔البتہ اوہناں دی بیگم (شفیقہ ضیاء الحق) جاگ رہیاں سن۔ اوہ میرے والد نوں بھرا آکھدیاں سن۔ اوہناں نوں جدوں پتہ چلیا کہ میرے والد ڈرائنگ روم وچ بیٹھے نیں تے اوہ آئیاں تے پچھیا‘ بھرا جی‘ خیریت تے ہے؟ تسیں اینی سویرے سویرے ایتھے۔ اوہناں دے پچھے پچھے صدر ضیاء الحق وی اکھاں ملدے ہوئے آگئے تے پچھیا خیریت تے ہے؟
والد صاحب نے آکھیا‘ میرے اک ساتھی شیخ رشید نوں اج اک کرنل صاحب سزا دے طور تے کوڑے لگوا رہے نیں‘ کسے طرحاں ایس ظلم نوں روکو۔ صدر ضیاء الحق وی ایہہ سن کے پریشان ہو گئے۔ اوہناں نے فوراً متعلقہ کرنل نال رابطہ قائم کیتا۔ شیخ صاحب نوں کوڑے لان دی تیاری ہو رہی سی کہ صدر ضیاء الحق دی ٹیلیفون کال پہنچ گئی۔ ایس طرحاں اوہ کوڑیاں دی سزا توں بال بال بچے۔
جنوبی کوریا دے نال میری وابستگی
1979ء وچ چودھری ظہورالٰہی دے قریبی دوست جسٹس افضل چیمہ نے پاک کوریا فرینڈشپ سوسائٹی دی بنیاد رکھی۔ اوس ویلے جنوبی کوریا دے کول ایمبیسڈرل اسٹیٹس یعنی سفارتی مرتبہ نہیں سی۔ اسلام آباد وچ اوہدے قونصل جنرل تعینات سن۔ 1982وچ چیمہ صاحب نے جنوبی کوریا دے اعزازی قونصل لئی میرا نام تجویز کیتا۔ ایس منصب لئی ہور وی کئی نام سامنے آئے سن۔ مینوں اعزازی قونصل بنا دتا گیا تے میں جنوبی کوریا دے قونصل جنرل مسٹر اوہ (OH) دے نال رل کے سائوتھ کوریا نوں سفارتی رتبہ دوان لئی مشترکہ طور تے کوششاں شروع کر دتیاں۔
میری جدوں وی جنرل ضیاء الحق نال ملاقات ہوندی تے میں جنوبی کوریا دے ایمبسیڈرل سٹیٹس لئی اوہناں نال ضرور گل کردا۔ اوہ ہمیشہ آکھدے کہ اوہ ایہ مسئلہ چین دی رضامندی نال حل کرن گے۔ اک دن مینوں صدر ضیاء الحق نے بلایا تے دسیا کہ ایس واری میں جدوں چینی صدر نال ایس سلسلے وچ گل کیتی تے اوہ خموش رہے تے نیم رضامندی دا اظہار کیتا۔ ہن میں ایس نتیجے اتے پہنچیا واں کہ ایس معاملے اتے پاکستان تے چین وچ ہم آہنگی پائی جاندی اے لہٰذا میں جنوبی کوریا لئی ’’ایمبیسڈرل سٹیٹس‘‘ دا نوٹیفکیشن جاری کر رہیا واں۔
ایہدے مگروں جنوبی کوریا تے پاکستان دے کاروباری حضرات دی آپس وچ ملاقاتاں کروائیاں گئیاں۔ ایسے دوران صدر ضیاء الحق نے جنوبی کوریا دا دورہ کیتا۔ میں وی اوہناں دے نال سی۔ ایس دورے وچ پاک کوریا مشترکہ پراجیکٹ‘ مغل ریسٹورنٹ دا سنگ بنیاد وی رکھیا گیا جہدا افتتاح صدر ضیاء الحق نے آپ کیتا۔ ریسٹورنٹ دے مالک ساڈے عزیز گلزار محمد سن۔ کجھ عرصہ مگروں ڈائیوو (Daewoo) دے چیئرمین مسٹر کم (Kim) پاکستان آئے تے اوہناں نے کراچی وچ اک پکچر ٹیوب پراجیکٹ لان دی تجویز دتی۔ اوس زمانے وچ ایہہ واحد دو پراجیکٹ سن جہڑے کوریا تے پاکستان نے مشترکہ طور تے شروع کیتے سن۔
مگروں کوریا دی ہور کئی کمپنیاں نے پاکستان وچ سرمایہ کاری کرن دی خواہش دا اظہار کیتا۔ چونکہ میرا دفتر لہور وچ سی تے میں اوہناں نوں ہر ممکن مدد تے سہولتاں فراہم کرنا شروع کر دتیاں۔ میری ایہناں کوششاں دے نتیجے وچ دو سال دے مختصر عرصہ وچ سینکڑاں کورین کمپنیاں نے پاکستان وچ پراجیکٹ شروع کیتے۔ اوہناں وچ سب توں اہم ڈائیوو دا موٹروے پراجیکٹ سی۔ جنوبی کوریا لئی پاکستان وچ میری ایہناں خدمات دے اعتراف وچ کورین حکومت نے مینوں اپنے ملک دے اعلیٰ ترین ڈپلومیٹک ایوارڈ نال وی نوازیا اے۔
وزیراعلیٰ بنن مگروں نواز شریف دی مسلسل عہد شکنی(باب7 )
1985توں 1988
1985دے الیکشن غیر جماعتی بنیاداں اتے ہوئے سن۔ سارے ارکان اسمبلی اپنی آزاد حیثیت وچ منتخب ہو کے آئے سن لیکن پنجاب اسمبلی وچ ساڈے گروپ نے سب توں ودھ کامیابی حاصل کیتی۔ الیکشن مگروں وزیراعلیٰ دے انتخاب دا مرحلہ آیا تے ابتدائی طور تے تن نام سامنے آئے۔(1) ملک اللہ یار خان‘ جنہاں نوں جنرل ضیاء الحق پسند وی کردے سن۔ (2) چودھری عبدالغفور‘ اوہناں دا تعلق بہاولنگر نال سی۔ (3) مخدوم زادہ حسن محمود‘ ایہہ رحیم یار خان توں سن۔
ایہہ تن نام سامنے آئے تے اوہناں اتے مشورے شروع ای ہوئے سن کہ میاں نواز شریف نے وی اپنا نام فلوٹ (Float) کردتا۔ ہن چہ میگوئیاں ہون لگیاں کہ اوہناں دا نام بار بار کیوں آ رہیا اے‘ حالاں کہ اوہناں دے کول مطلوبہ اکثریت اے‘ نہ اوہناں دا کوئی سیاسی پس منظر اے۔ صلاح مشورے لئی میٹنگاں دا سلسلہ شروع ہویا تے اسیں وی اپنے گھر وچ دوستاں تے ساتھیاں نوں مدعو کیتا۔ سب توں ودھ ارکان اسمبلی ساڈی میٹنگ وچ آئے جنہاں وچ خواجہ سعد رفیق دی والدہ محترمہ وی سن۔ ساریاں دا ایہو مشورہ سی کہ ساڈے ولوں پرویز الٰہی دا نام بطور وزیراعلیٰ آنا چاہیدا اے۔ مخدوم حسن محمود دا میرے والد نال بڑا قریبی تعلق رہیا سی۔ اوہ دو تن مرتبہ آئے تے کہن لگے کہ اسیں اوہناں نال تعاون کریے۔ اسیں آکھیا‘ ساڈے لوک آکھدے نیں کہ پرویز الٰہی نوں وزارت اعلیٰ لئی نامزد کیتا جاوے۔
نواز شریف دا پہلی واری وزیراعلیٰ بننا
ملاقاتاں دا ایہہ سلسلہ جاری سی کہ بریگیڈیئر (ر) قیوم تے گورنر پنجاب غلام جیلانی نے ساڈے نال رابطہ قائم کیتا تے سانوں گورنرہائوس مدعو کیتا۔ اسیں اوتھے پہنچے تے بریگیڈیئر (ر) قیوم وی اوتھے تشریف فرما سن۔ جنرل جیلانی کہن لگے چونکہ پنجاب وچ تہاڈا گروپ سب توں وڈا اے ایس لئی صوبہ دی اہم وزارتاں تسیں رکھ لو۔ سپیکر‘ ڈپٹی سپیکر وی اپنی مرضی دا منتخب کر لو لیکن وزیراعلیٰ نواز شریف نوں بنا دیو۔ ایس طرحاں اک مضبوط اتحاد قائم ہو جاوے گا تے کابینہ وی بن جاوے گی‘ جہدے وچ رہنمائی تہاڈی ہووے گی۔ اسیں اپنے ساتھیاں نال مشاورت لئی دو دن دا وقت منگیا۔اوہناں نے آکھیا ٹھیک اے‘ دو دن مگروں نواز شریف تے شہباز شریف نوں وی بلا لینے آں تے سارے رل کے بیٹھ کے فیصلہ کر لواں گے۔
اوہدے مگروں اسیں دونواں گروپاں دی مشترکہ میٹنگ نواز شریف دے والد محترم میاں محمد شریف دے دفتر واقع ایمپریس روڈ ہوئی‘ جہدے وچ نواز شریف‘ شہباز شریف‘ بریگیڈیئر قیوم‘ پرویزالٰہی تے میں شریک ساں۔ طے پایا کہ نواز شریف وزیراعلیٰ دے مشترکہ امیدوار ہون گے جد کہ سپیکر تے صوبائی وزراء دا فیصلہ باہمی مشاورت نال ہووے گا۔
شہباز شریف بطور ضمانت قرآن لیان لئی اُٹھے
ایہہ سارے فیصلے ہو گئے تے میاں شہباز شریف چھیتی نال اٹھے تے آکھیا ’’اگرچہ سب کجھ طے ہو گیا اے لیکن فیر وی تہاڈی تسلی لئی قرآن مجید لے کے آنا واں تاں جے ضمانت رہوے کہ ساڈے ولوں کوئی وعدہ خلافی نہیں ہووے گی‘‘ ایہدے تے پرویزالٰہی تے میں آکھیا ’’ویکھو‘ سیاست وچ نہ ساڈے بزرگ قرآن نوں وچ لیائے سن‘ نہ اسیں کدی ایہدی جسارت کیتی اے‘‘ میں آکھیا ’’پرویزالٰہی صرف اک ووٹ دی برتری نال چیئرمین ضلع کونسل منتخب ہو کے آئے نیں۔ گجرات وچ ساڈے مخالفاں نے سانوں ہران لئی اپنے ارکان کولوں قرآن اتے حلف لئیے مگر اسیں اپنے کسے ساتھی کولوں قرآن اتے حلف نہیں لیتا‘‘۔ ایہہ آکھ کے اسیں شہباز شریف نوں قرآن مجید لیان توں منع کردتا۔
اگلے دن گورنر جیلانی نے ساڈے کولوں پچھیا کہ میٹنگ کیسی رہی۔ اسیں سارا احوال سنا دتا بلکہ شہباز شریف دے قرآن مجید ضمانت دے طور تے لیان دے بارے وی دسیا۔ جنرل جیلانی نے آکھیا‘ ایس معاملے وچ‘ میں اپنی ضمانت دینا واں تے ویسے وی زبان ای اصل ضمانت ہوندی اے۔ فیر اوہناں نے آکھیا اگلی میٹنگ تن چار دناں مگروں ہووے گی‘ اوہدوں تک تسیں سپیکر تے ڈپٹی سپیکر دے نام تجویز کر لو۔
شہری تے دیہاتی دی بحث
تن چار دناں مگروں جدوں اسیں نواز شریف نوں بطور وزیراعلیٰ نامزد کیتا تے ہر پاسے شور مچ گیا کہ نواز شریف شہری بابو نیں‘ اک ایسی اسمبلی جہدے وچ ستر فیصد ارکان دا تعلق دیہاتی حلقیاں نال اے۔ شہری وزیراعلیٰ اوہنوں کس طرحاں چلا سکے گا۔ نواز شریف دے خلاف اک مہم شروع ہو گئی۔ اوہدے تے میں اک پریس کانفرنس کیتی تے آکھیا ’’جہڑے لوک دیہی تے شہری دی بحث وچ الجھ رہے نیں اوہ ایہہ دسن کہ قائداعظم دیہاتی سن یا شہری۔ کسے نے ملک و قوم دی خدمت کرنی اے تے اوہدے توں کیہ فرق پیندا اے کہ اوہ دیہاتی اے یا شہری‘‘۔
میرے ایس بیان دے کجھ دن مگروں گورنر جیلانی نے ساڈے نال اک میٹنگ وچ آکھیا۔’’شجاعت صاحب میں خود وی ایہ گل واضح کرنا چاہندا سی لیکن تسیں قائداعظم دی مثال دے کے ایہ گل زیادہ بہتر انداز وچ واضح کردتی اے‘‘ ایس میٹنگ وچ ای اسیں میاں منظور وٹو دا نام بطور سپیکر پیش کیتا جہدے تے گورنر جیلانی نے آکھیا ’’تہاڈی گل ٹھیک اے تے چونکہ اوہ تہاڈے کولیگ وی نیں‘ ایس لئی تسیں ہی ایہناں نال گل کرلو‘‘۔ ایہہ ساری گلاں ہو چکیاں تے آکھن لگے کہ نواز شریف دا دیہاتی حلقیاں توں آن والے ارکان اسمبلی نال کوئی تعارف نہیں۔ تسیں مہربانی کرو تے اوہناں نوں متعارف کروا دیو۔
انور علی چیمہ (مرحوم)دے گھر پہلی میٹنگ
نواز شریف نوں وزیراعلیٰ منتخب کران لئی مشترکہ مہم شروع ہوئی تے ایس سلسلے دی پہلی میٹنگ سرگودھا وچ ساڈے قریبی رشتہ دار چودھری انور علی چیمہ (مرحوم) دے گھر اتے رکھی گئی جتھے اوہناں نے اپنے دُجے ساتھیاں نوں وی مدعو کر رکھیا سی۔ ایس میٹنگ وچ پہلے چودھری انور علی چیمہ نے تقریر کیتی فیر چودھری پرویزالٰہی نے خطاب کیتالیکن جدوں نواز شریف دی واری آئی تے اوہ گھبرا جئے گئے تے پرویزالٰہی نوں کہن لگے۔’’میں تقریر نہیں کرسکاں گا‘ تسیں میرے ولوں گل کر دیو‘‘ جدوں اسیں اصرار کیتا کہ تسیں وزیراعلیٰ بنن جا رہے او تہانوں تقریر کرنی چاہیدی اے تے اوہناں نے بڑی مشکل نال اک دو منٹ دی تقریر کیتی۔ ایہہ شاید نواز شریف دی پہلی تقریر سی جہڑی اوہناں نے عوامی نمائندیاں دے کسی اجتماع وچ کیتی سی۔
وزیراعلیٰ دے انتخاب توں پہلے سپیکر دا انتخاب ہویا تے میاں منظور وٹو سپیکر منتخب ہو گئے۔ اوہ بڑے مشکور ہوئے کیوں جے اسیں ہی اوہناں دا نام تجویز کیتا سی۔ اوہناں نے سانوں ہر طرحاں دے تعاون دا یقین وی دوایا۔ سپیکر دے انتخاب مگروں چودھری پرویزالٰہی نے نواز شریف دا نام بطور وزیراعلیٰ پنجاب تجویز کیتا تے نواز شریف وزیراعلیٰ منتخب ہو گئے۔

وزیر اعلیٰ بنن مَگروں نواز شریف دی مسلسل وعدہ خلافی جاری رہی

نواز شریف دے خلاف تحریک عدم اعتماد کیوں؟
نواز شریف وزیراعلیٰ منتخب ہوئے تے اوہناں دے تیور ای بدل گئے تے اوہناں نے ساڈے نال کیتے ہوئے معاہدے نوں پس پشت پا دتا۔ کجھ لوکاں نے اوہناں نوں آکھنا شروع کردتا کہ پنجاب وچ چودھریاں دا گروپ بڑا طاقتور اے۔ ایہہ تہاڈے لئی خطرہ بن سکدا اے۔ ایہنوں کٹ ٹو سائز (Cut to Size) کرو۔ نواز شریف نے اپنے تئیں ایہدے اتے عمل شروع کردِتا۔ ایس طرحاں دی گلاں ساڈے تک وی پہنچن لگیاں لیکن اسیں اوہناں اتے یقین نہیں کیتا۔ ساہنوںنواز شریف‘ شہباز شریف‘ اوہناں دے والد میاں محمد شریف تے گورنر جیلانی ولوں کیتے گئے وعدیاں اتے پورا یقین سی مگر کجھ عرصے مگروں اِنج ہون لگیا کہ جدوں اسیں اپنے کسے رکن اسمبلی دے کم لئی نواز شریف نوں آکھیا تے اوہ کم نہیں ہویا لیکن اوہو کم اوس رکن نے خود نواز شریف نوں آکھیا تے فوراً ہو گیا۔ اسیں سمجھ گئے کہ ایہہ ساڈے گروپ نوں توڑن دی چال اے۔ ایس طرحاں دی شکایتاں ودھن لگیاں تے اسیں خود جا کے نوازشریف نال گل کیتی تے آکھیا کہ تسیں ساڈے ساتھیاں نوں ایس طرحاں امتحان وچ نہ پائو۔ جے تہانوں ساڈے نال کوئی شکایت اے تے ساڈے نال گل کرو۔ نواز شریف تے شہباز شریف فوراً اپنی صفائیاں دین لگے کہ نہیں‘ نہیں‘ ایسی کوئی گل نہیں۔ تہانوں ضرور غلط فہمی ہوئی اے لیکن فیر سانوں اوہناں دی ایس طرحاں دی کارروائیاں دے ثبوت وی مل گئے۔
ہویا انج کہ ساڈے قریبی رشتے داراں چودھری فیض احمد تے سردار محمد صادق جہڑے کہ صوبائی اسمبلی دے رکن وی سن‘ اوہناں نوں وی چکنی چپڑی گلاں دے ذریعے اپنے نال ملان دی کوشش کیتی گئی۔ اوہناں نے انکار کردتا بلکہ ایس بارے وچ سانوں وی دس دتا۔ ہن شک دی کوئی گنجائش نہیں سی۔ ایہ درست اے کہ کجھ ارکان لگائی بجھائی کر رہے سن لیکن بجائے اوہدے کہ نواز شریف اوہناں دی حوصلہ شکنی کردے اوہناں نے الٹا اوہناں دی حوصلہ افزائی شروع کردتی۔ ایہہ صریحاً اوس معاہدے دی خلاف ورزی سی جہدے ضمانتی تے گواہ جنرل غلام جیلانی تے بریگیڈیئر (ر) قیوم سن۔ اسیں اوہناں نال گل کیتی تے ایہہ ساری صورتحال اوہناں دے گوشگزار کیتی لیکن کوئی فیدہ نہیں ہویا۔ انج باہمی صلاح مشورہ دا جہڑا طریقہ کار (Mechanism) طے پایا سی‘ اقتدار دے نشے وچ چور نواز شریف نے صرف چھ مہینے دے عرصے وچ ختم کر دتا۔
جنرل ضیاء الحق نے آکھیا‘ بسم اللہ کرو…
ایتھے میں اک گل دی وضاحت کر دیاں‘ جنہاں دناں نواز شریف دے خلاف تحریک عدم اعتماد دی گل چل رہی سی‘ اوہناں دناں صدر جنرل محمد ضیاء الحق نال چودھری پرویزالٰہی دی اک ملاقات ہوئی جہدے وچ جنرل ضیاء الحق دے برادر نسبتی ڈاکٹر بشارت الٰہی وی موجود سن۔
جنرل ضیاء الحق نے پرویزالٰہی نوں آکھیا کہ اوہ خود وی پنجاب وچ نواز شریف دی کارکردگی توں مطمئن نہیں۔ پنجاب وچ معاملات بہت خراب ہو گئے نیں تے ایہہ گل وی اوہناں دے علم وچ آئی اے کہ پنجاب اسمبلی وچ نواز شریف اکثریت دا اعتماد گوا چکے نیں۔ فیر کہن لگے چودھری ظہورالٰہی دے حوالے نال تسیں مینوں بہت عزیز او۔ تسیں بسم اللہ کرو تے نواز شریف دے خلاف تحریک عدم اعتماد پیش کرو۔ اللہ تہانوں مبارک کرے چیف منسٹر شپِ۔
اسیں نواز شریف دے خلاف تحریک عدم اعتماد پیش کرن دی تیاری شروع کردتی۔ پنجاب اسمبلی وچ اوس ویلے نواز شریف دی مخالفت اینی ودھ گئی سی کہ تحریک عدم اعتماد لئی سانوں کسے خاص مشکل دا سامنا نہیں سی۔ ارکان اسمبلی ساڈے نال ملدے جا رہے سن۔ جدوں نواز شریف نے ویکھیا کہ معاملہ ہتھوں نکل رہیا اے تے اوہناں نے جنرل حمید گل نال گل کیتی جہڑے اوس ویلے آئی ایس آئی دے ڈائریکٹر جنرل سن تے جنرل ضیاء الحق دے بہت قریب سن۔
جنرل حمید گل تے بعض دُجے ذرائع توں جنرل ضیاء الحق نوں ایہہ باور کروایا گیا کہ جے نواز شریف دی تھاں پرویز الٰہی وزیراعلیٰ بن گئے تے پنجاب وچ چودھری بہت طاقتور ہو جان گے تے وزیراعظم محمد خان جونیجو دے نال رل کے تہاڈے لئی مشکل پیدا کر دین گے۔ بہت سال مگروں ایس گل دا ثبوت سانوں ایس طرحاں ملیا کہ لندن وچ ساڈے عزیز نصیر خاں دے والد اسلم خاں دے گھر دوران گفتگو جنرل حمید گل نے اعتراف کیتا کہ اوہناں نے ای آخری موقع اتے پرویزالٰہی دی حمایت وچ جنرل ضیاء الحق دا فیصلہ تبدیل کروایا سی۔ تاہم ہن اوہناں دی رائے اے کہ ایہہ اوہناں دی غلطی سی۔
بہرحال اوہدے مگروں جنرل ضیاء الحق لہور پہنچے تے نواز شریف لئی ایہہ مشہور جملہ آکھیا۔ ’’نواز شریف دا کِلّہ بہت مضبوط اے تے اوہنوں میری عمر وی لگ جاوے‘‘۔
مگروں اک موقع اتے اسیں جنرل ضیاء الحق نوں آکھیا: ’’جناب‘ تسیں تے خود فرمایا سی کہ نواز شریف دی کارکردگی انتہائی خراب اے‘ اوہنوں جانا چاہیدا اے‘‘۔
جنرل ضیاء الحق نے گل بدلدے ہوئے آکھیا ’’تسیں نواز شریف نال صلح کر لو۔ میں خود تہاڈی صلح کروا دینا واں۔ میں نواز شریف نوں کہہ دینا واں کہ اوہ پرویزالٰہی تے اوہناں دے ساتھیاں نوں دوبارہ وزیر لے لین‘‘۔
اسیں آکھیا ’’اسیں وزارتاں لئی تحریک عدم اعتماد نہیں لیا رہے ساں لیکن تہانوں تحریک عدم اعتماد نکام بنان لئی صوبائی دارالحکومت نہیں آنا چاہیدا سی‘ کیوں جے تہاڈے دتے ہوئے اعتماد اتے ای ایہہ قرارداد پیش کیتی جا رہی سی‘‘۔جنرل ضیاء الحق دے کول ایہدا جواب نہیں سی۔
نواز شریف نے فیر صلح دا ارادہ کیتا
ایس دوران نواز شریف اک واری فیر جنرل جیلانی تے بریگیڈیئر قیوم نوں درمیان وچ لے آئے۔ اوہناں دے نال نوائے وقت دے مجید نظامی وی سن۔ساہنوں نواز شریف دا پیغام ملیا کہ ساڈی آپس دی چپقلش پاروں کئی ارکان اسمبلی حکومت نوں بلیک میل کر رہے نیں۔ سانوں چاہیدا اے کہ اپنے اختلافات ختم کر دئیے تے اک مشترکہ میٹنگ کریے۔اسیں آکھیا‘ ٹھیک اے۔
ایہہ میٹنگ بریگیڈیئر قیوم ای دے گھر ہوئی‘ جتھے نواز شریف‘ شہباز شریف‘ جنرل جیلانی‘ پرویزالٰہی تے میں‘ سارے موجود ساں۔ گل شروع ہوئی تے اسیں آکھیا کہ نواز شریف مسلسل وعدہ خلافیاں کررہے نیں۔ ساڈے ساتھیاں نوں توڑن تے ساڈے خلاف اُکسان دی کوششاں کیتیاں جا رہیاں نیں۔ ایہہ سنُدے ای نواز شریف تے شہباز شریف بولے‘ ٹھیک اے۔ ساڈے کولوں غلطی ہو گئی‘ اسیں معافی منگنے آں۔ ہن تسیں وی بھلا دیو تے صلح کر لو۔
خیر صلح ہو گئی۔ طے پایا‘ جو ہویا‘ سو ہویا‘ ہن اگے اکٹھے ودھنا چاہیدا اے۔ ایس موقعے اتے مینوں یاد اے کہ نواز شریف نے دو واری پرویزالٰہی دا متھا چُمیا۔ شہباز شریف نے دس منٹ وچ قریب قریب دس واری پرویزالٰہی نوں گلے نال لایا۔
جنرل جیلانی نے آکھیا‘ اسیں ای قصور وار آں!
ساڈا خیال سی کہ میاں برادران اپنے رویے اتے شرمندگی محسوس کردیاں ہویاں ہن اپنی اصلاح کرن گے لیکن تھوڑے ای دن گزرے سن کہ فیر اوہناں نے ماضی دے طور طریقے اختیار کر لئے۔ اسیں گورنر غلام جیلانی نوں آکھیا کہ جناب‘ ایہہ تے فیر اوہو کم شروع ہو گیا اے۔ پتہ چلیا کہ اوہ وی کسے وجہ نال میاں برادران دے رویے توں نالاں نیں۔ آکھن لگے۔
’’دراصل اسیں ای تہاڈے قصوروار آں‘ سانوں ایس معاملے وچ آنا ای نہیں چاہیدا سی‘ کیوں جے ساڈے نال وی ہن اوہناں دا ایہو رویہ اے‘‘۔
نواز شریف دے چہرے اتے ہوائیاں اُڈن لگیاں
نواز شریف نال ساڈے اختلافات دی خبراں اخباراں وچ وی آن لگیاں تے جنرل ضیاء الحق نے نواز شریف نوں تے سانوں راولپنڈی بلایا۔ اوس دن اوہناں دی باڈی لینگوئج دس رہی سی کہ اوہ سخت غصے وچ نیں۔ میٹنگ شروع ہون دے تھوڑی دیر بعد ای اوہناں نے فیصلہ کن لہجہ وچ نواز شریف نوں آکھیا کہ پرویز الٰہی تے اوہناں دے ساتھیاں نوں فوراً دوبارہ کابینہ وچ شامل کرو۔ جنرل ضیاء الحق نے اینے سخت لہجے وچ ایہہ گل کیتی کہ نواز شریف دی اَکھاں وچ نمی آ گئی۔
محمد خان جونیجو دا دور حکومت
(۵۸۹۱ء تا ۸۸۹۱ء)(باب8)
پاکستان دے وزرائے اعظماں وچوں محمد خان جونیجو دا میں بہت مداح آں۔ اوہ اک نہایت ای شریف تے وضعدار انسان سن۔ محمد خان جونیجو دی کابینہ وچ‘ میں پہلے وزیراطلاعات و نشریات تے فیر بطور وزیر صنعت و تجارت کم کیتا اے۔
نامزدگی دی کہانی
محمد خان جونیجو دے وزیراعظم بنن دا قصہ وی بہت دلچسپ سی۔ 1985ء دی قومی اسمبلی وجود وچ آ چکی سی تے وزارت عظمیٰ لئی مختلف نام لئے جا رہے سن۔ ایم آر ڈی دی وجہ نال سندھ وچ جنرل ضیاء الحق نوں کافی مشکلات دا سامنا سی۔ ایس پس منظر وچ ایہہ اندازہ تے سی کہ وزیراعظم سندھ ای توں ہووے گا لیکن کیہڑا ہووے گا‘ ایہہ کوئی نہیں جاندا سی۔
22مارچ توں اک دن پہلے‘ جدوں وزیراعظم دے نام دا اعلان کیتا جانا سی‘ صدر ضیاء الحق نے ڈاکٹر بشارت الٰہی‘ پرویزالٰہی تے مینوں بلوایا تے آکھیا کہ تسیں لوک اجے جا کے الٰہی بخش سومرو صاحب نوں دسو کہ کل اوہناں نوں وزیراعظم نامزد کیتا جا رہیا اے۔ اسیں تنوں ایوان صدر توں نکل کے سدھے سندھ ہائوس پہنچے۔ رات دا اک وج رہیا سی۔ الٰہی بخش سومرو صوفے اتے نیم دراز سن۔ جدوں اسیں اوہناں نوں ایہہ خوشخبری سنائی تے اوہ بہت خوش ہوئے تے ایس خوشی وچ سانوں مٹھائی وی کھوائی۔
اگلے دن سویرے اسیں ایوان صدر پہنچے۔ ساڈے علاوہ کسے نوں وی علم نہیں سی کہ وزارت عظمیٰ دا ہما کدے سرے اتے بیٹھ رہیا اے۔ الٰہی بخش سومرو مطمئن نظر آ رہے سن لیکن جیویں ای ضیاء الحق نے خطاب دے دوران اپنے مخصوص انداز وچ ہتھ ملدے ہوئے آکھیا کہ میں موجودہ حالات وچ محمد خان جونیجو نوں وزیراعظم نامزد کرنا واں تے اوتھے موجود سارے لوک ششدر رہ گئے۔ میرا اندازہ ایہہ ہے کہ اوس ویلے تقریب وچ موجود لوکاں وچوں شاید ای کسے نوں علم ہووے گا کہ محمدخان جونیجو نوں وزیراعظم بنایا جا رہیا اے۔
جونیجو ضیا اختلافات دا آغاز
محمد خان جونیجو‘ وزیراعظم تے بن گئے لیکن جنرل ضیاء الحق نال اوہناں دے تعلقات کجھ مہینے مگروں ای خراب ہونا شروع ہو گئے۔ آپسی اعتماد دی فضا وچ پہلی دراڑ اوس ویلے پئی‘ جدوں اوہناں نے جنرل ضیاء الحق نوں اعتماد وچ لئے بغیر آندے ای اعلان کردتا کہ مارشل لاء تے جمہوریت نال نال نہیں چل سکدے۔ ایہو نہیں‘ مارشل لا ء دے خاتمہ لئی 31دسمبر دی تریخ وی دے دتی۔ شاید اوہ مارشل لاء دے خاتمے دے نال ایہہ وی چاہندے سن کہ ہن جد کہ الیکشن ہو چکے نیں تے منتخب جمہوری حکومت قائم ہو چکی اے تے جنرل ضیاء الحق آرمی چیف دا عہدہ وی چھڈ دین لیکن جنرل ضیاء الحق نوں ایہہ گل کسے صورت منظور نہیں سی۔
فیر کجھ ہور واقعات وی رونما ہو گئے‘ جنہاں پاروں آپسی کشیدگی ہور ودھ گئی۔ مثلاً محمد خان جونیجو نے حکم صادر کیتا کہ فوج دے سینئر افسر وی 800سی سی دی چھوٹی سوزوکی کار وچ سفر کرن گے۔ ایہہ حکم جس انداز وچ جاری ہویا‘ اوہدے نال سینئر فوجی افسراں نے بہت سبکی محسوس کیتی۔ سیکرٹری اطلاعات جنرل مجیب الرحمن نوں وی تبدیل کردتا گیا۔ ایہہ تبدیلی قابل فہم تے سی لیکن ایہدے لئی جہڑا طریقۂ کار اختیار کیتا گیا‘ اوہ مناسب نہیں سی۔ہور وی کئی چھوٹی چھوٹی گلاں سن جنہاں نے بَلدی اتے تیل دا کم کیتا۔ مثلاً اک واری جنرل ضیاء الحق نے مینوں ایوان صدر بلایا۔ میں سمجھیا‘ شاید اوہ کسے معاملے اتے صلاح مشورہ کرنا چاہندے نیں‘ جیویں ای میں اوہناں دے کمرے وچ داخل ہویا‘ میں محسوس کیتا کہ اوہ سخت غصے وچ نیں۔
کہن لگے‘ ایہہ تہاڈا وزیراعظم وی عجیب بندا اے۔ میرے گھر وچ 30ورھیاں توں اک مالی کم کر رہیا اے۔ میں اوہدی ایکسٹینشن دا کیس اوہناں نوں گھلیا تے اوہناں نے ’’نو‘‘ لکھ کے واپس کر دتا۔ ہن کیہ میںبطور صدر اپنی مرضی نال اک مالی وی نہیں رکھ سکدا۔ایسے طرحاں اک واری جنرل ضیاء الحق چین دے دورہ اتے جا رہے سن۔ اوہناں دے نال دو سرکاری فوٹوگرافر وی سن۔ وزیراعظم جونیجو نے صرف اک فوٹوگرافر نال لے جان دی منظوری دتی بلکہ جہڑا قالین اوہ بطور تحفہ نال لے کے جا رہے سن اوہناں دی گنتی وی گھٹ کردتی۔ جنرل ضیاء الحق دے علم وچ ایہہ گل آئی تے بہت برہم ہوئے تے آکھیا کہ وزیراعظم جان بُجھ کے اوہناں نوں مشتعل کر رہے نیں۔
وزیر مملکت برائے دفاع رانا نعیم محمود دی شیخی
اک واری جدوں جنرل ضیاء تے وزیراعظم جونیجو دے درمیان غلط فہمیاں پیدا ہو گئیاں تے کجھ ہور لوکاں نے ایس خلیج نوں وسیع کرنا شروع کردتا۔ اک دن ایوان وزیراعظم وچ‘ میں وزیراعظم جونیجو دے کول ای بیٹھیا سی کہ وزیر مملکت برائے دفاع رانا نعیم محمود اوہناں نال ملنی لئی آئے۔ اوہناں نے آندے ای آکھیا ’’میں ایہناں جنرلاں نوں ٹھیک کر دیاں گا‘‘۔
فیر فخریہ انداز وچ دَسن لگے کہ پچھلے دِناں جدوں اک جنرل میرے نال ملن لئی میرے دفتر وچ آیا تے میں اوہدے آن توں پہلے میز دے اگیوں کرسی اٹھوا دتی۔ جیویں ای جنرل میرے کمرے وچ داخل ہویا‘ میں جان بوجھ کے سر تھلے کر کے کجھ لکھنا شروع کردتا۔ جنرل کجھ دیر کھڑا رہیا تے میں سر چک کے اوہدے وَل ویکھیا تے اپنے ملازم نوں آکھیا’’بھئی اوہناں لئی فوراً کرسی لیائو۔ ایس طرحاں اوس جنرل نوں کجھ دیر کھڑا رہنا پیا‘‘۔
بے نظیر بھٹو دا جلسہ‘ میں آپ ویکھن گیا
محمد خان جونیجو دی سب توں وڈی خوبی ایہہ سی کہ سیاسی معاملیاں نوں سیاسی انداز وچ لیندے سن۔ 1986 وچ بے نظیر بھٹو نے اعلان کیتا کہ اوہ وطن واپس آ رہیاں نیں۔ وزیراعظم جونیجو نے اک اعلیٰ سطح دی میٹنگ طلب کیتی۔ مینوں یاد اے کہ نوے فیصدر وزیراں تے افسراں دی رائے ایہہ سی کہ بے نظیر بھٹو نوں ائیرپورٹ توں باہر نہ آن دِتا جاوے۔ وزیراعظم جونیجو نے نواز شریف نوں پچھیا کہ ایس موقع اتے اوہناں دی حکمت عملی کیہ ہووے گی۔ نواز شریف نے آکھیا ’’اسیں محترمہ نوں ائیرپورٹ ای توں پک کر لواں گے۔ مینوں یاد اے کہ محمد خان جونیجو نے اوہناں دی ایس گل دا بہت برا منایا تے آکھیا ’’میاں صاحب! اوہ اک وڈی پارٹی دی لیڈر نیں‘ اپنے وطن واپس آ رہیاں نیں‘ ای تسیں کیسی گل کر رہے او‘‘ فیر محمد خان جونیجو نے ہدایت کیتی کہ بے نظیر بھٹو نوں بغیر کسے رکاوٹ دے مینار پاکستان آن دتا جاوے گا‘ حکومت اوہناں دے استقبالی جلوس وچ کوئی رکاوٹ نہیں پاوے گی۔
جہڑے دن صبح محترمہ بے نظیر بھٹو نوں بذریعہ جہاز لہور پہنچنا سی‘ میں رات نوں اپنے سیکرٹری صوفی انور نوں سندھی ٹوپی تے اجرک دِتی تے آکھیا کہ ایہہ پا کے صبح ائیرپورٹ اتے جاوے تاں جے اوہ سندھی معلوم ہووے تے محترمہ دے جلوس نوں ویکھ کے مینوں دسے کہ کنے لوکی نیں۔ صوفی انور نے واپس آ کے دسیا کہ شیر پائو پل توں ائیرپورٹ تک مال روڈ دے دونویں پاسے سڑکاں دے آسے پاسے گرائونڈ تے پارکاں وچ لوکی رات ای توں ڈیرے پا کے بیٹھ گئے نیں۔ا ئیرپورٹ جان والے سارے رستیاں اتے سکیورٹی اہلکار تعینات نیں تے ایہہ لوکی بلامبالغہ لکھاں دے گنتی وچ نیں۔
ایہدے تے میں خود جا کے بے نظیر بھٹو دا استقبالی جلسہ ویکھن دا فیصلہ کیتا۔ میں مینار پاکستان دے کول اک گھر وچ بیٹھ کے ایہہ جلسہ ویکھیا سی۔ واقعی‘ ایہہ بہت وڈا جلسہ سی۔ خیر‘ بے نظیر بھٹو آئیاں‘ جلسے نال خطاب کیتا تے چلی گئیاں۔ رہائشگاہ پہنچن تے اوہناں نے اک میٹنگ کیتی۔ دُجے دن دوجی میٹنگ‘ تیجے دن تیجی میٹنگ تے گل ختم ہو گئی ۔ جے محمد خان جونیجو تحمل تے بردباری نال کم نہ لیندے تے اوس دن لہور نے میدان جنگ بن جانا سی۔
جسٹس عبدالشکور دی بطور چیف جسٹس تعیناتی
ایتھے مینوں دو ہور واقعے یاد آ رہے نیں۔ اک واری وزیراعظم جونیجو‘ گورنر ہائوس لہور وچ ٹھہرے ہوئے سن۔ لہور ہائیکورٹ دے چیف جسٹس دی تعیناتی ہونا سی۔ اوہناں نے مینوں بلایا تے آکھیا کہ وزیراعلیٰ نواز شریف کہہ رہے نیں کہ فلاں جج نوں چیف جسٹس لہور ہائیکورٹ تعینات کریے۔ تہاڈا کیہ مشورہ اے۔ میں آکھیا کہ تسیں ایس چکر وچ نہ پوو تے جہڑا وی سینئر ترین جج اے‘ اوہنوں چیف جسٹس مقرر کر دیو۔
وزیراعظم جونیجو نے میرے نال اتفاق کیتا۔ جدوں ایہہ طے ہو گیا کہ سینئر ترین جج ای نوں چیف جسٹس بنایا جاوے گا تے میں اپنے اک عزیز دے نال جسٹس عبدالشکور سلام نوں ایہہ خوشخبری سنان گیا۔ میں ایہہ ویکھ کے دنگ رہ گیا کہ جج صاحب صرف دو کمریاں اتے مشتمل اک معمولی جئے گھر وچ رہ رہے سن۔ رہن سہن وی سادہ معلوم ہُندا سی۔ جہڑے دن میں اوہناں نوں ایہہ اطلاع دتی۔ اوہدے تن دناں مگروں اوہناں دے چیف جسٹس لہور ہائیکورٹ بنن دا اعلان ہو گیا۔
حبیب جالب دا سرکاری چیک لین توں انکار
ایسے طرحاں اک دن میں ایوان وزیراعظم گیا تے پتہ چلیا کہ وزیراعظم جونیجو دی ہدایت اتے وزیر خزانہ مستحق دانشوراں‘ شاعراں تے ادیباں دی فہرستاں بنا رہے نیں تاں جے اوہناں دی مالی امداد کیتی جا سکے۔ میں اوہناں دناں وزیر اطلاعات و نشریات سی۔ وزیراعظم جونیجو نے مینوں آکھیا۔’’تہادے ذہن وچ جے کوئی نام اے تے دس دیو‘‘ میں حبیب جالب دانام لیا۔ وزیراعظم نے آکھیا کہ تے فیر حبیب جالب دا پنج لکھ روپے دا امدادی چیک تسیں ای اوہناں نوں جا کے دے آئو۔
حبیب جالب عجیب درویش بندے سن۔ میں پنج لکھ روپے دا چیک لے کے اوہناں دے گھر پہنچیا۔ ملتان روڈ اتے واقع اوہناں دا اک بہت چھوٹا جیہا گھر سی۔ میں اوہناں نوں دسیا کہ ایس طرحاں وزیراعظم نے شاعراں تے ادیباں لئی امداد ااعلان کیتا اے۔ میں تہاڈے لئی پنج لکھ روپے دا سرکاری چیک لے کے آیا واں۔ حبیب جالب نے اپنی بیوی نوں بلایا تے فیر اوہناں دی موجودگی وچ مینوں آکھیا ’’چودھری صاحب! آٹاتہادی مل توں آ جاندا اے۔ رکشہ‘ ٹیکسی دا کرایہ تہاڈے ملازم حاجی زمان کولوں لے لینا واں‘ سگریٹ پانی دا خرچہ تہاڈے سیکریٹری سیٹھ اشرف دے دیندے نیں‘ میرا گزارا ٹھیک چل رہیا اے۔ حکومت دا پنج لکھ دا ایہہ امدادی چیک میں نہیں لواں گا‘ ایہہ تسیں حکومت نوں واپس کر دیو۔ میں اوہناں نوں راضی کرن دی بڑی کوشش کیتی لیکن اوہ نہیں منے۔ چنانچہ میں اوہ چیک حکومت نوں واپس کردتا۔
جونیجو تے جنیوا سمجھوتہ
جنرل ضیاء الحق دی خواہش سی‘ جدوں تک افغانستان وچ پائیدار عبوری حکومت اتے اتفاق رائے نہیں ہو جاندا‘ جنیواسمجھوتہ اتے دستخط نہ کیتے جان۔ ایہدے برعکس محمد خان جونیجو‘ جنیوا معاہدے اتے دستخط کر کے چھیتی توں چھیتی ایس مسئلے توں جان چھڈانا چاہندے سن۔ اوہناں نے اک کل جماعتی کانفرنس بلائی تے اپنے ایس فیصلے اتے بے نظیر بھٹو سنے سارے سیاستداناں دی تائید وی حاصل کر لئی۔ جنیوا معاہدہ اتے دستخط کرن توں پہلے اوہناں نے جنرل ضیاء الحق دے بااعتماد وزیر خارجہ صاحبزادہ یعقوب علی خان تے انٹیلی جنس بیورو دے ڈائریکٹر میجر جنرل آغا نیک محمد نوں فارغ کردتا سی۔ قبل ازیں‘اوہ ڈاکٹر محبوب الحق کولوں وی وزارت واپس لے چکے سن۔ جنرل ضیاء الحق نے ایس سلسلۂ واقعات توں ایہو نتیجہ کڈیا کہ اوہناںدا وزیراعظم جونیجو دے نال چلنا ہن ممکن نہیں رہیا۔
ضیاء الحق نے آکھیا‘ لوکی حکومت دی بوٹیاں نوچ لین گے
ایتھے مینوں ایس توں متعلق اک واقعہ یاد آ رہیا اے۔ا ک دن مینوں فوری طور تے ایوان صدر پہنچن دا حکم ملیا۔ میں اوتھے پہنچیا تے ویکھیا کہ وزیراعظم جونیجو‘ وزیر خزانہ یاسین وٹو تے وزیر مملکت برائے امور خارجہ زین نورانی پہلے توں موجود نیں۔ جنرل ضیاء الحق غصے نال کھول رہے سن۔ زین نورانی نال مخاطب ہو کے آکھیا کہ جے حکومت نے جنیوا معاہدہ اتے دستخط کیتے تے عوام حکومت دی بوٹیاں نوچ لین گے۔
اوہناں دے الفاظ سن People will linch you،اوہ اوس ویلے اک صوفے دے کنارے اتے اگے ہو کے بیٹھے ہوئے سن تے اینے غصے وچ سن کہ صوفے اتے اپنا توازن قائم نہ رکھ سکے تے تھلے ڈگ پئے لیکن میٹنگ دا ماحول اینا گمبھیر سی کہ اوہناں دے ایس طرحاں مضحکہ خیز انداز وچ ڈگن دے باوجود سب دے چہریاں اتے تنائو برقرار رہیا۔
سانحہ اوجڑی کیمپ‘ حادثہ یا سازش؟
10اپریل 1988ء نوں راولپنڈی دے اسلحہ ڈپو اوجڑی کیمپ وچ دھماکہ ہویا۔ راولپنڈی تے اسلام آباد دے اک ہزار توں ودھ بے گناہ لوک لقمۂ اجل بن گئے۔ وفاقی وزیر برائے پیداوار خاقان عباسی اپنے وڈے پتر زاہد خاقان عباسی دے نال گڈی وچ کدھرے جا رہے سن۔ اک اُڈدا ہویا میزائل اوہناں دی گڈی نوں لگیا۔اوہ موقع اتے ای جاں بحق ہو گئے۔ جد کہ اوہناں دا پتر مستقل طور تے کامے وچ چلا گیا۔ ایہہ سانحہ کیویں رونما ہویا‘ ایس ضمن وچ مختلف تے متضاد گلاں آکھیاں جا رہیاں سن۔ بعض دا کہنا سی کہ ایہہ بھارت تے روس دی مشترکہ کارروائی اے۔بعض دا اصرار سی کہ امریکی اسٹنگر میزائل دی غیر قانونی فروخت نوں لکان لئی ایہہ کارروائی ساڈیاں ایجنسیاں نے خود کیتی اے۔ کجھ دے نزدیک ایہہ محض اک حادثہ سی۔ وزیراعظم جونیجو نے سانحے دی تحقیقات لئی کابینہ دی اک انکوائری کمیٹی قائم کر دتی لیکن اجے اوہدی انکوائری رپورٹ نہیں آئی سی کہ 29مئی نوں صدر ضیاء الحق نے آئین دے آرٹیکل 58ٹو۔بی نوں پہلی واری استعمال کردے ہوئے ساری اسمبلیاں تحلیل کر دتیاں تے جونیجو حکومت نوں برخاست کر دتا۔
برطرفی اتے جونیجو دا حیرت انگیز ردعمل
محمد خان جونیجو دے وزیراعظم بنن وانگوں اوہناں دے برطرف ہون دا قصہ وی عجیب سی۔ اوہ فلپائن تے کوریا دا سرکاری دورہ مکمل کر کے اسلام آباد ائیرپورٹ اتے پہنچے سن۔ بطور وزیر صنعت و تجارت‘ میں وی اوہناں دے نال سی تے اوہناں دے نال ای واپس آیا سی۔ اسلام آباد ائیرپورٹ اتے اک سرکاری پریس کانفرنس دا پربندھ سی‘ جہدے وچ وزیراعظم نے رپورٹراں نوں اپنے دورے دی تفصیلات توں آگاہ کرنا سی۔ میں محسوس کیتا کہ اج رپورٹراں دی حاضری معمول توں کافی گھٹ اے۔ میں رپورٹراں کولوں ایہدی وجہ دریافت کیتی۔ پتہ چلیا کہ عین اوس ویلے اک پریس کانفرنس ایوان صدر وچ وی ہو رہی اے۔ ایہہ اوہو پریس کانفرنس سی‘ جہدے وچ جنرل ضیاء الحق نے اسمبلیاں تحلیل کرن تے جونیجو حکومت نوں برطرف کرن دا اعلان کیتا سی۔
پریس کانفرنس مگروں میں ائیرپورٹ توں گھر پہنچیا ای سی کہ وزیراعظم جونیجو دا فون آ گیا کہ فوراً اوہناں وَل آ جاواں۔اوس ویلے تک میں ریڈیو اتے اوہناں دی برطرفی دی خبر سن چکیا سی۔ اسلام آباد وچ اک افراتفری دا سماں سی لیکن جیویں ای میں وزیراعظم ہائوس وچ داخل ہویا۔ا یہہ ویکھ کے حیران رہ گیا کہ محمد خان جونیجو لان وچ پرسکون انداز وچ بیٹھے نیں۔
مینوں ویکھ کے آکھیا ’’خبر تے تسیں سن لئی ہووے گی‘‘۔میں آکھیا ’’جی ہاں! ریڈیو اتے اجے اجے سنی اے‘‘ کہن لگے ’’جنرل ضیاء الحق نے اج شام ایوان صدر وچ ملاقات لئی بلایا اے‘ تہاڈی کیہ رائے اے؟ میں آکھیا ’’تہانوں ضرور جانا چاہیدا اے‘‘ کہن لگے ’’میرا وی ایہو خیال اے‘‘۔
چنانچہ شام نوں اوہ اوسے نارمل انداز وچ صدر ضیاء الحق نال ملن چلے گئے۔ا وہناں دے بقول‘ جنرل ضیاء الحق نے اوہناں دی برطرفی اتے اپنی پوزیشن واضح کرن دی کوشش کیتی تے پیشکش کیتی کہ اوہ جدوں تک چاہن‘ وزیراعظم ہائوس وچ قیام کر سکدے نیں۔ ایس دوران کراچی جانا چاہن تے سرکاری جہاز اتے سفر کرن دے مجاز وی ہون گے تے اوہناں دے سیکرٹری تے دُجا عملہ وی اوہناں دے نال جا سکے گا۔ وزیراعظم جونیجو نے ایہدے اتے اوہناں دا شکریہ ادا کیتا لیکن ایہہ پیشکش قبول نہیں کیتی۔

بینظیر بھٹو تے نواز شریف دا پہلی وار وزیر اعظم بننا

بے نظیر بھٹو دا دا پہلا دور حکومت
پیپلز پارٹی بمقابلہ اسلامی جمہوری اتحاد
1988ء تا 1990ء(باب9)
17اگست 1988ء دی شام میں اسلام آباد اپنے گھر وچ بیٹھیا سی کہ مینوں میرے چھوٹے بھراں وجاہت حسین نے فون اتے اطلاع دِتی کہ بہاولپور وچ جنرل ضیاء الحق دا طیارہ کریش کر گیا اے جہدے وچ جنرل ضیاء الحق‘ چیئرمین جوائنٹ چیف آف سٹاف جنرل اختر عبدالرحمن تے 29 فوجی افسر شہید تے پاکستان وچ امریکہ دے سفیر آرنلڈ رافیل جاں بحق ہو گئے نیں۔ جنرل ضیاء الحق اینے پراعتماد طریقہ نال حکومت کر رہے سن کہ کوئی سوچ وی نہیں سکدا سی کہ ایس طرحاں اچانک سیاسی منظر توں غائب ہو جان گے۔
غلام اسحاق خان دا بطور صدر انتخاب
غلام اسحاق خان چیئرمین سینیٹ سن۔ اوہناں نے بطور قائم مقام صدر راولپنڈی دی اولڈ پریزیڈنسی وچ اک ہنگامی اجلاس طلب کیتا جہدے وچ مسلح فوجاں دے سربراہواں دے علاوہ وفاقی وزیراں نوں وی رَلت دی ہدایت کیتی گئی۔ میں اَپڑیا تے ویکھیا کہ وفاقی وزیراں وچوں اسلم خٹک تے سرتاج عزیز وی اپڑ چکے نیں۔ غلام اسحاق خان کمیٹی روم وچ جا چکے سن تے سروسز چیفس دے نال اوہناں دی وَکھری میٹنگ شروع ہو گئی سی۔ تقریباً ادھے گھنٹے مگروں غلام اسحاق خان باہر آئے تے ساڈے کول آ کے بیٹھ گئے۔ آکھن لگے ’’میں تناں سروسز چیفس نوں آکھیا اے کہ جے فوج اقتدار سنبھالنا چاہندی اے تے سنبھال لوے لیکن تناں سروسز چیفس دا ایہہ آکھنا اے کہ فوج اقتدار سنبھالن دی خواہش مند نہیں۔ تسیں چیئرمین سینیٹ او‘ تسی ای آئین دے مطابق صدر دا عہدہ سنبھالو‘‘۔
کجھ دیر وچ باضابطہ میٹنگ شروع ہو گئی‘ جہدے وچ سروسز چیفس دے علاوہ اسیں وی شریک ساں۔ جدوں غلام اسحاق خان نے دَسیا کہ تنوں سروسز چیفس نے متفقہ طور تے آکھیا اے کہ فوج اقتدار سنبھالن دی خواہش مند نہیں تے سب توں پہلے اسلم خٹک نے فوج دے ایس فیصلے نوں سراہیا‘ فیر میں ایس فیصلے دی تعریف کیتی تے آکھیا کہ سانوں ایہدے تے فوج دا شکر گزار ہونا چاہیدا اے۔ ایس دوران میاں نواز شریف وی پہنچ گئے۔ اوہ آئے تے اوہناں نوں وی میٹنگ دی شروع دی کارروائی تے سروسز چیفس دے فیصلے توں آگاہ کردتا گیا۔ اوہناں نے وی ایہنوں سراہیا۔ تھوڑی دیر وچ جنرل فضل حق وی آ گئے لیکن اوہناں نے ایہ جانے بغیر کہ میٹنگ وچ کیہڑے فیصلیاں اتے اتفاق رائے ہو چکیا اے‘ آندے ای آکھیا کہ لوکی سڑکاں اتے نکل آئے نیں تے آکھ رہے نیں کہ مارشل لاء لگا دتا جاوے۔ ایہدے تے مینوں یاد اے کہ غلام اسحاق خان طیش وچ آ گئے تے پشتو وچ اوہناں نوں کجھ آکھیا جہدے تے جنرل فضل حق فوراً خموش ہو گئے۔
ایہہ تے ساڈی سمجھ وچ نہیں آیا کہ غلام اسحاق خان نے پشتو وچ اوہناں نوں کیہہ آکھیا‘ لیکن ایہ سمجھنا اوکھا نہیں سی کہ اوہناں نے بڑے سخت لفظاں وچ فضل حق دی سرزنش کیتی اے۔ ایس طرحاں فوج ولوں بھرویں حمایت مگروں چیئرمین سینیٹ غلام اسحاق خان نے بطور صدر اپنا منصب سنبھالیا۔
1988ء دے الیکشن
غلام اسحاق خان نے نصب صدارت سنبھالدے ای الیکشن دا اعلان کر دتا۔ 1985ء دے برخلاف ایہ الیکشن جماعتی بنیاداں اتے ہو رہے سن۔ اوہناں دناں شہباز شریف ساڈے کول آئے تے آکھیا کہ تسیں محمد خان جونیجو دے بجائے ساڈا ساتھ دیو۔ وزارت عظمیٰ توں برطرفی دے باوجود محمد خان جونیجو اجے تک مسلم لیگ دے صدر سن۔ اوہ بظاہر پنجاب دے معاملیاں توں لاتعلق سن لیکن دلی طور تے ساڈے ای نال سن۔ اسیں محمد خان جونیجو دا ساتھ چھڈن توں انکار کر دتا بلکہ الیکشن توں عین پہلے اوہناں نوں گجرات اپنے انتخابی جلسہ وچ مدعو کیتا۔ ایہ تریخی جلسہ گجرات ساڈے گھر دے کول ای چوک نواب صاحب دے کول گرائونڈ وچ ہویا جتھے ہن چلڈرن پارک اے۔
سانوں ہروان دی کوشش
محمد خان جونیجو دا ساتھ نہ چھڈن تے نواز شریف ساڈے نال ناراض ہو گئے۔ اوہ اوہناں دِناں پنجاب دے نگران وزیراعلیٰ وی سن۔ لہٰذا اوہناں دی ایما اتے مقامی انتظامیہ ساڈے خلاف متحرک ہو گئی۔ الیکشن دے دوران گجرات وچ جہڑے سرکاری افسر تعینات کیتے گئے اوہناں لئی ہدایات سن کہ چودھریاں نوں کسے قیمت اتے کامیاب نہیں ہونا چاہیدا اے۔ ایس پی گجرات نوں حکم دتا گیا کہ ساڈے کارکناں اتے سختی کیتی جاوے۔ الیکشن توں اک دن پہلے میرے چھوٹے بھراواں وجاہت حسین تے شفاعت حسین سنے کئی کارکناں اتے مقدمات درج کر لئے گئے۔ ایس توں پہلے ایہ کوشش وی کیتی گئی کہ اسیں پارٹی ٹکٹ ویلے تے جمع نہ کروا سکیے تے اسلامی جمہوری اتحاد دا انتخابی نشان ’سائیکل‘ نہ لے سکیے۔ ساڈے پارٹی ٹکٹ جان بُجھ کے غائب کر دتے گئے‘ بہرحال عین آخری ویلے تے صوفی انور نے ایہ ٹکٹ کسے نہ کسے طریقے برآمد کر لئے۔
نواز شریف دے ایہناں سارے ہتھکنڈیاں دے باوجود میں تے چودھری پرویزالٰہی جت گئے بلکہ میرے بھرا چودھری وجاہت حسین تے کزن چودھری تجمل حسین وی جت گئے۔ ساڈے دوجے ساتھی وی کامیاب ہو گئے۔ پندرہ دے کول ساڈے قریبی رشتہ دار تے عزیز وی کامیاب ہو گئے۔ الیکشن مگروں دوجے اضلاع توں کامیاب مسلم لیگی امیدوار وی ساڈے گھر اکٹھے ہون لگے۔ ہن نواز شریف دے فون اتے فون آ رہے نیں کہ جے ساڈی صلح نہ ہوئی تے پیپلز پارٹی برسراقتدار آ جاوے گی۔ پنجاب اسمبلی وچ پیپلز پارٹی تے اسلامی جمہوری اتحاد دے درمیان صرف پندرہ سولہ ووٹاں دا فرق رہ گیا سی۔
بے نظیر بھٹو دی پرویزالٰہی نوں وزارت اعلیٰ دی پیشکش
ایس اثنا وچ کہ اک پاسے نواز شریف اپنی وعدہ خلافیاں دا اعتراف کردے ہوئے ساڈے وَل صلح دا ہتھ ودھا رہے سن تے دوجے پاسے بے نظیر بھٹو نے وی فاروق احمد خان لغاری دے ذریعہ ساڈے نال رابطہ قائم کیتا۔ فاروق لغاری نے آکھیا کہ بے نظیر بھٹو‘ چودھری پرویزالٰہی لئی چیف منسٹر شپ دی پیشکش لے کے خود ساڈے گھر آن گِیاں۔ ایہدے باوجود کہ نواز شریف ساڈے نال دو واری وعدہ خلاف کر چکے سن‘ اسیں پارٹی مفاد نوں ترجیح دتی تے بے نظیر بھٹو دی پیشکش قبول نہیں کیتی۔ ایہدے نال ای میاں شریف مرحوم نے سانوں ایس گل دی ضمانت دتی کہ آئندہ سارے معاملات دی اوہ آپ نگرانی کرن گے۔ ساڈے نال کسے معاملے وچ زیادتی نہیں ہووے گی۔ اوہناں نے ایہہ وی آکھیا کہ جے اگلے عام انتخاباں وچ نواز شریف وزیراعظم بن جاندے نیں تے پنجاب وچ وزیراعلیٰ‘ چودھری پرویزالٰہی ہون گے۔
پیپلز پارٹی نے پوری کوشش کیتی کہ پنجاب وچ وزیراعلیٰ دا انتخاب خفیہ رائے شماری نال ہووے۔ چونکہ باقی تن صوبیاں وچ ایہ انتخاب شو آف ہینڈز دے ذریعے ہویا سی لہٰذا پنجاب وچ وی شو آف ہینڈز دے ذریعے وزیراعلیٰ دا انتخاب ہویا۔ ایہدے تے پیپلز پارٹی دے ارکان نے احتجاجاً واک آئوٹ کیتا۔ وزیراعلیٰ دا انتخاب ایس طرحاں ہویا کہ چودھری پرویزالٰہی نے نواز شریف دا نام بطور وزیراعلیٰ تجویز کیتا‘ جہدے تے سپیکر نے ارکان اسمبلی نوں آکھیا کہ جہڑے ارکان نواز شریف اتے اعتماد رکھدے نیں‘ اوہ اپنے ہتھ کھڑے کر دین۔ گنتی مگروں سپیکر نے اعلان کیتا کہ 151 ارکان نے نواز شریف اتے اعتماد دا اظہار کیتا اے۔ نویں صوبائی کابینہ وچ چودھری پرویزالٰہی نوں وزیر بلدیات دی ذمہ داریاں سونپیاں گئیاں۔
بطور پارلیمانی لیڈر میری خدمات
قومی اسمبلی وچ مینوں اسلامی جمہوری اتحاد دا پارلیمانی لیڈر مقرر کیتا گیا۔ پارلیمانی لیڈر دے طور تے میں پوری کوشش کیتی کہ اتحاد وچ شامل ساری جماعتاں وچ بھرواں باہمی رابطہ ہووے۔ شروع شروع وچ اتحاد دی کجھ جماعتاں نوں شکایت سی کہ مسلم لیگ دے ارکان دوجی جماعتاں دے ارکان نوں نظرانداز کردے نیں۔ قومی اسمبلی تے سینیٹ دے ارکان دے درمیان رابطے دی وی کمی سی۔ میں محمد علی خان ہوتی دی سربراہی وچ سینیٹ تے قومی اسمبلی دے ارکان اتے مشتمل اک مشترکہ کمیٹی بنا دتی۔ جہدے مگروں پارلیمنٹ وچ ساڈی کارکردگی کافی بہتر ہو گئی۔ ایہ بڑا ہیجان خیز دور سی۔ اسلامی جمہوری اتحاد تے پیپلز پارٹی دے درمیان سنگین الزاماں دا تبادلہ معمول بن چکیا سی بلکہ پارلیمنٹ دے اندر تے باہر ہلکی پھلکی جھڑپاں وی ہوندی رہندیاں سن۔
ضیاء الحق فیملی دی ساڈے گھر منتقلی
وزیراعظم بے نظیر بھٹو‘ جنرل ضیاء الحق نوں سخت ناپسند کردیاں سن۔ وفاق وچ پیپلز پارٹی دی حکومت بندے ای اوہناں نے جنرل ضیاء الحق دے اہلخانہ نوں فی الفور آرمی ہائوس خالی کرن لئی آکھیا۔ ایہدے تے بیگم شفیقہ ضیاء الحق پریشان ہو گئیاں۔ اوہناں نے نواز شریف نال گل کیتی۔ نواز شریف نے آکھیا کہ تسیں لوکی اسلام آباد اپنے ذاتی گھر وچ منتقل ہو جائو۔ بیگم ضیاء الحق نے آکھیا کہ ا سلام آباد وچ اوہناں دا کوئی ذاتی گھر نہیں۔ صرف اک رہائشی پلاٹ اے لیکن ایہدے تے اجے گھر دی تعمیر ہونا باقی اے۔ نواز شریف نے ایہ آکھیا کہ تسیں لوک کرائے اتے کوئی گھر لے لو‘ اوہناں نوں ٹال دتا۔
بیگم ضیاء الحق نے میرے نال تے پرویزالٰہی نال گل کیتی۔ اوہناں دناں اسلام آباد وچ ساڈا گھر اجے زیر تعمیر سی تے اسیں راولپنڈی والے گھر وچ ای رہ رہے ساں۔ میری والدہ نے بیگم ضیاء الحق نوں فون کیتا تے آکھیا کہ تسیں پریشان نہ ہووو تے ساڈے راولپنڈی والے گھر وچ شفٹ ہو جائو۔ فیر اوہناں نے مینوں تے پرویزالٰہی نوں حکم دتا کہ اسیں اسلام آباد وچ کوئی کوٹھی کرایہ اتے لے لیے تے اسلام آباد والا گھر مکمل ہون تک اوتھے رہیے۔ اسیں اسلام آباد وچ رانا مارکیٹ دے قریب اک گھر کرائے اتے لے لیتا تے اوتھے منتقل ہو گئے۔
بیگم شفیقہ ضیاء الحق نے ساڈی والدہ نوں پچھیا کہ اسیں لوکی کدوں تک ایتھے رہ سکنے آں۔ میری والدہ نے جواب دتا‘ جدوں تک تسیں چاہو‘ ایتھے قیام کرو‘ ایس سلسلے وچ کدی کوئی تہاڈے نال گل نہیں کرے گا۔ بیگم شفیقہ ضیاء الحق نے ساڈی والدہ دا شکریہ ادا کیتا۔
انج جنرل ضیاء الحق دے اہلخانہ آرمی ہائوس توں ساڈے گھر وچ منتقل ہو گئے جتھے اگلے ساڈے تن سال اوس ویلے تک قیام پذیر رہے جدوں تک کہ اسلام آباد وچ اوہناں دا اپنا گھر نہیں بن گیا۔
بے نظیر حکومت دا خاتمہ‘ دلچسپ مکالمہ
حیرت انگیز طور تے بہت تھوڑے عرصے وچ بے نظیر حکومت سیاسی تنہائی دا شکار ہو گئی۔ صدر غلام اسحاق خان تے اپوزیشن نال ای نہیں بلکہ فوج نال وی اوہناں دے تعلقات سخت کشیدہ ہو گئے۔ آرمی چیف جنرل اسلم بیگ سندھ وچ فوج دے آئینی اختیارات دے ضمن وچ حکومت دے موقف اتے کئی واری اپنے تحفظات دا اظہار کر چکے سن۔ ایدھر بے نظیر حکومت دی کرپشن دی کہانیاں جنگل دی اگ وانگوں ہر پاسے پھیل رہیاں سن۔ ساریاں نوں نظر آ رہیا سی کہ حکومت دا مدت پوری کرنا بہت اوکھا اے۔
6اگست 1990ء دی سویر نوں روزنامہ ’دی نیشن‘ تے ’نوائے وقت‘ وچ عارف نظامی دی ایہہ خبر شائع ہو چکی سی کہ اج شام کسے ویلے وی اسمبلیاں توڑ دتی جان گئیاں لیکن بے نظیر بھٹو آئی ایس آئی چیف شمس الرحمان کلو دی موجودگی وچ معمول دی سرکاری سرگرمیاں وچ مگن سن۔ اوہ اینی مطمئن نظر آ رہیاں سن کہ اوس دن اوہناں نے کابینہ دی اقتصادی رابطہ کمیٹی دی صدارت وی کیتی۔ اوہناں دے ایس اطمینان دی وجہ ایہ سی کہ ایہناں اطلاعواں تے کہ اج اوہناں دی حکومت برطرف کیتی جا رہی اے۔ اوہناں نے امریکی سفیر رابرٹ اوکلے نال رابطہ قائم کیتا تے درخواست کیتی کہ اوہ صدر غلام اسحاق خان نال ملاقات کر کے اوہناں کولوں حقیقت حال دریافت کرن۔
امریکی سفیر صبح ساڈھے نو وجے صدر نال ملن ایوان صدر گئے۔ اوہناں مگروں ہیپی مینوالا نے وی صدر نال ملاقات کیتی۔ دونواں نے واپس آ کے بے نظیر بھٹو نوں دسیا کہ صدر غلام اسحاق خان نے حکومت برطرف کرن دی خبراں دی تردید کیتی اے۔ بے نظیر بھٹو دی تشفی ہو گئی لیکن شام پونے 5وجے جدوں صدرغلام اسحاق خان نے بے نظیر بھٹو نوں فون کر کے حکومت برطرف کرن دے فیصلے توں مطلع کیتا تے بے نظیر بھٹو بری طرحاں بوکھلا گئیاں تے آکھیا کہ جے تسیں ایہو فیصلہ کر رکھیا سی تے اج سویرے تسیں ایہدی تردید کیوں کیتی۔ ایہدے تے صدر اسحاق خان نے مختصر جیا جواب دتا کہ ایہہ فیصلہ میں اج دوپہر مگروں کیتا اے۔
اسلامی جمہوری اتحاد دی حکومت(باب 10)
1990ء تا 1993ء
بے نظیر بھٹو دی حکومت دے خاتمے مگروں غلام مصطفی جتوئی دی نگران حکومت نے نویں الیکشن کروائے جہدے وچ اسلامی جمہوری اتحاد بھاری اکثریت نال جت گیا۔ نواز شریف پہلی واری وزیراعظم منتخب ہوئے۔ میں پہلی واری وزیر داخلہ بنیا۔
نواز شریف نوں میری تن نصیحتاں
وزارت عظمیٰ دا حلف لین توں پہلے اسلام آباد ہوٹل وچ نواز شریف نے اک پارٹی میٹنگ بلائی۔ اوتھے بہت سارے مقررین نے تقریراں کیتیاں۔ میرا تقریر کرن دا کوئی ارادہ نہیں سی۔ مینوں مجبوراً تقریر کرنی پئی۔ ایہہ ویکھ کے کہ ارکان قومی اسمبلی کس طرحاں نواز شریف دی چاپلوسیاں کر رہے نیں‘ میں آکھیا کہ میں وی کجھ کہنا چاہنا واں۔ میں آکھیا‘ میاں صاحب میں صرف تن گلاں کہنا چاہواں گا۔ جدوں تسیں وزیراعظم بن جائو تے ایہناں تن گلاں دا بہت خیال رکھنا۔
1- چاپلوساں دی گلاں وچ نہ آنا۔
2- منافقاں توں دور رہنا۔
3- تہاڈے وچ ’’میں‘‘ نہیں آنی چاہیدی۔
میں تن گلاں کر کے سٹیج توں تھلے اتریا تے سارا ہال تالیاں نال گونج اٹھیا۔
جدوں اسیں گڈی وچ بیٹھ کے واپس گھر آ رہے ساں تے اسمبلی دے اگوں گزردے ہوئے میاں صاحب نے میرے کولوں پچھیا کہ تسیں جہڑی تن گلاں دس رہے سو‘ اوہ دوبارہ بیان کرو۔ میں دوبارہ اوہناں نوں اوہ گلاں سنائیاں لیکن افسوس نال کہنا چاہواں گا کہ میاں صاحب نے میری تناں گلاں اتے الٹ ای عمل کیتا۔
غلام اسحاق خان دی پیپلز پارٹی نال نفرت
بطور وزیر داخلہ جدوں وی صدر غلام اسحاق خان نال میری ملاقات ہوئی تے میں محسوس کیتا کہ اوہ پیپلز پارٹی کولوں کجھ بوہتے ای الرجک نیں۔ مثلاً اک واری آصف علی زرادری نوں گرفتاری مگروں سرکاری ریسٹ ہائوس وچ ٹھہرایا گیا۔ اتفاق نال اوہناں دناں بے نظیر بھٹو دی گرفتاری وی عمل وچ آ گئی تے اوہناں نوں وی اوسے ریسٹ ہائوس وچ ٹھہرا دتا گیا۔
اک رات بارہ وجے دے کول کول مینوں بے نظیر بھٹو دے وکیل سید افتخار گیلانی دا فون آیا۔ آکھن لگے‘ محترمہ سخت بے سکون ہو رہیاں نیں کیوں جے اوہناں دے متصل کمرے وچ کجھ پلس اہلکار اچی اچی آواز وچ گلاں کر رہے نیں۔ ایس شور نال محترمہ دے آرام وچ خلل پے رہیا اے۔ میں اوسے ویلے جیل سپرنٹنڈنٹ نوں ہدایات جاری کروا دتیاں کہ محترمہ دے آرام دا خاص خیال رکھیا جاوے تے اوہناں پلس اہلکاراں نوں کسے دوجے کمرے وچ منتقل کر دتا جاوے۔ ایس دے علاوہ وی محترمہ نوں جے کسے شے دی لوڑ ہووے تے اوہ طلب کرن تے اوہناں نوں مہیا کر دتی جاوے۔ ایہہ اطلاع کسے نہ کسے طرحاں صدر غلام اسحاق خان تک وی پہنچ گئی۔
اک دن اوہناں نے مینوں اپنے دفتر بلایا تے آکھیا ’’چودھری صاحب‘ تسیں ایہناں دونواں دا ’ہنی مون پروگرام‘ کدوں دا شروع کروا رکھیا اے۔ ریسٹ ہائوس وچ صرف محترمہ رہن گِیاں۔ آصف علی زرداری نوں ایتھوں فوری طور تے اڈیالہ جیل منتقل کردیو‘‘۔
میں آکھیا ’’صدر صاحب‘ دونویں میاں بیوی نیں‘ جے اکٹھے ریسٹ ہائوس وچ رہ رہے نیں تے ایہدے وچ کیہ حرج اے تے ایہ گل وی تہانوں پتہ اے کہ سیاست وچ پیپلز پارٹی تے اسیں اک دوجے دے حریف آں۔ ہن اج جے میں بطور وزیر داخلہ اوہناں اتے سختی کراں گا تے سمجھیا ایہو جاوے گا کہ میں ایہ سارا کجھ انتقامی جذبے دے تحت کر رہیا واں‘‘۔ انج میرے اصرار تے صدر غلام اسحاق خان نے آصف علی زرداری نوں اڈیالہ جیل منتقل کرن دا حکم واپس لے لیا۔
’گارڈین‘ لندن دے خلاف مقدمہ
10اگست 1991ء دی اک سویر قومی اخباراں وچ جلی سرخیاں دے نال لندن دے اخبار ’گارڈین‘ دے حوالے نال اک خبر شائع ہوئی کہ اسیں بی سی سی آئی کولوں 50لکھ پائونڈ دا قرضہ لے کے ست لکھ پائونڈ معاف کروایا اے۔ ایس بے بنیاد خبر نوں پڑھ کے میں تے پرویزالٰہی‘ اعجاز حسین بٹالوی صاحب دے کول گئے جہڑے ساڈے وکیل سن۔ اسیں آکھیا‘ ایس ہتک آمیز خبر دی اشاعت تے اسیں ’’گارڈین‘‘ دے خلاف ہرجانے دا دعویٰ دائر کرنا چاہنے آں۔ بٹالوی صاحب نے ساڈے کولوں ایس بارے وچ دو چار سوالات کیتے۔ فیر آکھیا کہ ’گارڈین‘ لندن دے خلاف مقدمہ کیتا جا سکدا اے۔
27نومبر نوں اعجاز حسین بٹلاوی تے محمود اے شیخ دی وساطت نال لندن دی اک مشہور فرم پیٹرکارٹررک (Peter Carter Ruck) دے ذریعے ہائی کورٹ آف جسٹس کوئنز برانچ ڈویژن وچ ’گارڈین‘ دے خلاف پٹیشن دائر کردتی گئی۔ میں چونکہ وزیر داخلہ وی سی‘ لہٰذا ہن مینوں صلح کرن لئی ہر پاسیوں سفارشاں آ رہیاں سن۔ ایہدے تے اسیں تجویز کیتا کہ ’گارڈین‘ ایس خبر دی تردید تے اپنا معافی نامہ اخبار دے پہلے صفحے اتے شائع کرے تے ساڈے سارے اخراجات‘ وکیلاں دی فیساں مع برطانوی فرم دی فیس ادا کرے۔ ’گارڈین‘ دی انتظامیہ نے ساڈے سارے مطالبے تسلیم کر لئے کیوں جے اوہناں دا کیس بہت کمزور سی۔ اوہ نہیں چاہندے سی کہ اوہناں نوں عدالت دا سامنا کرنا پووے۔ چنانچہ اوہناں نے سارے اخراجات دی ادائیگی کردے ہوئے پہلے صفحے اتے معافی نامہ وی شائع کر دتا۔ ایس طرحاں ایس مقدمے وچ اللہ تعالیٰ نے ساڈی سچائی نوں ثابت کیتا تے کامیابی عطا فرمائی۔
یاد رہوے کہ ایس توں پہلے جون 1981 وچ میرے والد چودھری ظہورالٰہی شہید نے وی لندن دے اک اخبار وچ اپنے خلاف چھپن والی ہتک آمیز خبر اتے کوئنز کورٹ وچ پٹیشن دائر کیتی سی۔ ایہ مقدمہ کافی مدت چلدا رہیا‘ جہدے مگروں کوئنز کورٹ دے جسٹس پارک نے سٹار پبلی کیشنز نوں اک کیس وچ 25ہزار پائونڈ تے دوجے کیس وچ 45 ہزار پائونڈ ہرجانے دی سزا دتی۔ سٹار کمپنی کسے پاکستانی دی ملکیت سی۔ کمپنی والیاں نے ہرجانے توں بچن لئی کمپنی دے دیوالیہ ہون دا اعلان کر دتا۔
پاکستان دی تریخ وچ ساڈے علاوہ شاید ای کسے سیاستدان نے اپنے خلاف ایس طرحاں دے پروپیگنڈے یا خبر دی اشاعت اتے کسے غیر ملکی عدالت وچ ہرجانے دا کوئی کیس کیتا تے جتیا اے۔
میری مداخلت اتے صحافیاں دی رہائی
ایہ واقعہ وی میری ایس پہلی وزارت داخلہ دے زمانے ای دا اے کہ اک دن صدر اسحاق خان نے مینوں بلا کے آکھیا۔ ’’چودھری صاحب‘ ایہ اخبار والے سب دے خلاف لکھدے نیں لیکن تہاڈے خلاف گھٹ لکھدے نیں۔ کیہ تسیں ایہناں نوں پیسے لاندے او؟‘‘ میں آکھیا ’’پیسیاں دی گل نہیں‘ گل صرف ایہ ہے کہ صحافی میرے اتے اعتماد کردے نیں۔ اوہناں نوں پورا یقین اے کہ جے اوہناں اتے کوئی اوکھا ویلا آیا تے میں ہر طرحاں نال اوہناں دا ساتھ دیاں گا‘‘۔
ایس ضمن وچ مینوں اک واقعہ یاد آ رہیا اے۔ اک واری اسلام آباد وچ کسے جگہ اتے پلس دا ناکہ لگیا ہویا سی۔ کجھ سینئر صحافی اک غیر ملکی سفارتخانے دی تقریب توں نکلے۔ رات دے ساڈے گیارہ وج رہے سن۔ ستے وچ ناکے اتے پلس والیاں نے اوہناں نوں روک لیتا۔ صحافی مشتعل ہوئے تے لڑائی ہو گئی۔ پلیس سارے صحافیاں نوں شراب نوشی دے الزام وچ تھانے لے گئی‘ جتھوں اک صحافی کسے نہ کسے طرحاں میرے گھر فون کرن وچ کامیاب ہو گیا۔ صحافی نوں دسیا گیاکہ میں سو چکیا واں۔ اوہ آکھن لگے‘ بڑی ایمرجنسی اے تسیں چودھری صاحب نوں جگا دیو‘ سانوں اوہناں نال ہر صورت وچ ایسے ویلے گل کرنی اے۔ خیر‘ مینوں جگا دتا گیا۔ میں پچھیا‘ خیریت تے اے۔ آکھن لگے‘ چودھری صاحب‘ خیریت ای تے نہیں‘ اسیں ایس ویلے فلاں تھانے وچ بند آں تے جے سویر تک ساڈی رہائی نہ ہو سکی تے بڑی بدنامی ہووے گی۔
ایہ سن کے میں وی پریشان ہو گیا۔ میں اوسے ویلے اپنے پی ایس نوں فون کیتا تے آکھیا کہ تھانے والیاں نال گل کرو کہ اوہناں نوں چھڈ دین۔ جے اوہناں نے کسے قنون دی خلاف ورزی کیتی وی اے تے آئندہ اوہ نہیں کرن گے۔ انج اوہ صحافی سویر ہون توں پہلے ای تھانے توں چھٹ کے اپنے اپنے گھراں وچ پہنچ گئے۔
سندھ آپریشن‘ غوث علی شاہ تے ایم کیو ایم
1992وچ سندھ وچ فوجی آپریشن شروع ہویا تے اوہدا بنیادی مقصد سندھ نوں چوراں‘ ڈاکوواں تے رسہ گیراں توں نجات دوانا سی لیکن اندرون سندھ توں ایہ آپریشن جیویں ای کراچی تے حیدرآباد دی حدود وچ داخل ہویا تے ایم کیو ایم نے شور مچانا شروع کردتا۔ ایم کیو ایم نوں مطمئن کرن لئی وزیراعلیٰ پنجاب غلام حیدر ورائیں تے وفاقی وزیر چودھری نثار علی خان نے وی آکھ دتا کہ کراچی وچ فوجی آپریشن وزیراعظم نواز شریف نوں اعتماد وچ لئے بغیر شروع کیتا گیا اے۔ حالاں کہ ایہ گل درست نہیں سی۔ حکومت آپریشن دے فیصلے اتے مکمل طور تے آن بورڈ سی۔
ایتھے مینوں دو انتہائی مضحکہ خیز واقعے یاد آرہے نیں۔ فوج نے سندھ کچے دے علاقے وچ اک بریفنگ رکھی سی۔ وزیراعظم نواز شریف‘ میں تے غوث علی شاہ وی موجود سی۔ کجھ ہور لوکی وی بیٹھے سن۔ اک فوجی افسر سلائیڈز دی مدد نال بریفنگ دے رہیا سی۔ اک مگروں دوجی سلائیڈ چل رہی سی۔ اچانک اک سلائیڈ اتے سندھ وچ پتھاریداراں دی فہرست نمودار ہوئی تے اوتھے موجود سارے لوکی حیرت نال اک دوجے دا منہ ویکھن لگے کیوں جے پتھاریداراں دی ایس فہرست وچ سب توں اُتے جہڑا نام سی‘ اوہ سید غوث علی شاہ دا سی۔ ایہدے تے غوث علی شاہ نوں سخت شرمندگی ہوئی۔ وزیراعظم نواز شریف نوں وی بڑی خفت دا سامنا کرنا پیا لیکن فیر گل مذاق وچ ٹال دتی گئی۔
سندھ آپریشن دی ایس ضمن وچ اک بریفنگ کراچی وچ وی دتی گئی‘ جہدے وچ ایم کیو ایم دے مقامی عہدیدار وی شریک سن۔ اک فوجی افسر نے شرکاء نوں بریف کیتا کہ کراچی وچ تخریب کاری دی وارداتاں وچ ایم کیو ایم دے بعض عہدیدار وی ملوث نیں‘ فیر اوہنے اوہناں عہدیداراں دے نام وی دسے۔ فوجی افسر نے ایم کیو ایم دے جنہاں عہدیداراں دے نام لئے‘ اوہناں وچوں اک عہدیدار اوس ویلے بریفنگ وچ وی موجود سی۔ اوہدے اتے ایم کیو ایم دے عہدیداراں نے کجھ وضاحت کرنا چاہی‘ لیکن نواز شریف نے ایہ آکھ کے گل بدل دتی کہ ایہدے اتے بعد وچ گل کراں گے۔

بینظیر دا دُوجا دورِ حکومت

چودھری شجاعت حسین

جنرل آصف نواز دا نواز شریف اتے احسان
آرمی چیف جنرل آصف نواز جنجوعہ اک پیشہ ور فوجی تے بہادر انسان سن۔ میرے تے چودھری پرویزالٰہی نال اوہناں دے بہت چنگے تعلقات سن۔چودھری پرویزالٰہی نے بطور وزیر بلدیات پنجاب اوہناں دے پنڈ چکری وچ بہت کم کروایا سی۔
1990ء وچ جدوں اسلامی جمہوری اتحاد نے دو تہائی اکثریت حاصل کر لیتی تے کجھ حلقیاں ولوں آکھیا گیا کہ پنجاب توں وزیراعظم نہیں ہونا چاہیدا تاں جے چھوٹے صوبیاں خاص طور سندھ وچ ایس معاملہ نوں ایکسپلائٹ (exploit) نہ کیتا جا سکے۔ اوس ویلے جنرل آصف نواز جنجوعہ واحد کورکمانڈر سن جنہان نے کور کمانڈرز کانفرنس وچ واشگاف لفظاں وچ آکھیا سی کہ ایہہ سوچ غلط اے کہ اکثریت حاصل ہون دے باوجود کسے پنجابی نوں وزیراعظم نہیں ہونا چاہیدا۔ جے نواز شریف نوں مطلوبہ تعداد وچ ارکان اسمبلی دی حمایت حاصل اے تے اوہناں دے وزیراعظم بنن وچ کوئی حرج نہیں۔ ایہہ سدھا سادھا آئین دا معاملہ اے تے ایہنوں آئینی طور تے ای ویکھنا چاہیدا اے۔ ایہہ گل جنرل آصف نواز جنجوعہ نے مینوں آپ دسی سی۔
رانا شاہد تے صدیق کانجو اتے اظہار برہمی
سندھ آپریشن دے دوران کدھرے کسے محفل وچ وفاقی وزیر صدیق کانجو‘ میاں عبدالستار لالیکا تے رانا شاہد سعید وچوں کسے نے آکھ دتا کہ اسیں جنرل آصف نواز نوں ’’جنرل گل حسن‘‘ بنا دیاں گے۔ ایہہ ایس واقعے ول اشارہ سی‘ جدوں وزیراعظم ذوالفقار علی بھٹو نے آرمی چیف جنرل گل حسن کولوں زبردستی استعفیٰ لے لیا سی۔ ایہہ گل کسے نہ کسے طرح جنرل آصف نواز تک وی پہنچ گئی۔اک دن ایوان صدر وچ بینکوئٹ (کھانا) سی۔ جنرل آصف نواز تے میں اک ای میز تے بیٹھے ساں۔ اچانک اوہناں نے پچھیا کہ ایہہ صدیق کانجو تے رانا شاہد سعید کتھے بیٹھے نیں۔ میں ایدھر اودھر نظر دوڑائی۔ رانا شاہد سعید تے دکھائی نہ دتے لیکن صدیق کانجو اک قریبی میز اتے نظر آ گئے۔ میں آکھیا رانا شاہد سعید تے نظر نہیں آ رہے لیکن صدیق کانجو اوہ سامنے بیٹھے نیں۔ میں پچھیا‘ کیوں کیہ گل اے؟ آکھن لگے‘ ایہناں دونواں نوں سمجھا دیو‘ انسان بنن‘ اوہ ایم این ایز ہوسٹل وچ اپنی محفلاں وچ ایہہ آکھدے پھردے نیں کہ اسیں جنرل آصف نواز نوں ’’جنرل گل حسن‘‘ بنا دیاں گے۔ میں ذرا اوہناں دونواں دی شکلاں ویکھنا چاہنا واں۔
بینکوئٹ ختم ہویا۔ اسیں باہر نکل رہے ساں۔ میں ویکھیا کہ سامنیوں رانا شاہد سعید وی آ رہے نیں۔ رانا شاہد سعید نے کول پہنچ کے جنرل آصف نواز نوں سلام کیتا تے اپنا تعارف کروایا۔ جنرل آصف نواز نے اوہناں دا ہتھ پھڑ کے مضبوطی نال مصافحہ کردے ہوئے آکھیا‘ میں تہانوں ای لبھ رہیا سی۔ ایہدے تے رانا شاہد سعید گھبرا گئے۔ جنرل آصف نواز دا لہجہ بہت سخت سی۔ رانا شاہد سعید نے آکھیا‘ سر! میں ملاقات لئی حاضر ہو جاواں گا۔جنرل آصف نواز نے آکھیا‘ ہاں ٹھیک اے تے اگے ٹُر پئے۔
شام نوں رانا شاہد سعید میرے گھر پہنچ گئے تے پچھیا کہ کیہ گل سی ‘ جنرل صاحب کیوں مینوں لبھ رہے سن۔ میں اوہناں نوں ساری گل دس دتی۔ اوہ ہور پریشان ہو گئے۔ فیر قسم کھا کے آکھیا کہ اوہناں نے ایس طرح دی کوئی گل نہیں آکھی۔ جنرل صاحب نوں ضرور کسے نے غلط اطلاع دتی اے۔ رانا شاہد سعید لئی پریشانی دی گل ایہہ وی سی کہ فوج وچ دو تن جنرل اوہناں دے قریبی عزیز سن۔ اوہناں نوں فکر لاحق ہو گئی کہ کدھرے اوہناں لئی کوئی مسئلہ نہ پیدا ہو جاوے۔ میں رانا شاہد نوں آکھیا پریشان نہ ہوو‘ کجھ کرنے آں۔ میں جنرل آصف نواز نال رابطہ قائم کیتا تے آکھیا کہ رانا شاہد سعید نے قسم کھا کے آکھیا اے کہ اوہناں نے تہاڈے بارے کوئی ایسی ویسی گل نہیں آکھی‘ لہٰذا تسیں اوہناں نوں معاف کر دیو۔ ایس طرح میں رانا شاہد سعید دی معافی تلافی کرو ادتی۔
نواں آرمی چیف کون ہووے؟ میرا مشورہ
جنرل آصف نواز دی صحت بظاہر قابل رشک سی لیکن بحیثیت مسلمان ساڈا ایہہ وی ایمان اے کہ موت دا وقت متعین اے۔ جنرل آصف نواز دی اچانک موت مگروں نویں آرمی چیف دی تعیناتی تے صدر غلام اسحاق خان تے وزیراعظم نواز شریف دے درمیان شدید اختلافات پیدا ہو گئے۔ نواز شریف اپنی پسند دا آرمی چیف لیانا چاہندے سن۔ غلام اسحاق خان دا موقف سی کہ چیف آف آرمی سٹاف مقررکرنا‘ صدر دا صوابدیدی اختیار اے۔
اوہناں دناں میں کسے ضروری کم دے سلسلے وچ وزیراعظم ہائوس گیا۔ ویکھیا کہ جنرل (ر) عبدالمجید ملک وی بیٹھے نیں۔ پچھن لگے‘ چودھری صاحب‘ کیہ تہانوں علم اے کہ صدر غلام اسحاق خان کہنوں نواں آرمی چیف لا رہے نیں۔ میں جواب دتا‘ نہیں‘ مینوں علم نہیں۔ ایسے دوران نوازشریف وی اپنے کمرے توں باہر آ گئے تے آکھیا کہ تسیں سارے حضرات اندر آ جائو۔ اسیں اندر ٹُر گئے۔ اندر چودھری نثار علی خاں تے سعید مہدی پہلے توں بیٹھے سن۔ پتہ چلیا کہ چودھری نثار علی خاں تے جنرل عبدالمجید ملک نویں آرمی چیف دی تعیناتی دے سلسلہ وچ نواز شریف نوں باقاعدہ مشورہ دین آئے نیں۔
گل بات شروع ہوئی تے پتہ چلیا کہ چودھری نثار علی خان راولپنڈی دے کور کمانڈر غلام محمد ملک نوں آرمی چیف بنان تے زور دے رہے نیں جد کہ جنرل (ر) مجید ملک نے کمانڈنٹ ڈیفنس کالج جنرل رحمدل بھٹی دا ناں تجویز کیتا اے۔ بحث ایہہ ہو رہی سی کہ فلاں جنرل ساڈا اے لیکن اوہنوں صدر تسلیم نہیں کرن گے۔ فلاں جنرل‘ صدر صاحب د ا اے‘ اوہ ساڈے لئی مشکلاں پیدا کر سکدا اے۔ وزیراعظم نواز شریف نے مینوں پچھیا‘ تسیں کیہ آکھدے او؟ میں آکھیا‘ تسیں ’’میرے تیرے جنرل‘‘ دے چکر وچ نہ پوو تے جہڑے سینئر ترین دو جنرل نیں‘ اوہناں دے ناں صدر نوں بھجوا دیو۔ اوہناں وچوں جہڑا وی نواں آرمی چیف بنے گا‘ سب توں پہلاں ایتھے تہانوں ملن آوے گا تے سیلیوٹ کرے گا۔
کجھ دیر مگروں میں اوس میٹنگ توں اٹھ کے واپس آ گیا۔ مینوں پتہ نہیں چلیا کہ اوس میٹنگ وچ کسے ناں تے اتفاق ہویا یا نہیں۔ مگروں البتہ ایہہ پتہ چلیا کہ صدر غلام اسحاق خان نے نواز شریف نال ملاقات کیتی تے اوہناں دی رائے لیتی۔ فیر جی ایچ کیو تے وزارت دفاع توں سینیارٹی لسٹ منگوائی تے اخیر وچ بطور صدر اپنے صوابدیدی اختیارات استعمال کردے ہوئے کورکمانڈر کوئٹہ جنرل عبدالوحید کاکڑ نوں نواں آرمی چیف مقرر کردتا۔ ایہہ نواز شریف سنے ساریاں لئی سرپرائز سی۔ جنرل وحید کاکڑ سینیارٹی لسٹ وچ چھویین یا ستویں نمبر تے سی۔
غلام حیدر وائیں دے خلاف بغاوت‘ اندر دی کہانی
1990 وچ اسلامی جمہوری اتحاد نوں دو تہائی اکثریت حاصل ہوئی سی۔ پنجاب دے اندر اوس ویلے اک سوچ ایہہ سی کہ جے نوازشریف وزیراعظم بندے نیں تے پنجاب وچ وزیراعلیٰ چودھری خاندان یا گروپ وچوں ہونا چاہیدا اے لیکن نواز شریف پنجاب وچ ساڈے گروپ توں خائف سن۔ اوہناں نوں ڈر سی کہ پنجاب حکومت جے ساڈے کول آ گئی تے ساڈا گروپ ہور طاقتور ہو جاوے گا۔ نواز شریف نے عین ویلے تے وزیراعلیٰ لئی غلام حیدر وائیں دا ناں پیش کر دتا۔غلام حیدر وائیں صرف ناں دے وزیراعلیٰ سن۔ اوہناں نوں ایس گل دا رنج وی سی لیکن نواز شریف دے سامنے کجھ آکھن دی اوہناں وچ ہمت نہیں سی۔ اوہناں دے ’کٹھ پتلی‘ وزیراعلیٰ ہون دا منطقی نتیجہ چھیتی ای سامنے وی آ گیا۔
18اپریل 1993ء نوں وزیراعظم نواز شریف دی برطرفی دے نال ای پنجاب وچ وزیراعلیٰ غلام حیدر وائیں وی فارغ ہو گئے۔میاں منظور احمد وٹو اوہناں دناں پنجاب اسمبلی دے سپیکر سن۔ اوہ غلام حیدر وائیں دے خلاف تحریک عدم اعتماد لے کے آ گئے۔ جدوں ارکان اسمبلی دی اکثریت غلام حیدر وائیں دا ساتھ چھڈ کے میاں منظور احمد وٹو ول چلی گئی تے اک دن سردار ذوالفقار کھوسہ نے پرویزالٰہی نوں آکھیا کہ چودھری صاحب‘ تسیں اگے نہ آئو تے جہڑے دوچار لوک اجے وٹو کیمپ وچ نہیں گئے‘ اوہ وی چلے جان گے۔ پرویزالٰہی نے آکھیا‘ میں اگے نہیں آواں گا‘ نواز شریف جانن تے اوہناں دا کم جانے۔ ایہدے تے نواز شریف تے شہباز شریف نے میرے نال گل کیتی کہ پنجاب وچ وڈا بحران پیدا ہو چکیا اے۔ تسیں ہمیشہ اوکھے ویلے وچ ساڈا ساتھ دیندے او۔ تسیں ای پرویزالٰہی نال گل کرو کہ اوہ معاملات سنبھالن۔ میں پرویزالٰہی نال گل کیتی۔ میرے آکھن تے پرویزالٰہی نے پنجاب وچ معاملات سنبھالن دی ہامی بھر لئی۔ کجھ دناں وچ اوہ ناراض ارکان اسمبلی دی وڈی تعداد نوں واپس لے آئے لیکن نواز شریف نے بہت دیر کردتی سی۔ غلام حیدر وائیں دے خلاف تحریک عدم اعتماد روکن دی ساڈی بھرویں کوشش دے باوجود ایہہ تحریک آ گئی تے کامیاب وی ہو گئی۔
چودھری پرویزالٰہی دی بطور وزیراعلیٰ نامزدگی
ایہدے مگروں نواز شریف نے اک میٹنگ بلائی جہدے وچ پارٹی دے سارے سینئر ارکان شریک سن۔ پرویزالٰہی تے میں وی ایس میٹنگ وچ رلت کیتی۔ نواز شریف نے پچھیا‘ ہن کیہ کرنا چاہیدا ۔سارے ارکان نے آکھیا کہ ہن تسیں چودھری پرویزالٰہی نوں ایہہ ذمے داری سونپ دیو کہ اوہ سارے ارکان اسمبلی نوں اکٹھا کرن تاں جے منظور وٹو وزیراعلیٰ نہ بن سکے۔ ایس میٹنگ مگروں پرویزالٰہی نے فیرسب نال رابطے کیتے تے وزارت اعلیٰ لئی اپنی اکثریت ثابت کر دتی جدکہ منظور وٹو اپنی وزارت اعلیٰ لئی مطلوبہ ارکان دی حمایت حاصل نہ کر سکے۔ ایہدے تے صدر غلام اسحاق خان تے منظور وٹو نے گورنر پنجاب چودھری الطاف حسین نوں سفارش کیتی کہ اوہ پنجاب اسمبلی توڑ دین۔
پنجاب اسمبلی توڑ دتی گئی تے اسیں ریلیف لئی لہور ہائیکورٹ نال رجوع کیتا۔ ہائیکورٹ نے ساڈی پٹیشن نوں منظور کردے ہوئے اسمبلی بحال کردتی لیکن کجھ دناں مگروں گورنر پنجاب نے دوبارہ اسمبلی توڑ دتی۔ ایس فیصلے دے خلاف اسیں سپریم کورٹ گئے۔ سپریم کورٹ نے وی ساڈے حق وچ فیصلہ دتا تے اسمبلی نوں بحال کردتا‘ جہدے مگروں وزیراعظم نواز شریف نے اپنے آئینی اختیارات استعمال کردے ہوئے میاں محمد اظہر نوں پنجاب لئی ایڈمنسٹریٹر مقرر کر دتا۔ میاں اظہر اپنی ذمے داریاں سنبھالن لئی پہنچے تے آئی جی پولیس تے چیف سیکریٹری پنجاب نے اوہناں دے احکامات منن توں صاف انکار کر دتا۔ نتیجتاً‘ ملک سیاسی طور تے ہور انتشار دا شکار ہو گیا۔
جنرل وحید کاکڑ دی مداخلت‘ نواز شریف حکومت دا خاتمہ
ایہہ حالات ویکھدے ہوئے آرمی چیف جنرل عبدالوحید کاکڑ نے وزیراعظم نواز شریف نال ملاقات کیتی تے اوہناں نوں آکھیا کہ اوہ فوری طور تے ملک دے حالات ٹھیک کرن۔ ایہدے تے نواز شریف نے مطالبہ کیتا کہ صدر غلام اسحاق خان وی اوہناں دے نال مستعفی ہون تے اوہدے مگروں دوبارہ الیکشن کروائے جان۔ صدر غلام اسحاق خان نے ایس تجویز تے رضامندی ظاہر کردتی تے نواز شریف نے اسمبلیاں توڑ کر نویں انتخابات کران دا اعلان کر دتا۔
بینظیر بھٹو دا دوجا دور حکومت‘مشکلات تے قیدوبند دا عہد
1993تا1996
نواز شریف دی حکومت دے خاتمے مگروں معین قریشی دی نگران حکومت نے 1993دے انتخابات کروائے جہدے وچ پیپلز پارٹی نے اکثریت حاصل کر لیتی تے محترمہ بے نظیر بھٹو دوبارہ وزیراظم بن گئیاں جد کہ پنجاب وچ میاں منظور احمد وٹو اوہناں دے اتحادی دے طور تے وزیراعلیٰ منتخب ہو گئے۔ قومی اسمبلی وچ نواز شریف تے پنجاب اسمبلی وچ شہباز شریف اپوزیشن لیڈر بن گئے لیکن کجھ ای مہینے لنگھے ہون گے کہ ایس طرح دی خبراں اُڈن لگیاں کہ وزیراعلیٰ منظور وٹو‘ شہباز شریف دے خلاف مختلف مقدمات بنان دی تیاریاں کر رہے نیں۔
اوہناں دناں شہباز شریف نے چودھری پرویزالٰہی نوں اپنے گھر ماڈل ٹائون کھانے دی دعوت دتی جہدے وچ شہباز شریف دے وکیل آفتاب فرخ وی موجود سن۔ شہباز شریف آکھن لگے‘ چودھری صاحب! میری کمر وچ شدید تکلیف شروع ہو گئی اے۔ میں علاج لئی اج ای لندن جا رہیا واں۔ پرویزالٰہی نے آکھیا‘ میاں صاحب! ہن ایتھے کیہ کرنا اے۔ اجے شہباز شریف نے ایہدا کوئی جواب نہیں دتا سی کہ آفتاب فرخ نے ہسدے ہوئے آکھیا‘ میاں صاحب! گھٹ توں گھٹ پرویزالٰہی نال تے سچی گل کرو کہ میں مقدمات توں بچن لئی لندن نس رہیا واں۔
پرویزالٰہی نے جدوں دوبارہ پچھیاکہ ہن ایتھے کیہ کرنا اے تے شہباز شریف نے آکھیا‘ میرے مگروں تسیں ای پنجاب اسمبلی وچ اپوزیشن لیڈر بننا اے۔ میں ایس بارے ہُن ای سپیکر نوں لکھ کے بھجوا رہیا واں۔
ساڈے خلاف قتل دا جھوٹا مقدمہ
اپوزیشن لیڈر بنن مگروں پرویزالٰہی نے پنجاب اسمبلی وچ بھرویں طریقے نال اپوزیشن دا کردار ادا کیتا۔ پیپلز پارٹی دی حکومت تے وزیراعلیٰ منظور وٹو نوں ایہہ سب پسند نہیں سی۔ چنانچہ ساڈے خلاف جھوٹے مقدمات بنان دا فیصلہ ہویا۔ اتفاق نال اوہناں دناں گجرات ساڈے پنڈ ’’نت وڑائچ‘‘ وچ چودھری شبیر تے اوہناں دے کزن قتل ہو گئے۔ ساڈے سیاسی حریف چودھری احمد مختار نے وزیراعظم بے نظیر بھٹو نوں آکھیا کہ اوہ مقتول دی بیوہ نوں پرویزالٰہی‘ وجاہت حسین تے ساڈے کزن تجمل حسین دے خلاف مدعی بنن تے راضی کر لین گے۔ا یس طرح ساڈے خلاف قتل دا ایہہ جھوٹا مقدمہ درج کروا دتا گیا‘ بلکہ اخباراں وچ ایہدی سنسنی خیز خبراں وی شائع کروا دتیاں گئیاں۔
ایہہ مقدمہ سراسر جھوٹا سی۔ چنانچہ لہور ہائیکورٹ نے ساڈی قبل از گرفتاری ضمانت منظور کر لیتی جہدی توثیق لئی اسیں کورٹ وچ پیش ہوئے تے اوتھے مقتول چودھری شبیر دے کزن دے پتر نے‘ جہڑا پابند صوم و صلوٰۃ نوجوان سی‘ ساڈے حق وچ حلفیہ بیان دتا کہ ساڈے خلاف ایہہ جھوٹا مقدمہ اے تے سراسر سیاسی بنیاداں اتے قائم کیتا گیا اے۔ ایس مقدمے دا ایہنوں کوئی فیدہ نہیں‘ کیوں جے ایہدے نتیجے وچ اوہدے پیو دے حقیقی قاتل بچ جان گے۔ انج ساڈے خلاف قائم کیتا گیا ایہہ جھوٹا مقدمہ ختم ہو گیا۔
میری تے پرویزالٰہی دی گرفتاری
1994 وچ پیپلز پارٹی دی حکومت دے حکم ا تے رحمان ملک جہڑے اوس ویلے ڈی جی ایف آئی اے سن‘ اوہناں نے میرے خلاف اک جھوٹا مقدمہ بنوا دتا۔ مینوں گرفتار کر کے اڈیالہ جیل لے جایا گیا۔ کجھ دناں مگروں ایسے طرح دے اک جھوٹے مقدمے وچ چودھری پرویزالٰہی دی گرفتاری دے احکامات وی آ گئے تے اوہ وی میرے کول اڈیالہ جیل پہنچ گئے۔ دلچسپ گل ایہہ ہے کہ ایہہ اوہو رحمان ملک نیں جنہاں نوں میرے والد نے بطور وزیر محنت تے سمندر پار پاکستانیز‘ اپنی وزارت وچ نوکری دتی سی۔
اڈیالہ جیل وچ ساڈی کوٹھڑیاں
اڈیالہ جیل دے اوس احاطے وچ جتھے اسیں قید ساں‘ کل بارہ سیل سن۔ چودھری پرویزالٰہی تے مینوں وکھرے وکھرے سیلاں وچ رکھیا گیا سی۔جیل دے کاغذاں وچ سانوں بی کلاس ملی سی لیکن حقیقتاً ایہہ بی کلاس نہیں سی۔ کوٹھڑیاں دی حالت انتہائی خراب سی۔ اک پاسے پانی دا اک ٹٹیا ہویا ’’پیپا‘‘ پیا سی۔ مینوں یاد اے کہ رات ویلے جیل دا اک اہلکار ساڈی کوٹھڑی وچ آندا تے وفاداری دا دم بھردے ہوئے آکھدا کہ چودھری صاحب‘ دل تہاڈے نال اے مگر مجبور آں۔ فیر وی جہڑی خدمت میرے کولوں ہو سکدی اے‘ میں کر رہیا واں۔
جیل دا پانی انتہائی خراب تے یخ بستہ سی۔ نہان لئی استعمال کرنا وی اوکھا سی۔ پانی دی ٹینکی تک نہیں سی۔ اسیں اپنے پیسیاں نال ٹنکی لگوائی‘ بعد وچ جہدے توں نواز شریف تے یوسف رضا گیلانی وی دوران قید فیدہ چکدے رہے۔اڈیالہ جیل وچ سانوں تنگ کرن لئی سارے ہتھکنڈے اختیار کیتے گئے۔ اک واری میں جیل سپرنٹنڈنٹ نوں آکھیا کہ الحمداللہ‘ اسیں زندگی وچ بڑی آسائشاں ویکھیاں نیں لیکن مشکلاں سہن دا حوصلہ وی اللہ نے سانوں دتا اے۔ اسیں تہاڈے کولوں کوئی سہولت یا رعایت نہیں منگاں گے۔ ایہدے تے جیل سپرنٹنڈنٹ اپنی صفائیاں پیش کرن لگیا۔
قیدو بند دے شب و روز
کجھ دناں مگروں اعجازالحق‘ شہباز شریف‘ بریگیڈیئر امتیاز بلا تے خیام قیصر وی اک دوجے مگروں مختلف مقدمیاں وچ گرفتار ہو کے اڈیالہ جیل پہنچ گئے۔ حاجی ناوز کھوکھر‘جنرل (ر) سعید قادر‘ میاں عباس شریف تے حمزہ شہباز شریف ساڈے احاطے وچ جد کہ شیخ رشید احمد‘ اعجازالحق‘ بریگیڈیئر (ر) امتیاز بلا تے خیام قیصر دوجے احاطے وچ سن۔
دن دے اوقات وچ اسیں اک ای احاطے وچ اکٹھے ہو جاندے تے گپ شپ لاندے۔ حاجی نواز کھوکھر اوس ویلے رکن قومی اسمبلی وچ سن لیکن اوہناں نوں ہر ویلے باہر اپنے کاروبار دی فکر لگی رہندی۔ اکثر آکھدے کہ حکومت نال گل بات کرنی چاہیدی اے۔ قومی اسمبلی دے اجلاس وچ رلت دی اجازت وی اوہناں نوں مل گئی سی۔ اوہ اسمبلی اجلاس وچ جاندے تے اوتھے اوہناں دی ملاقات آصف زرداری نال وی ہوندی۔ اک دن اجلاس توں واپس آئے تے آکھن لگے کہ چودھری صاحب! تسیں تے سیاست کرنی اے لیکن میری آصف زرداری نال گل ہو گئی اے۔ میں کجھ دناں وچ ضمانت اتے رہا ہو رہیا واں۔ فیر واقعی کجھ دناں مگروں اوہ ضمانت اتے رہا ہو گئے۔
حمزہ شہباز دی من پسند ڈش
حمزہ شہباز‘ جہڑے اوہناں دناں اجے پڑھ رہے سن۔ اوہناں نے کورس دی کتاباں اوتھے منگوا لیتیاں سن تے دھپ وچ بیٹھ کے پڑھدے رہندے سن۔ تن وقت دا کھانا ساریاں لئی ساڈے گھر توں آندا سی۔ حمزہ شہباز اپنی پسند دی ڈش اک چٹ اتے لکھ کے سیٹھ اشرف نوں دے دیندے سن۔ اوہ ساڈے کھانے دے نال حمزہ شہباز لئی ایہہ خاص ڈش وی بھیج دتا کردے سن۔ کھانے دے اوقات وچ اسیں بریگیڈیئر (ر) امتیاز تے خیام قیصر نوں وی بلوا لیندے۔ بریگیڈیئر (ر) امتیاز تے خیام قیصر نوں جتھے رکھا گیا سی۔ اوتھے چونکہ غسل کرن دا کوئی بندوبست نہیں سی‘ لہٰذا ایہہ دونویں ساڈے احاطے وچ آندے تے ایتھے غسل وی کر لیا کردے۔ بریگیڈیئر (ر) امتیاز کھوئے کھوئے جئے رہندے سن۔ کئی واری اوہناں دی اکھاں وچ اتھرو وی آ جاندے۔ ویسے اوہناں اتے سختی وی بہت کیتی جا رہی سی۔
اعجازالحق تے شیخ رشید احمد دے معمولات
اعجازالحق تے شیخ رشید احمد نوں ساڈے ول آن دی اجازت نہیں سی لیکن اوہناں دے مشقتی آندے رہندے سن۔ اعجازالحق دے مشقتی نے اک واری دسیا کہ اوہ ایہو پچھدے رہندے نیں کہ کیہ میری چالی (روبکار) آ گئی اے۔ تاہم شیخ رشید احمد بڑے دبنگ قیدی سن۔ جیل انتظامیہ اتے وی دھونس جمان توں باز نہیں آندے سن۔ اک واری اوہناں دے مشقتی نے دسیا کہ میں شیخ صاحب نوں آکھیا کہ تسیں کافی عرصہ توں جیل وچ او‘ تسیں ضمانت لئی کوئی چنگا جیہا وکیل کیوں نہیں کیتا لیکن ایس توں پہلے کہ شیخ صاحب کوئی جواب دیندے‘ مشقتی نے آکھیا کہ تسیں وکیل کرن دے بجائے کوئی جج کر لوو‘ ایس طرح تہاڈی رہائی چھیتی ہو جاوے گی۔
میاں عباس شریف دا بلیاں نال گلاں کرنا
عباس شریف دا معاملہ سب توں دلچسپ سی۔ اک واری پرویزالٰہی دا مشقتی گھبرایا ہویا اوہناں دے کول آیا تے آکھیا کہ میاں عباس شریف عجیب عجیب حرکتاں کر رہے ہین۔ پہلے تے پرویزالٰہی وی پریشان ہو گئے فیر اوہناں نے مشقتی نوں ڈانٹ کے پچھیا ‘ صحیح دس‘ کیہ مسئلہ اے؟ مشقتی نے آکھیا‘ چودھری صاحب ! تسیں آپ ای آ کے ویکھ لوو۔ جدوں اسیں میاں عباس شریف دی کوٹھڑی ول گئے تے اوتھے عجیب نظارہ سی۔ میاں عباس شریف دے کول پنج چھ بلیاں بیٹھیاں سن۔ اپنا سارا کھانا اوہناں نوں کھوان مگروں اوہ بڑی سنجیدگی نال اوہناں نال گلاں کر رہے سن۔ اسیں اوہناں نوں اوتھوں ہٹایا تے اوہ ناراض ہو گئے تے دامن چھڈا کے فیر بلیاں نال گلاں کرن لگے۔ ایس واقعے مگروں وی دو اک واری مشقتی نے دسیا کہ عباس شریف کئی گھنٹے بلیاں نال گلاں کردے رہندے نیں۔
بطور قیدی‘ خان عبدالولی خان دا صبرو تحمل
اوہناں دناں اڈیالہ جیل دا ڈپٹی سپرنٹنڈنٹ ایوب نامی اک سینئر افسر سی‘ جہنے مختلف جیلاں وچ سیاست داناں دے نال بہت ویلا گزاریا سی۔ اوہنے بعض اہم سیاست داناں دی قید دے ایسے ایسے واقعات سنائے کہ جے کدی منظرعام اتے آجان تے عوام دنگ رہ جان۔
مثلاً اک واری اسیں پچھیا کہ کہڑا سیاستدان جیل دا چنگا سی۔ آکھن لگا:
خان عبدالولی خان۔ ولی خان جیل وچ کسے چھوٹے توں چھوٹے بندے نال وی نہیں الجھدے سن۔ نہایت پرسکون طریقے نال قید دا زمانہ گزاردے۔ جیل دے نظم وضبط دی پوری طرح پابندی کردے‘ بوہتے خاموش رہندے تے سوچ بچار کردے نظر آندے۔
اک رات شدید طوفان آیا۔ موسلا دھار بارش نال اوہناں دی کوٹھڑی دی چھت ڈگ پئی تے پانی وَگن لگیا۔ خان صاحب ساری رات اک نکڑے کمبل اوڑھ کے بیٹھے رہے۔ سویرے عملے نوں پتہ چلیا کہ رات نوں اوہناں دی کوٹھڑی دی چھت ڈگ پئی سی۔ اہلکاراں نے آکھیا‘ خان صاحب! تسیں رات نوں ای دس دیندے‘ اسیں تہانوں دوجی کوٹھڑی وچ منتقل کر دیندے۔ خان صاحب نے آکھیا‘ میں رات گئے تہانوں لوکاں نوں پریشان کرنا مناسب نہیں سمجھیا۔ڈپٹی سپرنٹنڈنٹ دی زبانی ایہہ واقعہ سن کے میرے دل وچ خان عبدالولی خان دا احترام ہور ودھ گیا۔

فرزند ِ گجرات چودھری شجاعت حسین دی کتاب ’’سچ تو یہ ہے ‘‘ دا سلسلہ وار پنجابی ترجمہ

چودھری شجاعت حسین

جیل دی صفائی کران دا حکومتی حکم
اسیں جیل وچ ای سی کہ سینیٹر وسیم سجاد نے انسانی حقوق دی تنظیماں نوں نال لے کے اڈیالہ جیل دا دورہ کرن دا پروگرام بنایا۔ ایہہ اطلاع ملدے ای جیل وچ کھلبلی مچ گئی۔ وزیراعظم بے نظیر بھٹو نوں پتہ چلیا تے اوہناں نے جیل حکام نوں فوری طور تے حکم دِتا کہ انسانی حقوق دی تنظیماں دی آمد توں پہلاں ساڈے سیلاں دی صفائی ستھرائی کروا دتی جاوے۔ چنانچہ ہنگامی بنیاداں تے ساڈے سیلاں دی صفائی ہو گئی۔
دراصل بے نظیر بھٹو نہیں چاہندیاں سن کہ مغربی دنیا نوں پاکستانی جیلاں دی حالت زار دا پتہ چلے تے اوہناں دا امیج خراب ہووے۔ ظاہر اے اڈیالہ جیل وچ ساڈے نال جہڑا سلوک ہو رہیا سی اوہ وسیم سجاد دے دورے مگروں مغربی دنیا دے علم وچ وی آنا سی تے پیپلز پارٹی دی حکومت جہڑی انسانی حقوق دی علمبردار سی ‘ اوہدا پول کھل جانا سی۔
جیل دی تعمیرو مرمت‘ ذاتی خرچے اُ تے
اک دن ڈپٹی سپرنٹنڈنٹ جیل میرے کول آیا تے آکھیا‘ چودھری صاحبِ اسیں تہاڈی کوٹھڑی وچ فلش لگوانا تے واٹر کولر تے میز کرسی رکھوانا چاہنے آں مگر ساڈے کول پیسے نہیں۔ جے تسیں ساڈی کجھ مدد کرو تے اسیں ایہہ سامان تہانوں مہیا کر سکنے آں۔ میں آکھیا‘ بھئی اسیں تے آپ حکومت دے مہمان آں‘ حیرت اے کہ حکومت اپنے مہماناں کولوں ای پیسے منگ رہی اے۔
ڈپٹی سپرنٹنڈنٹ منت سماجت اتے اتر آیا تے میں ہامی بھر لیتی۔ ایس طرح سیلاں وچ جہنے لیگی رہنما قید سن‘ اوہناں ساریاں دی کوٹھڑیاں اسیں ذاتی خرچے اتے ٹھیک کروائیاں۔ مینوں یاد اے کہ جدوں ایہہ کم شروع ہویا تے اک دن اسیں سارے لوک اکٹھے بیٹھے ساں۔ میں آکھیا اسیں تے اج اپنے ساتھیاں لئی ایہہ کوٹھڑیاں ٹھیک کرا رہے آں لیکن ایہدا فیدہ ساڈے مخالفاں نوں وی ہووے گا کیوں جے اج نہیں تے کل اوہناں نے وی ایتھے آنا اے۔ اوہو ہویا کہ اڈیالہ جیل دی جہڑی کوٹھڑی وچ مینوں رکھیا گیا‘ مگروں نواز شریف‘ آصف زرداری‘ یوسف رضا گیلانی تے سیف الرحمن وی اوسے کوٹھڑی وچ رہے۔
اعجاز حسین بٹالوی ساڈے وکیل سن۔ اک واری آئے تے اوہناں دے ہتھ وچ نیلسن منڈیلا دی سوانح عمری اتے دو کتاباں سن۔ اوہناں نے پڑھن لئی دِتیاں تے آکھیا جیل وچ تہانوں ایس عظیم انسان دی داستان حیات ضرور پڑھنی چاہیدی۔
جیل وچ سانوں کئی ایسے قیدی وی ملے جہڑے معمولی جرمانے دی عدم ادائیگی پاروں ہور سزا بھگت رہے سن۔ اسیں ایسے کئی قیدیاں دا جرمانہ ادا کر کے اوہناں نوں رہا کروایا۔ کجھ گھٹ عمر بال معمولی جرماں وچ قید کٹ رہے سن‘ اوہناں بالاں دی کافی تعداد نوں وی اسیں رہا کرایا۔
نواز شریف نے آکھیا‘ ’’چکن روسٹ نہیں‘ صرف چکن سوپ‘‘
ایتھے میں نواز شریف دا اک واقعہ سنانا چاہنا واں۔ مینوں دسیا گیا کہ 12اکتوبر 1999ء مگروں نواز شریف جدوں پہلی واری ایس کوٹھڑی وچ داخل ہوئے تے بہت پریشان ہوئے۔ جیل سپرنٹنڈنٹ نے اوہناں نوں آکھیا کہ پریشان نہ ہوو‘ ایتھے چودھری شجاعت حسین وی قید دے دن گزار چکے نیں بلکہ ایہہ شیشہ‘ فلش‘ واٹر ٹینک تے ایہہ ساری شیواں چودھری صاحب نے اپنے ذاتی پیسیاں نال لوائیاں سن۔ ایس توں پہلاں تے ایتھے کموڈ وی نہیں سن۔ سپرنٹنڈنٹ دے بقول اوہناں نے نواز شریف نوں آکھیا کہ اُتوں حکم اے کہ تہانوں کوئی رعایت نہیں دینی‘ لیکن میں اپنے گھروں دیسی مرغ روسٹ کر کے تہانوں بھجوا رہیا واں۔ جہدے تے نواز شریف نے آکھیا‘ چکن روسٹ نہیں‘ صرف چکن سوپ فراہم کر دیو۔
عدالت دے حکم اُتے رہائی
میں تے پرویزالٰہی ہائیکورٹ دے حکم تے رہا ہوئے تے نواز شریف تے شہباز شریف نوں کسے نے آکھ دتا کہ اسیں بے نظیر بھٹو تے آصف علی زرداری نال ڈیل کر کے رہا ہوئے آں۔ شہباز شریف اوہناں دناں لندن وچ مقیم سن۔ ایدھر ساڈا ناں ایگزٹ کنٹرول لسٹ وچ سی۔ اسیں فوری طور تے ملکوں باہر نہیں جا سکدے سی۔ اک مہینے مگروں ایگزٹ کنٹرول لسٹ توں ساڈے ناں نکلے تے میں تے پرویز الٰہی لندن گئے۔ اوتھے شہباز شریف نال وی ملے۔ اسیں محسوس کیتا کہ شہباز شریف واقعی ایہہ سمجھ رہے نیں کہ اسیں کسے ڈیل دے نتیجے وچ رہا ہوئے آں۔ پرویزالٰہی نے اوہناں نوں آکھیا کہ خاطر جمع رکھو‘ ساڈی رہائی عدالت دے حکم اتے ہوئی اے۔ ڈیل دی ساری گلاں من گھڑت نیں۔ ایس تے شہباز شریف خموش ہو گئے۔
جیل وچ ساڈا عہد
اڈیالہ جیل وچ قید دے دوران کدی کدی اسیں سوچدے کہ اسیں تے ایتھے جیل وچ وی گھروں کھانا منگوا لینے آں‘ حمزہ شہباز دی پسند دا کھانا وی ساڈے گھروں آ جاندا اے لیکن عام قیدی تے اوہوکھانا کھان تے مجبور نیں جہڑا جیل حکام نے اوہناں لئی طے کر رکھیا اے۔
اسیں عہد کیتا کہ جے اللہ تعالیٰ نے سانوں کدی موقع دتا تے اسیں قیدیاں لئی ضرور کجھ نہ کجھ کراں گے۔ چنانچہ جدوں اللہ تعالیٰ نے سانوں موقع دتا تے چودھری پرویزالٰہی پنجاب دے وزیراعلیٰ بنے تے اسیں جیلاں دی بہتری تے قیدیاں لئی اوہ سب کجھ کیتا‘ جو ممکن سی۔ ایہدی تفصیلات وچ پنجاب وچ چودھری پرویزالٰہی دی حکومت دے باب وچ عرض کراں گا۔
بے نظیر بھٹو حکومت‘ فیر برطرف
بے نظیر بھٹو دی دوجی حکومت اوہناں دے اپنے ای منتخب کردہ صدر فاروق احمد لغاری نے برطرف کر دتی۔ الزامات ایس واری وی کم و بیش اوہو سن جنہاں دی پاداش وچ اوہناں دی پہلی حکومت صدر غلام اسحاق خان دے ہتھوں برطرف ہوئی سی۔ نگران حکومت پیپلز پارٹی ای دے اک سینئر رہنما ملک معراج خالد دی سربراہی وچ قائم کیتی گئی جہڑے وزیراعلیٰ پنجاب دے علاوہ قومی اسمبلی دے سپیکر وی رہ چکے سن۔
نواز شریف دا دُوجا دورِ حکومت
فوج‘ عدلیہ تے حکومت وچکار کشمکش
1997ء توں 1999ء
ملک معراج خالد دی سربراہی وچ نگران حکومت نے 3فروری 1997 نوں الیکشن کران دا اعلان کیتا۔ پیپلز پارٹی تے نون لیگ اک واری فیر آمنے سامنے سن۔ عمران خان دی تحریک انصاف وی بن چکی سی تے پہلی واری انتخابی میدان وچ اتر رہی سی۔
میاں محمد شریف دی ساڈے گھر تشریف آوری
جیویں ای عام انتخاباں دا اعلان ہویا‘ نواز شریف دے والد میاں محمد شریف بنفس نفیس گلبرگ ساڈے گھر تشریف لیائے۔ آکھن لگے‘ میں تہاڈی والدہ نال وی گل کرنا چاہنا واں۔ اسیں اوہناں نوں اپنی والدہ دے کول لے گئے۔ میاں محمد شریف نے میری والدہ نوںآکھیا کہ میں تے میرا خاندان تہاڈے انتہائی احسان مند آں۔ تساں لوکاں نے ہر اوکھے ویلے وچ ساڈا ساتھ دتا اے۔ حتیٰ کہ ساڈے لئی جیل وی کٹی اے۔ ہن میں فیصلہ کر لیتا اے کہ ایس واری الیکشن وچ کامیابی مگروں جے نواز شریف وزیراعظم بندے نیں تے پرویزالٰہی ای پنجاب دے وزیراعلیٰ ہون گے۔ ایہہ نہیں ہو سکدا کہ اک بھرا دے وزیراعظم ہوندے ہوئے دوجا بھرا وزیراعلیٰ بن جاوے۔ ان شاء اللہ ایس واری تہاڈے بالاں دے سر اتے اقتدار دا ہما بیٹھے گا تے دونویں خاندان اک خاندان وانگوں رَل کے اکٹھے چلن گے۔ اسیں اوہناں دا شکریہ ادا کیتا۔
لیکن الیکشن وچ مسلم لیگ نون بھاری اکثریت نال جت گئی تے پہلے وانگوں ایس واری وی وعدہ خلافی کیتی گئی۔ نواز شریف وزیراعظم تے اوہناں دے چھوٹے بھرا شہباز شریف پنجاب دے وزیراعلیٰ بن گئے۔ تاہم وفاقی کابینہ وچ مینوں ای دوبارہ وزیرداخلہ بنایا گیا جد کہ پنجاب وچ کسے بدمزگی توں بچن لئی چودھری پرویزالٰہی نے ایس واری وزیر نہ بنن دا فیصلہ کیتا۔سپیکر پنجاب اسمبلی دی ذمہ واری البتہ اوہناں نے قبول کر لیتی۔
نادرا(NADRA)میرا لایا ہویا پودا
نادرا دی تشکیل دا سہرا کئی حکومتاں اپنے سر سجاندیاں نیں لیکن ایہہ آئیڈیا وی میرا سی تے ایہدی تشکیل وی میں کیتی۔ تفصیل ایہدی ایہہ ہے کہ 1990وچ جدوں میں پہلی واری وزیر داخلہ بنیا تے مینوں قومی شناختی کارڈ دے ضمن وچ عوام دی مشکلاں دا اندازہ ہویا۔ میں وزارت داخلہ توں تجاویز طلب کیتیاں کہ کس طرح قومی شناختی کارڈ دے اندراج تے اجرا دے نظام نوں بہتر بنایا جا سکدا اے۔
میری ایہناں کوششاں دے نتیجے وچ وزارت داخلہ نے قومی شناختی کارڈ دے پرانے ڈیزائن دی جگہ نواں لیمی نیٹڈ ڈیزائن جاری کیتا۔ شناختی کارڈ دے نظام نوں جدید خطوط نال ہم آہنگ کرن لئی کمپیوٹرائزیشن دے عمل دا آغاز ہویا۔ پہلی واری شہریاں دے مکمل کوائف جمع کرن لئی اک نیشنل ڈیٹابیس بنان دی ابتدا کیتی گئی۔ نویں لیمی نیٹڈ قومی شناختی کارڈ جاری ہونا شروع ہوئے تے سب توں پہلاں کارڈ صدر غلام اسحاق خان دا بنیا تے اوہدے مگروں دُوجا کارڈ میرا بنیا سی۔
نیشنل ڈیٹا بیس آرگنائزیشن وی میری تخلیق
مارچ 1997 وچ میں دُوجی واری وزیر داخلہ بنیا تے میرے قریبی عزیز تے معتمد خاص ساجد حسین چٹھہ جہڑے اوس ویلے ڈی جی امیگریشن اینڈ پاسپورٹ سن میرے کول آئے۔ میں اوہناں نوں آکھیا کسے نوں پتہ ای نہیں کہ ملک دے اندر کیہ ہو رہیا اے۔ کنے لوک نیں‘ کتھے کتھے رہ رہے نیں۔ باہروں آئے ہوئے جہڑے لوک ایتھے شہراں وچ آباد ہو رہے نیں‘ اوہناں دے متعلق وی کوئی مصدقہ معلومات میسر نہیں۔ شناختی کارڈ متعلق مسئلیاں دے حل لئے جہڑے کم میں اپنے پہلے دور وچ شروع کیتا سی‘ ہُن اوہنوں مزید اگے ودھان دی لوڑ اے لہٰذا تسیں ایس سلسلے وچ تجویزاں تیار کرو۔
کجھ دناں مگروں اوہ میرے کول ایہہ تجویز لے کے آئے کہ اک ڈیٹابیس آرگنائزیشن بنائی جاوے جہڑی سارے ملک توں لوکاں دا ڈیٹا اکٹھا کرے۔ ایس تجویز تے میرے اسلام آباد والے گھر وچ وزارت داخلہ دے حکام دی اک میٹنگ بلائی گئی تے پورے پلان اتے بحث ہوئی۔ وزارت داخلہ دے سارے افسران تے خاص طور تے سیکرٹری داخلہ مہر جیون خان نے آکھیا کہ ایہہ بڑا لما معاملہ اے‘ ایہدے وچ نہ پوو۔ لیکن میں سمجھدا سی کہ ایہہ انتہائی ضروری کم اے لہٰذا میں ایہدے تے کم جاری رکھیا۔
مگروں وزیراعظم نواز شریف دے زیر صدارت اک اعلیٰ سطح دااجلاس ہویا جہدے وچ قومی مردم شماری دی تجویز منظور کیتی گئی۔ ایس میٹنگ وچ میں نیشنل ڈیٹا بیس آرگنائزیشن قائم کرن دی تجویز دتی۔ وزیراعظم نواز شریف تے چیف آف آرمی سٹاف جنرل جہانگیر کرامت جہڑے ایس میٹنگ وچ موجود سن‘ اوہناں نے میری ایس تجویز نوں بہت سراہیا۔ ایس طرح میری تجویز اتے سنجیدگی نال غوروخوض شروع ہو گیا۔ میں ایہہ تجویز وی دتی کہ اوہ فوجی اہلکار جہڑے پنڈ پنڈی تے شہر شہر شماری لئی جان گے اوہناں نوں ایہ دوجا فارم وی دے دتا جاوے۔ ایس طرح مردم شماری دے نال نال شہریاں دا ڈیٹا وی کسے اضافی خرچ دے بغیر جمع ہو جاوے گا۔ جہدے مگروں اک نویں طرز دے شناختی کارڈ دا اجرا کیتا جاوے۔
میجر جنرل زاہد احسان نوں دفتر دی فراہمی
1997 دی مردم شماری وچ معاونت لئی کمانڈر ائیر ڈیفنس میجر جنرل زاہد احسان نوں ذمہ واری سونپی گئی۔ جدوں مردم شماری دے نال نال شناختی کارڈدے کوائف حاصل کرن دی ذمہ واری وی جنرل زاہد احسان نوں دے دتی گئی تے اوس ویلے ایس پراجیکٹ دی مخالفت وچ کوئی اوہناں نوں دفتر مہیا کرن لئی تیار نہیں سی۔ ایہدے تے میں آپ اسٹیٹ بینک دی بلڈنگ وچ گیا تے کجھ کمرے جنہاں نوں تالے لگے ہوئے سن کھلوائے تے جنرل زاہد احسان دے حوالے کیتے۔
پورے پاکستان توں پاکستانی شہریاں دے کوائف اکٹھے کرنا کوئی آسان کم نہیں سی لیکن فوج نے ساڈی بھرویں معاونت کیتی تے مردم شماری فارمز جی ایچ کیو وچ تے شناختی کارڈ دے کوائف فارم وزارت داخلہ وچ پہنچنا شروع ہو گئے۔ وزارت داخلہ وچ ایہناں جمع شدہ کوائف نوں کمپیوٹرائز کردتا گیا جہدے مگروں پرانے شناختی کارڈاں دی جگہ نویں کمپیوٹرائزڈ شناختی کارڈ بنن دے عمل دا آغاز ہو گیا۔ انج 2000ء وچ اک آرڈیننس دے ذریعے معرض وجود وچ آن والا نادرا یعنی نیشنل ڈیٹابیس رجسٹریشن اتھارٹی حقیقتاً میرا لایا ہویا پودا اے۔ میں ای ایہدی آبیاری کیتی تے مینوں خوشی اے کہ اج ایہہ ادارہ ملک و قوم دی بہترین خدمت کر رہیا اے۔
آصف علی زرداری اتے منشیات سمگلنگ دا جھوٹا مقدمہ
بطور وزیر داخلہ میرے اوس دور وچ آصف علی زرداری دے خلاف منشیات سمگلنگ کیس بہت مشہور ہویا۔ تفصیل ایس طرح اے کہ آصف علی زرداری نوں منشیات سمگلنگ وچ ملوث کرن لئی میرے اتے بہت دبائو پایا جا رہیا سی۔ اک دن سیف الرحمان میرے کول اک انگریز وکیل وی لے کے آگئے جہڑا آصف علی زرداری دے خلاف منشیات سمگلنگ دا کیس تیار کر رہے سن۔ اوہناں دناں سیف الرحمان ایس مقصد لئی کئی گھنٹے میرے کول آ کے بیٹھے رہندے سن۔ کئی واری اوہ اپنے نال وزیراعظم نواز شریف دے پی ایس او نوں وی لے آندے تاں جے میرے اتے ایس کیس لئی دبائو ودھایا جاوے۔
اک دن میں ڈائریکٹر جنرل اینٹی نارکوٹکس فورس دے میجر جنرل مشتاق حسین نوں اپنے دفتر بلایا تے وکھری میٹنگ کیتی۔ میں آکھیا اللہ نے سانوں منصف بنایا اے‘ ایہہ اک بندے دی زندگی تے موت دا معاملہ اے۔ فیر میں پچھیا کہ ایہہ کیس سچا اے یا جھوٹا۔ ڈی جی نے جواب دتا کہ کیس تے بالکل جھوٹا اے تے جہڑے بندے دے بیان اتے ایہہ کیس دائر کرن لئی آکھیا جا رہیا اے اوہ وی نہایت بدنام بندا اے۔
ایہہ سنن مگروں میں ڈی جی نوں آکھیا‘ تسیں ایس کیس بارے ساڈی اج دی ایس میٹنگ دا حوالہ دے کے کیس دے سارے کوائف تے اوہدے اتے اپنی دیانت دارانہ رائے تحریری طور تے مینوں بھجوا دیو۔ ڈی جی اگلے ای دن یعنی 19اکتوبر 1997 نوں اپنی تحریری رائے دے نال کیس دی فائل لے کے آ گئے۔ اوہناں نے اخری صفحے اتے اپنی سمری وچ کیس نوں اخلاقی تے قنونی طور تے غلط قرار دیندے ہوئے لکھیا سی کہ اینٹی نارکوٹکس فورس دے نزدیک ایہہ کیس بے حد کمزور اے لہٰذا ایس متنازعہ کیس وچ نہیں پینا چاہیدا اے۔ جہڑے الفاظ اوہناں نے استعمال کیتے سن اوہ ایہہ سن:
(i) It would neither be morally prudent nor legally sustainable to make the ANF register anti norcotics case under CNSA 97 against Mr.Asif Ali Zardari.
(ii) ANF should not be involved in this controversy as its credibility will disappear.
میں اوسے دن ڈی جی اے این ایف دی ایس سمری اتے دستخط کر کے کیس اے این ایف نوں واپس بھجوا دتا۔ آصف علی زرداری دے وکیلاں نے ایہو سمری لندن دی عدالت وچ پیش کیتی جہدے تے عدالت نے اوہناں دے خلاف ایہہ کیس خارج کردتا۔ جہڑے الفاظ اوہناں نے استعمال کیتے سن‘ اوہ ایہہ سن:
میں ایتھے آصف علی زرداری دے وڈے پن دا وی اعتراف کرنا چاہنا واں۔ ایس واقعے دے چودہ سال مگروں جدوں 2011 وچ پیپلز پارٹی دے نال حکومتی سطح تے ساڈا اتحاد ہو رہیا سی تے اک دن ایس سلسلے وچ ایوان صدر وچ ہون والی میٹنگ وچ پیپلز پارٹی دے کجھ لوکاں نے ایہدی مخالفت کیتی تے آصف علی زرداری نے اپنی جوابی تقریر وچ اوہناں لوکاں نوں مخاطب کر کے آکھیا کہ جے اوس ویلے چودھری شجاعت حسین بطور وزیر داخلہ میرے خلاف منشیات سمگلنگ دا کیس اگے فائل کر دیندے تے اج میں بطور صدر تہاڈے نال گل نہ کر رہیا ہوندا۔ ایہدے مگروں اوہناں نے ایہہ پورا واقعہ سنایا جہدے تے سارے ناقدین خموش ہو گئے۔
سپریم کورٹ اتے نون لیگ دے کارکناں دا حملہ
ایس دور دا سب توں اہم واقعہ سپریم کورٹ اتے نون لیگ دے کارکناں دا حملہ اے۔ سپریم کورٹ وچ وزیراعظم نواز شریف دے خلاف مقدمہ دی سماعت جاری سی کہ اک صبح مینوں اپنے ذرائع توں اطلاع ملی کہ کجھ لوک سپریم کورٹ اتے حملہ کرن لئی لہوروں چل پئے نیں۔ میں آئی جی پنجاب تے چیف سیکرٹری پنجاب نوں ٹیلیفون کر کے آکھیا کہ ایس طرح میرے تک ایہہ اطلاعواں پہنچیاں نیں تسیں اوہناں لوکاں نوں اسلام آباد وچ داخل ہون توں روکو۔ اوہناں نے آکھیا کہ ٹھیک اے۔
فیر مینوں اطلاع ملی کہ ایہہ لوک اسلام آباد دے کول پہنچ چکے نیں۔ میں دوبارہ آئی جی پنجاب تے چیف سیکرٹری پنجاب نوں ٹیلیفون کیتا تے آکھیا کہ ا یہہ بہت غلط گل اے۔ مینوں پتہ نہیں سی کہ آئی جی پنجاب وی ایس سازش وچ شریک نیں تے حکومت دے اشارے اتے ایہہ سب کجھ کر رہے نیں۔ ہن میں آپ گڈی کڈی تے سپریم کورٹ پہنچیا۔ اوس ویلے جج صاحبان پچھلے بوہے توں سپریم کورٹ وچ داخل ہو رہے سن۔ میں پلس نوں آکھیا کہ کجھ لوک سپریم کورٹ اتے حملہ کرن دی نیت نال آ رہے نیں۔ ایہہ کم نہیں ہونا چاہیدا۔ جہڑے لوک بساں اتے ایس کم لئی آ رہے نیں اوہناں نوں گوجر خان وچ ای روک لوو۔
پلس افسر یس سر‘ یس سر کردے رہے۔ میں مطمئن ہو کے واپس آ گیا۔ دو گھنٹے مگروں خبر ملی کہ سپریم کورٹ اتے حملہ ہو گیا اے۔ ایس موقع تے ہر کوئی آکھ رہیا سی کہ ایہہ غلط ہو رہیا اے لیکن کوئی مظاہرین نوں روک نہیں رہیا سی۔ مظاہرین سپریم کورٹ دا گیٹ ٹَپ کے اندر داخل ہو گئے۔ اوہدے مگروں جو ہویا‘ اوہ ہن پوری قوم جاندی اے۔ تریخ وچ پہلی واری سپریم کورٹ دے ججاں نوں اپنی جان بچان لئی مقدمات دی سماعت ادھوری چھڈنا پئی۔ ہر کسے نوں پتہ سی کہ ایس واقعہ دا ماسٹر مائنڈ کہڑا اے لیکن قربانی دے بکریاں دے طور تے مگروں میاں منیر احمد‘ طارق عزیز‘ میاں معراج دین تے چودھری اختر رسول دے ناں دے دتے گئے۔ حالانکہ شہباز شریف آپ سپیکر اتے اعلان کر رہے سن کہ سارے کارکن کھانا پنجاب ہائوس توں کھا کے جان‘ اوتھے قیمے والے ناناں دا انتظام کردتا گیا اے۔ بہرحال میں بطور وزیر داخلہ ایس واقعے نوں روکن دی ہر ممکن کوشش کیتی سی تے ایہہ گل ساریاں نوں پتہ سی۔
چیف جسٹس دے ٹیلی فون ٹیپ
ایس ضمن وچ مینوں ہور دو واقعے یاد آ رہے نیں۔ سپریم کورٹ اتے حملے توں پیشتر وزیراعظم نواز شریف دے حکم تے چیف جسٹس سجاد علی شاہ دے ٹیلیفون ٹیپ کیتے جا رہے سن۔ جہڑی ہر لحاظ نال غیر اخلاقی حرکت سی۔ چیف جسٹس نوں وی ایہدا علم ہو گیا بلکہ اوہناں نوں اپنے بیڈ روم دی سائیڈ ٹیبل دے تھلے لگی ریکارڈنگ ڈیوائس وی مل گئی۔ اوہ غصہ ہو گئے۔ اوہناں نے سارے ثبوت اکٹھے کر کے پریس کانفرنس کرن دی ٹھان لیتی۔
نواز شریف نوں جدوں ایہہ پتہ چلیا تے اوہ بڑے پریشان ہوئے۔ چنانچہ اوہناں دے کہن تے میں تے خالد انور ایڈووکیٹ چیف جسٹس نوں منان اوہناں دے گھر گئے۔ساڈی درخواست تے اوہ پریس کانفرنس نہ کرن اتے آمادہ ہو گئے مگر اپنے بیڈ روم دے سائیڈ ٹیبل دے تھلے لگی ہوئی ریکارڈنگ ڈیوائس اوہناں نے سانوں وی وکھائی سی۔
چیف جسٹس نوں جیل بھجوان دی خواہش
ایس توں پہلاں وزیراعظم نواز شریف‘ سپیکر قومی اسمبلی گوہر ایوب نوں ایہہ وی آکھ چکے سن کہ کوئی ایسا طریقہ کڈو کہ چیف جسٹس نوں پارلیمنٹ دی کسے استحقاق کمیٹی وچ بلوا کے اوہناں دی سرزنش کرائی جاوے۔ وزیراعظم دے خوشامدی ٹولے نے ایس تجویز دی تائید کیتی لیکن گوہر ایوب نے آکھیا کہ پارلیمانی قواعدو ضوابط دے تحت کسے کمیٹی نوں چیف جسٹس دے خلاف اینا وڈا قدم چکن دا اختیار نہیں بلکہ خطرہ اے کہ ایس طرح دا کوئی اقدام ہویا تے اوہدا بہت سخت ردعمل ہووے گا۔ لہٰذا چیف جسٹس دے خلاف ایسی کوئی حرکت نہ کیتی جاوے۔
گوہر ایوب خان دے بقول‘ اوہدے مگروں وزیراعظم نواز شریف نے اوہناں نوں اپنے نال چلن لئی آکھیا۔ اوہ اوہناں دے نال گڈی وچ بیٹھ گئے تے رستے وچ نواز شریف نے اوہناں دے گوڈے اتے ہتھ رکھ کے آکھیا‘ کوئی ایسا رستہ کڈو کہ چیف جسٹس نوں گھٹ توں گھٹ اک رات لئی ای جیل بھیج دتا جاوے۔ گوہر ایوب خان نے آکھیا‘ خدارا ایسی گلاں نہ کرو کہ پورا نظام ای زمین بوس ہو جاوے مگر نواز شریف نے گوہر ایوب دی نصیحتاں اتے کن نہ دھریا تے سپریم کورٹ اتے حملہ کر کے رہے۔ ایہہ تفصیلات گوہر ایوب دی خود نوشت وچ ملاحظہ کیتی جا سکدیاں نیں۔
جعلی پلس مقابلے تے شہباز شریف
ایس طرح جدوں انسداد دہشت گردی ایکٹ دے تحت خصوصی عدالتاں دے قیام دا معاملہ زیر بحث آیا تے ایہہ گل کابینہ دے ریکارڈ اتے ہے کہ میں آکھیا سی کہ ایس معاملے نوں عدلیہ اتے چھڈ دتا جاوے ۔جہڑے دن ایہہ بل پاس ہونا سی اوس دن وی میں وزیراعظم نواز شریف نوں آکھیا کہا یہہ بل موجودہ شکل وچ پاس نہ کروائو‘ ایہہ کسے ویلے ساڈے خلاف وی استعمال ہو سکدا اے تے جہڑا مگروں ساڈے خلاف استعمال ہویا۔ میرے اتفاق نہ کرن تے اوس دن ایہہ بل منظوری لئی پیش نہیں کیتا گیا تے گل اگلی میٹنگ اتے پا دتی گئی۔
دراصل کجھ بیورو کریٹ تے پلس افسر وزیراعظم دا موڈ ویکھ کے گل کردے سن۔ کدی آکھدے میاں صاحب‘ ایہہ عدالتاں تہانوں کجھ نہیں کرن د ین گئیاں‘ مجرماں دا اک ای حل اے پلس مقابلہ‘ اوہناں نوں شوٹ کروا دیو۔ ایس سلسلہ وچ مغربی پاکستان دے پچھلے گورنر جنرل موسیٰ خان دی مثالاں دتی جاندیاں سن کہ اوہ مجرماں نوں شوٹ کروا دتا کردے سن۔ کابینہ وچ صرف میں تے اک دو دوجے وزیر پلس مقابلیاں دی مخالفت کردے سن۔ جدوں کدی مینوں پتہ چلیا کہ پلس نے کسی بے گناہ نوں پلس مقابلے وچ پار کردتا اے تے میں شہباز شریف نوں آکھیا‘ میاں صاحب‘ ایہہ ظلم روکو۔ جے تسیں پلس نوں لگام نہیں دتی تے تہاڈے نال نال اسیں وی بدنام ہوواں گے۔
ایتھے میں اک واقعے دا ذکر کردا چلاں۔ اوہناں دناں لہور وچ جیلوں دو قیدیاں نوں کڈ کے ملتان روڈ اتے لے جایا گیا تے جعلی پلس مقابلے وچ مار دتا گیا۔ ایہہ دونویں قیدی حافظ قرآن سن۔ اوہناں دے لواحقین نے ہائیکورٹ وچ ایس واقعہ دے خلاف کیس کیتا جہڑا غالباً اج وی چل رہیا اے۔ شہباز شریف دے اوس دور وچ ایس طرح دے کئی واقعات ہوئے‘ جنہاں وچ بے گناہ لوکاں نوں جعلی پلس مقابلیاں وچ ماورائے عدالت قتل کردتا گیا۔

نواز شریف دے دُوجے دورِ حکومت وچ بطور وزیر داخلہ میرا کردار
ایٹمی دھماکیاں توں بعد میرے چار مُلکاں دے دورے

چودھری شجاعت حسین

قصہ رفیق احمد تارڑ دے صدر بنن دا
پچھلے صدر رفیق احمد تارڑ ساڈے عزیز نیں۔ اوہناں دے بھتیجے دا ویاہ میری پھپی زاد بھین نال ہویا اے۔ ایس دے علاوہ وی اوہناں دے نال تعلقات دے کئی حوالے نیں۔ 1997ء وچ صدر فاروق احمد خان لغاری دے استعفے مگروں جدوں نویں صدردے انتخاب دا مرحلہ ایا تے وزیراعظم نواز شریف نے اسلام آباد دی اسٹیٹ بینک بلڈنگ وچ پنج چھ شخصیات نوں وکھرا وکھرا بلوایا تے اوہناں ساریاں دا اک طرح دا انٹرویو کیتا۔ اوہناں وچ سرتاج عزیز‘راجہ ظفرالحق‘ مجید نظامی دے علاوہ جسٹس (ر) رفیق تارڑ وی شامل سن۔
اک دن رفیق احمد تارڑ ساڈے اسلام آباد والے گھر وچ ائے تے دسیا کہ اوہناں نوں صدارت دے منصب لئی چنیا جا رہیا اے۔ اوہ اوہناں دناں اسلام آباد فیڈرل لاجز وچ مقیم سن۔ میں آکھیا کہ میں شام نوں اوہناں ول آواں گا تے تفصیل نال گل کراں گے۔ شام نوں میں اوہناں دے گھر پہنچیا تے اوتھے کجھ ہور لوک پہلے توں موجود سن۔ رفیق تارڑ مینوں وکھرے کمرے وچ لے گئے تے بڑے پرجوش انداز وچ پنجابی وچ دسن لگے: ’’شجاعت!میں اپنی پنشن لین لئی نیشنل بینک لہورگیا ہویا ساں۔ اوتھے مینوں اچانک اک ٹیلی فون آیا۔ میں فون چکیا تے فون کرن والے نے مینوں آکھیا کہ تارڑ صاحب‘ میں نواز شریف بول ریاں واں۔ میں فیصلہ کیتا اے کہ تہانوں ملک دا صدر بنا دتا جاوے۔ مینوں سمجھ نئیں آئی کہ ایس فون دا کیہ مطلب اے۔ آیا اے فون نواز شریف دا ای اے یا کسے نے میرے نال مخول کیتا اے۔ میں فون کرن والے نوں آکھیا کہ میں تہانوں گھار جا کے فون کرنا واں۔ گھار پہنچ کے مینوں خیال آیا کہ میں کدھرے خواب تے نئیں ویکھ ریا۔ ایس گل دی تصدیق لئی میں اپنی ران تے چونڈی وی وڈی۔
تارڑ صاحب کولوں ایہہ واقعہ سنن مگروں میں اوہناں نوں صدر بنن دی پیشگی مبارکباد دے دتی۔
منیٰ وچ میرے تے تارڑ صاحب دے بالاں دی گمشدگی
1998ء وچ شاہ فہد بن عبدالعزیز دی خصوصی دعوت تے میں فریضہ حج دی ادائیگی لئی سعودی عرب گیا۔ اوتھے پہنچن تے مینوں دسیا گیا کہ صدر پاکستان رفیق تارڑ وی حج کرن لئی آئے ہوئے نیں۔ میری اوہناں نال ملاقات منیٰ دے میدان وچ شیطان نوں کنکریاں مارن دے موقع اتے ہوئی۔ اسیں دو گڈیاں وچ اوتھے پہنچے سی۔ اک گڈی وچ میرے نال گھر دی زنانیاں سوار سن۔ دوجی گڈی وچ میرے دونویں پتر‘ دھی تے داماد سوار سن۔ رمی دے موقع تے چونکہ بہت رش سی لہٰذا سعودی حکام نے سانوں مشورہ دتا کہ تسیں دوروں ای پتھر مار لوو لیکن اسیں آکھیا‘ اسیں اگے جاواں گے۔ گڈیاں دے اک ہور قافلہ وچ رفیق تارڑ وی اپنے اہلخانہ دے نال اوتھے موجود سن۔ اسیں شیطان نوں کنکریاں مار رہے ساں کہ اچانک ہجوم دا اک بہت وڈا ریلا بے قابو کے ساڈے ول آیا۔ ایس جم غفیر وچ اسیں لوکی وی اک دوجے کولوں وچھڑ گئے۔ زنانیاں نوں تے میں تلاش کر لیتا لیکن میرے دونویں پتر تے تارڑ صاحب دا پتر گھنٹاں تلاش مگروں وی نہ مل سکے۔
سعودی حکام نے سانوں تسلی دتی تے آکھیا کہ اسیں لوک واپس ریسٹ ہائوس چلے جائیے۔ اوہ آپ اوہناں نوں تلاش کر کے لے آن گے۔ریسٹ ہائوس پہنچن دے کجھ دیر مگروں میری تارڑ صاحب دے کمرے وچ نظر پئی تے ویکھیا کہ اوہ انتہائی پریشانی دے عالم وچ اپنے کمرے دے چکر لارہے نیں۔ میں اندر جاکے اوہناں نوں تسلی دتی۔ اللہ نے کرم کیتا تے چار پنج گھنٹے مگروں میرے دونویں پتر ٹیکسی وچ بیٹھ کے ریسٹ ہائوس پہنچ گئے۔ کجھ دیر مگروں تارڑ صاحب دا پتر وی پہنچ گیا۔ اوہنوں ویکھیا تے تارڑ صاحب نے وی سکھ دا سانس لیتا۔
ایس واقعے دے چوتھے دن مینوں سعودی حکام نے دسیا کہ جہڑی گڈی دا ڈرائیور میرے پتاں دے نال مامور سی۔ اوہنوں میرے پتراں توں وکھ ہون تے اوہناں دی حفاظت توں لاپروائی دی پاداش وچ اوسے دن گرفتار کر لیتا گیا سی۔ اوہدی عید وی جیل وچ گزری اے۔ اوہناں نے آکھیا کہ میرے معاف کرن دی صورت وچ ای اوہنوں رہا کیتا جاوے گا۔ میں سوچیا کہ جہڑے واقعے وچ مینوں کجھ گھنٹیاں دی پریشانی نال دوچار ہونا پیا‘ اوہدی وجہ نال اوس غریب ڈرائیور نوں گرفتاری تے قید دی اذیت توں گزرنا پیا اے۔ میں اوسے ویلے اوہنوں معاف کر دتا۔ میرے آکھن تے سعودی حکام نے اوہنوں رہا کر دتا۔
ایٹمی دھماکیاں مگروں میرے چار غیر ملکی دورے
1998 وچ ایٹمی دھماکیاں مگروں وزیراعظم نواز شریف نے کابینہ دا اک خصوصی اجلاس بلایا تے سارے وزرا نوں ہدایت کیتی کہ اوہ مختلف ملکاں وچ جان تے اوہناں دے سربراہواں نوں پاکستان دے ایٹمی دھماکیاں اتے بریف کرن۔ میں اوس ویلے وزیر داخلہ سی۔ میں آکھیا کہ میں اک نہیں‘ چار ملکاں دا دورہ کراں گا۔ مصر‘ لیبیا‘ شام تے عراق۔ مصر‘ لیبیا تے شام کا دورہ میں کیتا لیکن عراق دا دورہ نہیں کر سکیا۔
حسنی مبارک نال ملاقات تے مکالمہ
پہلا دورہ مصر دا طے ہویا۔ میں دورے اتے روانہ ہون لگیا تے وزیراعظم نواز شریف نے مینوں بلا کے اکھیا کہ جدوں تسیں مصر دے صدر حسنی مبارک نال ملے تے میرے ولوں اوہناں دے نال ایہہ گلہ ضرور کرو کہ جرمنی وچ اک کانفرنس مگروں میرے نال گل کردے ہوئے میرے بارے کافی سخت لفظ استعمال کیتے سن۔
میں تے پاکستانی سفیر‘ صدر حسنی مبارک نال ملاقات لئی صدارتی محل پہنچے تے اوہناں دے چیف اف پروٹوکول نے مینوں آکھیا کہ صدر صاحب تہانوں علیحدگی وچ ملنا چاہندے نیں۔ میں کلا اندر چلا گیا۔ اجے میں وزیراعظم نواز شریف دے شکوے دی گل نہیں کیتی سی کہ صدرحسنی مبارک نے آکھیا کہ میں تہانوں وکھرا ایس لئی بلایا اے کہ میں جرمنی وچ ہون والے واقعے دی وضاحت کردیاں۔
آکھن لگے‘ اوہناں نوں وی ایس گل دا افسوس اے لیکن اوس ویلے میں بہت پریشان سی۔ میں نواز شریف نوں آکھیا سی کہ مصر وچ میرے مخالف مینوں قتل کرن دی سازش کر رہے نیں۔ اوہناں وچ کجھ لوک اوہناں دناں پاکستان دی پشور جیل وچ نیں‘ تسیں اوہناں نوں ساڈے حوالے کر دیو۔ نواز شریف نے جواب دتا کہ پشاور جیل وچ اوہ لوک نہیں نیں۔ میرے بار بار اصرار کرن تے وی جدوں اوہناں نے اناکر کیتا تے مینوں غصہ آ گیا تے میں کجھ سخت لفظ استعمال کردتے جنہاں اتے ہن مینوں خود وی افسوس اے۔
فیر اوہناں نے دسیا کہ وزیراعظم نواز شریف مگروں بے نظیر بھٹو وزیراعظم بنے تے اوہناں نے پشور جیل وچ قید ایہناں ملزماں نوں ساڈے حوالے کر دتا۔ ایہدے تے میں موقع دی مناسبت نال وزیراعظم نواز شریف دی پوزیشن واضح کردے ہوئے آکھیا کہ تسیں وزیراعظم نواز شریف دی نیت اتے شبہ نہ کرن۔ ممکن اے کہ اوس ویلے اوہناں نوں متعلقہ اداریاں نے ایہو دسیا ہووے کہ تہاڈے ملزم پشور جیل وچ نہیں۔
ایہہ گل ہو چکی تے مصر وچ پاکستان دے سفیر سنے وفد دے باقی ارکان نوں وی ملاقات لئے اندر بلا لیتا گیا۔ مصری وزیر داخلہ وی آ گئے۔ میں صدر حسنی مبارک نوں ایٹمی دھماکیاں دے بارے بریفنگ دتی۔ اوہناں نے اوہدے اتے اطمینان دا اظہار کیتا۔ فیر اوہناں نے عربی وچ اپنے وزیر داخلہ نوں پچھیا کہ تسیں اوہناں نوں مصر دی سیر وی کروائی اے یا نہیں؟ جدوں اوہناں نے انگریزی دا لفظ ’بیلے ڈانس‘ استعمال کیتا تے مینوں تھوڑی بہت سمجھ آ گئی کہ اوہ کیہ آکھ رہے نیں۔
مگروں مصری وزیر داخلہ دی ز بانی پتہ چلیا کہ صدر حسنی مبارک آکھ رہے سن کہ مصر دی سب توں چنگی رقاصہ نوں بلائو تے پروہنیاں نوں اوہدے بیل ڈانس وکھائو۔ اسیں واپسی لئی گڈی وچ بیٹھے۔ مصری وزیر داخلہ نے رقاصہ دا پتہ کیتا۔پتہ چلیا کہ اوہ الیگزینڈریا گئی ہوئی اے۔ مصری وزیر داخلہ دے حکم اتے نائٹ وژن ہیلی کاپٹر اتے رقاصہ نوں الیگزینڈریا توں بلوایا گیا تے رات گئے اوہنے ساڈے اعزاز وچ اپنا روایتی شو پیش کیتا۔
کرنل معمر قذافی نال ملاقات تے مکالمہ
لیبیا دے کرنل قذافی نال ملن لئی اسیں تیونس توں بذریعہ روڈ طرابلس پہنچے جتھے ساڈے استقبال لئی لیبیا دے وزیر خارجہ تے وزیر داخلہ دے علاوہ اک افریقی ملک دے وزیر خارجہ وی موجود سن۔ ایہدے مگروں خصوصی طیارے وچ مینوں‘ پاکستانی سفیر تے جوائنٹ سیکریٹری ساجد حسین چٹھہ نوںاک خفیہ مقام اتے پہنچایا گیا۔ دوجے دن علی الصباح اسیں بذریعہ کار اگے روانہ ہوئے۔ اک گھنٹے مگروں اک صحرائی مقام اتے سانوں جیپاں وچ منتقل کر دتا گیا۔ فیر ریگستان دا سفر شروع ہو گیا۔ اک لمے سفر مگروں سانوں دو خیمے نظر آئے۔ اوہدے علاوہ دور دور تک ریگستان ای ریگستان نظر آ رہیا سی۔ اسیں اوہناں خیمیاں دے کول پہنچے تے سانوں اوہناں وچوں اک خیمے وچ بٹھا دتا گیا۔ خیمے دے اندر بہت گرمی سی۔ مکھیاں بھنبھنا رہیاں سن۔ کوئیا ئیر کنڈیشنر نظر نہیںآ رہیا سی۔
میں سوچ رہیا سی کہ جہڑے خیمے وچ کرنل قذافی رہ رہے ہون گے اوتھے ضرور ائیرکنڈیشنر دا بندوبست ہووے گا لیکن جدوں سانوں اوہناں دے خیمے وچ لے جایا گیا تے میری حیرت دی انتہا نہیں رہی کہ اوتھے وی ایہو صورتحال سی۔ تاہم کرنل قذافی دے چہرے اتے ایس ماحول دی وجہ نال کوئی بیزاری نظر نہیں آندی سی۔ اوہناں نے کھڑے ہو کے ساڈا استبقال کیتا مگر جدوں گل بات شروع ہوئی تے اسیں اوہناں دے لہجے وچ بڑی تلخی محسوس کیتی۔ آکھن لگے میں تہادی گل بعد وچ سناں گا پہلے تسیں میرے دو سوالاں دا جواب دیو۔ پہلا ایہہ کہ ایٹمی دھماکے کرن توں پہلاں تسیں مینوں اعتماد وچ کیوں نہیں لیتا۔ دوجا ایہہ کہ مسئلہ کشمیر اتے مصالحت کران لئی میں پاکستان تے بھارت دے وزرائے اعظم‘ دونواں نوں خط لکھے تے ایہہ پیشکش وی کیتی کہ جے کشمیر نوں مکمل طور تے خودمختار ریاست بنا دتا جاوے تے نویں رایست نوں چلان لئی ابتدائی طور تے جہڑے مالی وسائل درکار ہون گے اوہ لیبیا فراہم کرے گا۔ بھارتی وزیراعظم نے تے میرے ایس خطد ا جواب دتا لیکن تہاڈے وزیراعظم یا دفتر خارجہ نے اوہدی زحمت گوارانہیں کیتی۔ میں آکھیا تہاڈا ایہہ شکوہ میں وزیراعظم نواز شریف تک پہنچا دیاں گا تے فیر جو وی اوہناں دا جواب ہووے گا اوہ تہاڈے تک پہنچا دیاں گا۔
مسئلہ کشمیر دے سوال دا جواب دینا اجے باقی سی۔ پاکستانی سفیر نے مینوں ٹہوکا دتا تے پنجابی وچ آکھیا کہ اوہنوں مسئلہ کشمیر اتے اقوام متحدہ دی قرارداداں بارے دسو۔ میں آکھیا ایہہ ایہدا موقع نہیں۔ سفیر بضد ہو گئے تے آکھن لگے کہ تسیں مینوں گل کرن دی اجازت لے کے دیو۔ میں اوہناں نوں دس دینا واں۔ میں کرنل قذافی نوں آکھیا ایس مسئلہ تے ساڈے سفیر تہانوں کجھ آکھنا چاہندے نیں۔ کرنل قذافی نے اثبات وچ سر ہلایا تے پاکستانی سفیر نے مسئلہ کشمیر اتے اقوام متحدہ دی قرارداداں دا ذکر شروع کر دتا۔ جیویں ای اقوام متحدہ دا ناں ایا تے کرنل قذافی نے سفیر نوں روکیا تے نال والے خیمے وچ موجود اپنے وزیر خارجہ نوں طلب کیتا تے ایس توں عربی وچ ایہدے متعلق دریافت کیتا۔ وزیر خارجہ نے عربی وچ ای اوہنوں بریف کر دتا۔ ایہدے مگروں کرنل قذافی پاکستان دے سفیر ولوں متوجہ ہوئے تے ہتھ نال کجھ ایس طرح گل کرن توں روکیا‘ جیویں شٹ اپ کال دے رہے ہون۔ ایہہ ویکھ کے میں پاکستانی سفیر نوں آکھیا میں آکھیا سی کہ ایہہ ایس گل دے کرن دا موقع نہیں اے۔
کرنل قذافی دوبارہ میرے ول متوجہ ہوئے تے میں صورتحال نوں سنبھالدے ہوئے آکھیا کہ لہور وچ میرے گھر دے کول ای اک بہت وڈا سٹیڈیم اے۔ ایس سٹیڈیم دا ناں تہاڈے ناں تے ’قذافی سٹیڈیم‘ اے۔ جے تسیں کدی پاکستان تشریف لیائو تے ایس سٹیڈیم وچ خطاب کرو تے مینوں یقین اے کہ لکھاں پاکستانی ایتھے تہانوں ویکھن تے سنن لئی جمع ہو جان گے۔ پاکستان دا بچہ بچہ جاندا اے کہ پاکستان دے ایٹمی طاقت بنن وچ تہاڈی مدد شامل اے۔ پاکستان دے عوام تہانوں بہت چاہندے نیں تے تہاڈی بہت عزت کردے نیں۔ مینوں یاد اے کہ میرے ایس طرح کہن تے کرنل قذافی جہڑے پہلے چنگے موڈ وچ نہیںسن‘ اوہناں دے چہرے اتے رونق آ گئی تے اوہ سدھے ہو کے بیٹھ گئے۔ ہن اوہ مطمئن نظر آ رہے سن۔
ملاقات ختم ہون لگی تے کرنل قذافی نے اپنے وزیر داخلہ تے دوجے حکام نوں اندر بلایا تے اوہناں نوں ہدایات جاری کیتیاں کہ لیبیا دے دورے دے دوران سانوں ہرقسم دی سہولت فراہم کیتی جاوے۔ حکومت دے اعلیٰ عہدے داراں نال ملوایا جاوے تے سارے اہم تے تریخی مقاماں دی سیر کروائی جاوے۔ اوہناں نے خاص طور تی سانوں اوہ گھر وکھان دی ہدایت وی کیتی۔ جتھے اوہناں نوں قتل کرن لئی اوہناں اتے فضائی حملہ کیتا گیا سی تے اوہناں دی کم سن نواسی شہید ہو گئی سی۔ کرنل قذافی معجزانہ طور تے بچ گئے سن کیوں جے صرف دو منٹ پہلے اوہ کوئی شے لین لئی دوجے کمرے وچ چلے گئے سن۔
حافظ الاسد نال ملاقات تے مکالمہ
شام دے صدر حافظ الاسد نال ملاقات لئی جدوں ساڈا وفد دمشق پہنچیا تے ائیرپورٹ تے مینوں سربراہ مملکت دا پروٹوکول دتا گیا۔ گارد آف آنر دے نال شام دے نائب وزیر داخلہ نے میرا استقبال کیتا۔ اوہ ساڈے وزیر مہمانداری وی سن۔ اگلے دن صدر حافظ الاسد نال ساڈی ملاقات سی۔ ملاقات توں پہلے اوہناں دا چیف پروٹوکول افسر میرے کول آیا تے آکھیا کہ صدر صاحب دی طبیعت کجھ ناساز اے۔ ڈاکٹراں نے اوہناں نوں آرام دا مشورہ دتا اے لیکن اوہ تہاڈے نال ضرور ملنا چاہن گے۔ لہٰذا میری درخواست اے کہ تسیں اپنی ملاقات پندرہ بیس منٹ وچ مکمل کر لوو۔
اسیں ملاقات لئی صدارتی محل پہنچے تے صدر حافظ الاسد نے بڑے پرتپاک انداز نال ساڈا استقبال کیتا۔ جدوں میں اوہناں نوں وزیراعظم تے صدر پاکستان ولوں نیک خواہشاں دا پیغام دتا تے اوہناںنے آکھیا کہ نواز شریف صاحب نوں جا کے میرے ولوں آکھن کہ اوہ بہت موٹے ہو رہے نیں۔ کھانا کجھ گھٹ کھایا کرو۔ میں اوہناں نوں ٹیلیویژن تے ویکھیا اے۔ ایس ہلکی پھلکی گفتگو مگروں میں اوہناں نوں پاکستان دے ایٹمی دھماکیاں بارے بریفنگ دتی۔ اوہناں نے اوہدے تے بہت خوشی دا اظہار کیتا۔
ملاقات مگروں صدر حافظ الاسد نے اپنے پروٹوکول افسر نون طلب کیتا تے ہدایت کیتی کہ جہنے دن اسیں شام دے پروہنے آں۔ ساڈی چنگے طریقے نال دیکھ بھال کرن تے سانوں شام دی سیر وی کروان۔ اوہ افسر اوسے دن سانوں سیر لئی لتاخیہ (Beach) اتے لے گیا۔ جتھے حافظ الاسد دے پتر بشارالاسد‘ جہڑے ہن شام دے صدر نیں۔ اپنے اہلخانہ دے نال موجود سن۔ اوہ اک نیکر پہنے ہوئے سن باتھ (Sun Bath)لے رہے سن۔ جدوں اوہناں نے سانوں ویکھیا تے ساڈے کول آئے۔ کجھ دیر تک ساڈے نال گل بات کردے رہے۔
اک عرب صنعتکار‘ جنہاں نوں میں اپنے والد صاحب دے زمانے توں جاندا سی تے جہناں دی پاکستان وچ وی مختلف شعبیاں وچ بڑی سرمایہ کاری اے۔ اوہناں نے اپنے بحری جہاز اتے سانوں سمندر وچ کافی اگے لے جان دا بندوبست کیتا ہویا سی۔ جہاز نوں سمندر دے درمیان کھڑا کر دتا گیا سی۔ جہاز دے اندر ای دعوت دا اہتمام سی۔ مختلف چھوٹی کشتیاں دے ذریعے سارے پروہنیاں نوں جہاز تک لایا گیا۔ رات اک وجے تک ایہہ دعوت چلدی رہی۔ اسیں جہاز ای اوچ سوئے تے سویرے واپس دمشق آئے۔ سٹاف افسر کرنسل منیر وی ساڈے نال سن۔
اگلے دن جمعہ سی۔ نماز جمعہ دے مقامی وقت دا سانوں صحیح اندازہ نہیں سی۔ اسیں تیار ہو کے نکلے تے پروٹوکول افسر نے دسیا کہ اسیں دیر کردتی اے۔ اہل سنت والجماعت دی مسجد ایتھوں کافی دور اے۔ اوتھے پہنچدے پہنچدے نماز جمعہ نکل جاوے گی۔ میں پچھیا‘ قریب کیہڑی مسجد اے۔ آکھن لگیا‘ ایہہ اہل تشیع دی اے۔ میں آکھیا مسجد اہل سنت دی ہووے یا اہل تشیع دی‘ اللہ دا گھر اے۔ ایہہ مسجد کول اے تے اسیں ایسے مسجد وچ نماز جمعہ پڑھدے نیں۔ میرے ایس گل تے اوتھے موجود سارے لوک حیران وی ہوئے تے خوش وی ہوئے۔ شام دے حکام نوں ساڈے ولوں ایہ اک چنگا پیغام گیا سی۔
شاہ سلمان بن عبدالعزیز دی میزبانی دا شرف
سعودی عرب دا رویہ پاکستان دے نال شروع ای توں برادرانہ رہیا اے۔ بطور وزیر داخلہ میری ملاقاتاں سعودی وزیر داخلہ تے خادمین حرمین شریف نال ہوندی رہندیاں سن لیکن ایتھے میں خاص طور تے موجودہ فرمانروا شاہ سلمان بن عبدالعزیز السعود‘ جہڑے اوہناں دناں گورنر ریاض سن دے چار روزہ دورہ پاکستان دا ذکر کراں گا۔ اوس دورے وچ اوہانں دو پتر وی اوہناں دے نال سن۔ میں اوہناں دا وزیر مہمانداری سی۔ اوہناں دے اوس دورے دا مقصد سلطانہ فائونڈیشن دے نویں بلاک دا افتتاح کرنا سی۔ اوس دورے دے دوران روزانہ اٹھ وجے سویرے میں اوہناں دے نال ناشتہ کردا تے رات نوں اوہناں دے نال کھانا کھان مگروں گھر واپس آندا سی۔
اسلام آباد وچ سلطانہ فائونڈیشن‘ شاہ سلیمان بن عبدالعزیز دی بیگم دے ناں نال منسوب اے۔ ایہدے وچ تقریباً تن چار ہزار بچیاں تعلیم حاصل کر رہیاں نیں۔ سلطانہ فائونڈیشن دے چیئرمینڈاکٹر عبدالغنی سعودی فرمانروا دے خاندانی معالج نیں۔ اوہناں نے زمین لئی سی ڈی اے وچ درخواست دتی ہوئی سی۔ میں وزیراعظم نواز شریف کولوں اوہدی منظوری لے لیتی لیکن سی ڈی اے نے آکھیا کہا یہہ ساڈی زمین اے جہڑی تقریباً اک مربع بندی اے لہٰذا تسیں سانوں گورنر ریاض کولوں اوہدا معاوضہ دوائو۔ مینوں سی ڈی اے دا ایہہ مطالبہ چنگا نہ لگیا میں خود وزیراعظم نواز شریف نال گل کیتی تے آکھیا کہ سانوں گورنر ریاض کولوں اوس زمین دی قیمت نہیں لینی چاہیدی اے۔ اوہناں نے میری گل نال اتفاق کیتا۔
اوس دورے دے دوران میں شاہ سلمان بن عبدالعزیز دے اعزاز وچ مری وچ اک ظہرانی دا پربندھ وی کیتا۔ جہدے وچ کئی اسلامی ملکاں دے سفیر تے مذہبی رہنا وی موجود سن۔ میں اوہناں دی فیملی نوں شکر پڑیاں دی سیر کروائی۔ صدر تے وزیراعظم تے وفاقی وزرا نال ملاقاتاں دا پربندھ کیتا۔ لہور وچ اوہناں دی وزیراعلیٰ تے گورنر پنجاب نال ملاقات کروائی۔ بادشاہی مسجد تے شاہی قلعہ دی سیر کروائی۔ اوہناں دے نال ایہہ چار دن بہت مصروف گزرے سن۔
سعودی عرب روانہ ہونتوں پہلاں شاہ سلمان بن عبدالعزیز نے میرا شکریہ ادا کردے ہوئے مینوں اپنا ذاتی فون نمبر دیندے ہوئے آکھیا کہ ایہہ میرا انتہائی ذاتی نمبر اے جہنوں میرے سوا کوئی نہیں چکدا۔ مگرتہاڈا جدوں جی چاہوے میرے نال ایس نمبر اتے رابطہ کر سکدے او۔ اوس نمبر تے بعد وچ میری اوہناں نال اک دو واری گل وی ہوئی۔
کارگل جگ دا تنازع‘ میرے مشاہدات
1999ء وچ جدوں وزیراعظم نواز شریف تے فوج دے درمیان کارگل آپریشن اتے تنازع پیدا ہویا تے نواز شریف نے ایہہ آکھنا شروع کردتا بلکہ ہن وی ایہو آکھدے نیں کہ کارگل آپریشن دے بارے وچ اوہناں نوں بے خبر رکھیا گیا سی لیکن اوہناں دا ایہہ آکھنا قطعاً درست نہیں اے۔
وزیراعظم نواز شریف نوں فوج نے دو موقعیاں اتے کارگل آپریشن دے بارے بریفنگ دتی سی۔ پہلی واری 29جنوری 1999نوں اسکردو وچ‘ دوسری واری 5فروری 1999 نوں کیل وچ۔ ایہناں برینگا دا ذکر جنرل پرویز مشرف نے اپنی خودنوشت “In The Line of Fire” وچ وی کیتا اے۔ اوہدے مگروں 12مارچ 1999 نوں وزیراعظم نواز شریف سنے کجھ وفاقی وزیراں نوں فوجی افسراں ولوں تازہ ترین صورتحال توں اگاہ کیتا گیا۔ میں میٹنگ وچ رلت لئی لہور اپڑیا تے اوس ویلے تک میٹنگ ختم ہو چکی سی۔ جنرل (ر) عبدالمجید ملک نے مینوں دسیا کہ ایس میٹنگ دے اختتام تے نواز شریف نے آکھیا آئو!اسیں سارے رل کے کارگل آپریشن دی کامیابی لئی دعا کریے۔
کارگل آپریشن بھرواں طور تے شروع ہون توں پہلاں وزیراعظم ناوز شریف اینے پرجوش سن کہ ڈائریکٹر جنرل ملٹری آپریشن دے دفتر وچ اک میٹنگ دے دوران اوہناں نے بے تابانہ پچھیا‘ کیہ دراس کارگل روڈ سری نگر نوں جاندا اے؟ اوہناں نے ایہہ وی آکھیا کہ مسئلہ کشمیر صرف بس سروس دے ذریعے حل نہیں ہو سکدا بلکہ ایہدے لئی ملٹری آپریشنز وی جاری ر ہنے چاہیدے نیں۔

12اکتوبر1999ء نوں وزیراعظم نواز شریف دی ہدایت اتے میں اک میٹنگ طلب کیتی سی۔ اوہدے وچ انٹیلی جنس ایجنسیاں دے سربراہ تے چاراں صوبیاں دے وزرائے اعلیٰ دے علاوہ آئی ایس آئی دے ڈائریکٹر جنرل خواجہ ضیاء الدین نے وی رلت کرنی سی۔ اسیں اسلحہ دی نمائش تے پھیلائو دی روک تھام لئی قابل عمل تجویزاں اتے غور کرنا سی تے دو دن مگروں یعنی 14اکتوبر نوں اوہدی رپورٹ کابینہ دی دفاعی کمیٹی وچ پیش کرنا سی۔ وزیراعظم نواز شریف دی ہدایت سی کہ میں کابینہ دی دفاعی کمیٹی وچ اسلحہ دی نمائش اتے پابندی دی تجویزاں پیش کراں۔ اوہ فوج دے ذریعے ایس قنون اتے عملدرآمد کروا لین گے۔
آخری میٹنگ وچ شہباز شریف دا اضطراب
آئی ایس آئی دے ڈآئریکٹر جنرل خواجہ ضیاء الدین نے اپنی مصروفیت ظاہر کر کے اپنا نمائندہ ایس میٹنگ وچ بھجوا دتا۔ سندھ توں سید غوث علی شاہ وی نہیں آ سکے۔ وزیراعلیٰ پنجاب شہباز شریف تے وزیراعلیٰ خیبر پختوانخوا مہتاب عباسی البتہ موجود سن۔میٹنگ وچ وزیراعظم نواز شریف دی ایس تجویز اتے رائے لئی گئی کہ اسلحہ دی نمائش اتے سزائے موت ہونی چاہیدی اے۔ تقریباً سارے شریکاں نے تجویز دی مخالفت کیتی تے آکھیا کہ ایہہ بہت سخت تے ناقابل عمل تجویز اے۔ خیبر پختوانخوا والیاں دا آکھنا سی کہ ہر ویلے بندوق نال رکھنا تے ساڈی روایت اے۔ فیر ایہدی ضمانت وی کوئی نہیں دے سکدا کہ ایس قنون دا اطلاق ایہدی روح دے مطابق ہووے گا یا نہیں۔
کافی بحث مگروں فیصلہ ہویا کہ اج دے ایس اجلاس دی رپورٹ14اکتوبر نوں وزیراعظم نواز شریف نوں پیش کردتی جاوے’ اوہدے مگروں ویکھیا جاوے گا۔ ایس میٹنگ دے دوران شہباز شریف زیادہ تر خموش رہے۔ اوہ بڑے مضطرب نظر آ رہے سن۔ جدوں میں اوہناں نوں گڈی تک چھڈن لئی باہر آیا تے آکھن لگے’ چودھری صاحب! اج تسیں کھانا نہیں کھوایا۔ فیر آپ ای بولے کہ میں اجے جاپان دے سفیر نال ملنا اے ورنہ وزیراعظم ہائوس جا کے اکٹھے لنچ کردے۔ اِنج اوس دن میں وزیراعظم ہائوس جان توں بچ گیا ورنہ فوج دے آن مگروں وزیراعظم ہائوس وچ مینوں وی نال ای دھر لیا جانا سی۔ کسے نے میری ایہہ گل نہیں مننی سی کہ میں صرف لنچ کرن ای وزیراعظم ہائوس آیا سی۔
نواز شریف حکومت بچ سکدی سی’ بشرطیکہ…
میں اجے اپنے دفتر وچ ای سی کہ چودھری پرویزالٰہی نے مینوں ٹیلیفون کر کے دسیا کہ فوج نے ٹیک اوور کر لیتا اے۔ میں اپنے ذرائع توں پتہ کیتا تے ایس خبر دی تصدیق ہو گئی۔ایس توں پہلاں مینوں ایس واقعے دی کوئی اطلاع نہیں سی بلکہ شاید انٹیلی جنس بیورو دے ڈائریکٹر جنرل نوں وی پتہ نہیں سی کیوں جے ساڈے پنج وجے ڈائریکٹر جنرل انٹیلی جنس بیورو نے ٹیلیفون کر کے مینوں دسیا سی کہ وزیراعظم نواز شریف نے جنرل پرویز مشرف نوں برطرف کر کے خواجہ ضیاء الدین نوں نواں چیف آف آرمی سٹاف مقرر کر دتا اے۔
میرا خیال ایہہ ہے کہ وزیراعظم نواز شریف دا جنرل پرویز مشرف نوں برطرف کرن دا فیصلہ انفرادی سی بلکہ مگروں ایہہ چیز وی سامنے آ گئی کہ اوہ ایس توں پہلاں حسین نواز تے نذیر ناجی دی مدد نال اک تقریر وی تیار کروا چکے سن’ جہڑی اوہناں نے جنرل پرویز مشرف دی برطرفی مگروں کرنی سی۔ میرا ایہہ وی خیال اے کہ نواز شریف جے چیف آف آرمی سٹاف جنرل پرویزمشرف دے جہاز دا رخ تبدیل کرن دی کوشش نہ کردے تے اوہناں دی حکومت بچ سکدی سی۔میری اطلاع دے مطابق فوج دا نواز شریف حکومت نوں برخاست کرن دا کوئی ارادہ نہیں سی’ تاہم ایہہ گل طے ہو چکی سی کہ جے وزیراعظم نواز شریف نے ایس وار آرمی چیف نوں برطرف کرن دی کوشش کیتی تے فیر اوہناں دی حکومت نوں ختم کردتا جاوے گا۔ ایہدا ثبوت ایہہ ہے کہ آرمی ٹیک اوور انتہائی سرعت تے بغیر کسے رکاوٹ دے پایۂ تکمیل نوں پہنچیا۔ ایس ضمن وچ مینوں کجھ دلچسپ واقعے یاد آ رہے نیں۔
جنرل پرویز مشرف نوں گرفتار کرن دا ‘منصوبہ’
ایہہ آرمی ٹیک اوور دے بہت بعد دی گل اے’ اک دن میں تے جنرل پرویز مشرف اک تقریب وچ کھانے دی میز اتے اکٹھے بیٹھے سی۔ایدھر اودھر دی گلاں ہو رہیاں سی’ اک بندا جہڑا غالباً بیرون ملک توں آیا سی تے اوس ویلے ساڈے نال ای بیٹھیا سی’ آکھن لگیا کہ جنرل صاحب’ اوہ جہاز والا قصہ تے سنائو، آخر ہویا کیہ سی، جنرل پرویز مشرف نے ہَسدے ہوئے آکھیا،یار! اوہ قصہ بہت پرانا ہو گیا اے۔ بہرحال جدوں اوس بندے نے اصرار کیتا تے پرویز مشرف نے 12 اکتوبر نوں جہاز دے اندر دی کہانی سنانا شروع کردتی۔
جنرل پرویز مشرف جہاز دی اندر دی کہانی سنا چکے تے میں آکھیا’ جناب! جہاز دے اندر دی کہانی تے تسیں سنا دتی’ جہاز دے باہر دی کہانی میں تہانوں سنانا واں۔ مقبول شیخ’ غوث علی شاہ دے مشیر سن تے 12اکتوبر دی شام نوں کراچی توں مینوں لمحے لمحے دی رپورٹ کر رہے سن۔ اوہناں نے مینوںدسیا کہ وزیراعظم نواز شریف بار بار غوث علی شاہ نوں فون کر رہے سن کہ تسیں آپ ائیرپورٹ جائو تے اپنی نگرانی وچ آرمی چیف جنرل پرویز مشرف نوں گرفتار کروائو۔ ایس دوران آئی جی سندھ رانا مقبول احمد وی غوث علی شاہ دے کول پہنچ گئے تے آکھن لگے’ میں جاننا واں کہ تہاڈے اتے وزیراعظم نواز شریف دا بہت دبائو اے۔ ایس طرح کرنے آں کہ ائیرپورٹ چلنے آں’ جے جنرل پرویز مشرف نوں گرفتار کر لیتا تے ٹھیک’ ورنہ آکھاں گے کہ سر! تہاڈا استقبال کرن لئی آئے ساں۔
مقبول شیخ دے بقول اوہناں نے غوث علی شاہ نوں ایس مقصد لئی ائیرپورٹ جان توں روکن دی بہت کوشش کیتی تے آکھیا کہ ایہہ کم نہیں ہو سکے گا’ کھیڈ ختم ہو چکیا اے لیکن اوہ ائیرپورٹ پہنچن تے بضد سن۔ جیویں ای اسیں اوتھے پہنچے تے ویکھیا کہ ائیرپورٹ دے سامنے اک فور سٹار فوجی گڈی کھڑی اے جہدی نمبر پلیٹ توں کور ہٹیا ہویا سی۔ ایہدا مطلب سی کہ جنرل صاحب ایتھے موجود نیں۔ ایہہ ویکھ کے آئی جی پولیس رانا مقبول احمد’ غوث علی شاہ نوں اوتھے چھڈ کے رفوچکر ہو گئے۔ غوث علی شاہ نے مقبول شیخ نوں فون کیتا تے پچھیا کہ ہن کیہ کراں۔ مقبول شیخ نے آکھیا’ تسیں وی واپس چلے جائو۔ سی ایم ہائوس پہنچ کے غوث علی شاہ نے دوبارہ فون کیتا تے مقبول شیخ نے آکھیا’ بہتر ایہہ ہے کہ ہن تسیں گھر ای چلے جائو کیوں جے ہر پاسے خطرہ اے۔ چنانچہ اوہ گھر چلے گئے جتھے اوہناں نوں نظر بند کر دتا گیا۔
غوث علی شاہ انتطار کردے رہ گئے!
12 اکتوبر1999ء مگروں غوث علی شاہ وی نواز شریف تے شہباز شریف دے نال لانڈھی جیل وچ سن۔ جہڑے دن نواز شریف تے شہباز شریف اپنے خاندان سنے جدہ جا رہے سن تے اوہناں لئی جہاز تیار کھڑا سی۔ غوث علی شاہ نے شہباز شریف نوں پچھیا کہ تسیں کتھے جا رہے او؟ شہباز شریف نے جواب دتا کہ اوہ کسے نال ملن جا رہے نیں’ اک دو گھنٹے تک واپس آ جان گے۔ کجھ دیر مگروں غوث علی شاہ نے ٹی وی اتے ویکھیا کہ نواز شریف تے شہباز شریف’ اوہناں دے خاندان تے اوہناں دے ملازم چکلالہ ائیرپورٹ توں جدہ لئی روانہ ہو گئے نیں۔ایہہ واقعہ غوث علی شاہ نے خود مشاہد حسین سید نوں سنایا سی۔ غوث علی شاہ نے مشاہد حسین سید نوں آکھیا کہ شاہ صاحب’ ایس جہاز وچ ساڈے لئی اک سیٹ وی نہیں سی۔
جنرل پرویز مشرف نوں میاں محمد شریف دی دعوت
اک واری میں جنرل پرویز مشرف نوں پچھیا’ تہانوں نواز شریف دے والد میاں محمد شریف نے اپنے گھر کھانے تے بلایا سی تے تہاڈی بیگم وی تہاڈے نال سن تے کھانے مگروں میاں شریف نے تہانوں آکھیا سی کہ تسیں میرے چوتھے پتر او؟
جنرل مشرف نے ہسدے ہوئے آکھیا’ ہاں! انج ای ہویا سی۔ میں آکھیا’ اوس دن تہاڈی ملاقات مگروں جدوں میں تے پرویزالٰہی’ میاں شریف صاحب نال ملن لئی گئے تے تہاڈے نال اپنی ملاقات دا ذکر کردے ہوئے اوہناں نے سانوں آکھیا کہ میں نواز (وزیراعظم نواز شریف) نوں آکھیا اے کہ ایہنوں (جنرل پرویز مشرف نوں) فوراً فارغ کر دیو۔ میں اوہدی اکھاں ویکھیاں نیں’ بڑی خطرناک اکھاں نیں۔
ٹیک اوور مگروں ساڈے گھراں دا گھیرائو
اسلام آباد: میں اسلام آباد وچ اپنے گھر وچ دوپہر دا کھانا کھان مگروں اتے اپنے کمرے وچ جا رہیا سی کہ تھلوں شور دی آواز سنائی دتی۔ میں اتر کے ویکھیا تے کمریاں دے اندر تے باہر بندوقاں تنے فوجی کھڑے سن۔ اک میجر’ جہڑا اوہناں دی کمانڈ کر رہیا سی’ اوہناں دی آواز آئی’ ایکسچینج کتھے اے؟ اوہنوں فوراًبند کر دیو۔ میں میجر نوں آکھیا’ اسیں پہلے وی ایہہ ویلا ویکھیا ہویا اے’ آئو! اسیں بیٹھ کے گل کرنے آں۔ اوہناں نے آکھیا پہلے اسیں اپنی ڈیوٹی ادا کراں گے فیر گل کراں گے۔ پندرہ بیس منٹ وچ اوہناں نے ساڈے سارے ملازماں نوں صحن وچ اکٹھا کر لیتا تے گھر دے چاروں پاسے مسلح فوجی کھڑے کر دتے۔
ایہدے مگروں میجر صاحب میرے کول آ کے بیٹھے’ آکھن لگے سانوں احکامات ملے نیں کہ کسے نوں تہاڈے نال ملن نہیں دینا تے نہ تہانوں ٹیلی فون یا موبائل فون استعمال کرن دی اجازت اے۔ تسیں مہربانی کر کے اپنے سارے موبائل فون سانوں دے دیو۔ میں اپنے ملازم نوں آکھیا’ سارے موبائل فون میجر صاحب دے حوالے کر دتے جان۔ فیر میجر نے آکھیا کہ اسیں ایدھر ای رہنا اے۔میں ملازم نوں آکھیا کہ میجر صاحب نوں مہمان خانے وچ ٹھہرایا جاوے تے کھان پین وچ کسے قسم دی تکلیف نہیں ہون دتی جاوے۔ رات اَٹھ وجے دے کول بریگیڈیئر ستی’ اوس ویلے ٹین کور دے کمانڈر سن۔ ساڈے گھر آئے’ بڑی خوش اخلاقی نال ملے تے پچھیا کہ تہانوں کوئی تکلیف تے نہیں پہنچی۔ فیر آپ ای آکھن لگے’ ایہہ ساڈی پریکٹس اے جہڑی اسیں کر رہے آں۔
لہور: ایہدے الٹ جدوں لہور وچ ساڈے گھر فوجی اہلکار آئے تے اوہناں نے آندے ای سارے چوکیداراں کولوں اسلحہ لے لیا بلکہ تن چار ملازماں نوں زدوکوب وی کیتا۔ اک فوجی افسر پستول پھڑے گھر دے اندرونی حصے وچ داخل ہو گئے جتھے زنانیاں بیٹھیاں سن تے تیز آواز وچ پچھیا’ چودھری پرویزالٰہی کتھے نیں؟ پرویزالٰہی اوس ویلے کدھرے باہر گئے ہوئے سن ۔گھر والیاں نے آکھیا’ اوہ باہر نیں تے اجے واپس آ رہے نیں۔ فوجی افسر نے بدتمیزی نال آکھیا’ نہیں’ اوہ اندر ای کدھرے موجود نیں’ جہدے تے ساڈی اک بھین جہڑی ٹیرس اتے کھڑی سی اوہناں نے غصے نال آکھیا’ تسیں فوراً باہر چلے جائو تے جہڑی گل کرنی اے’ مرداں دے نال کرو’ ساڈے نال ایس طرح گل نہ کرو۔ میجر باہر آ گئے تے ٹیلیفون ایکسچینج توڑن مگروں اک کمرے وچ بیٹھ گئے۔
کجھ دیر مگروں چودھری پرویزالٰہی آگئے۔ اوہناں نے صورتحال دا جائزہ لین مگروں جنرل پرویز مشرف نال گل کیتی تے آکھیا کہ ایہہ جہڑے تہاڈے لوک کر رہے نیں’ غلط کر رہے نیں۔ جنرل پرویز مشرف نے فوجی اہلکاراں اتے سخت برہمی دا اظہار کیتا تے اوسے ویلے بریگیڈیئر نال گل کیتی کہ میجر صاحب نوں حکم دتاجاوے کہ ایہہ بدتمیزی بند کیتی جاوے۔ بریگیڈیئر نے پرویزالٰہی کولوں معذرت کیتی’ جہدے مگروں میجر دا رویہ وی بدل گیا۔ چودھری پرویزالٰہی اوس ویلے پنجاب اسمبلی دے سپیکر سن۔ فیر وی اوہناں نوں اَٹھ دس دن لئی گھر وچ محدود رہنا پیا سی۔ اوہ اٹھ دس دن زیر حراست رہے۔ ایتھے وی پرویز الٰہی دی ہدایت سی کہ فوجی افسراں تے اہلکاراں دا ہر طرح خیال رکھیا جاوے۔
‘مشرف نواز دس سالہ معاہدہ’
نواز شریف خاندان دی جدہ روانگی
12اکتوبر1999ء تا10دسمبر2000ئ
ایہہ نواز شریف دی جدہ روانگی توں پہلے دی گل اے۔ اک دن شہباز شریف دے پتر حمزہ شہباز’ اعجاز حسین بٹالوی دے گھر پہنچے تے اوہناں نوں نواز شریف دا سنیہا پہنچایا کہ تایا ابو (نواز شریف) اوہناں نوں اٹک جیل وچ ملاقات لئی بلا رہے نیں۔ اعجاز حسین بٹالوی ایس کیس وچ اوہناں دے وکیل سن بلکہ نواز شریف لئی اوہناں نوں وکیل اسیں ای کیتا سی۔ بٹالوی صاحب نے خرابی طبیعت دی وجہ نال معذرت کر لیتی لیکن حمزہ شہباز منت سماجت کر کے اوہناں نوں نال لے جان وچ کامیاب ہو گئے۔ ایہہ کہانی بٹالوی صاحب نے آپ مینوں سنائی۔
نواز شریف نے جیب وچوں اک کاغذ کڈیا تے آکھیا
بٹالوی صاحب نے دسیا کہ اٹک قلعہ دی ایس ملاقات وچ نواز شریف دے علاوہ اوہناں دی بیگم کلثوم نواز تے اک پائلٹ’ جہنوں میں جاندا نہیں سی’ اوہ وی موجود سن۔ نواز شریف نے اک رقعہ جیب وچوں کڈ کے بٹالوی صاحب نوں پھڑایا تے آکھن لگے’ ایہنوں ذرا پڑھ لوو۔ ایہہ اوہ معاہدہ سی جہڑا نواز شریف نے حکومت دے نال کیتا سی تے جہدے وچ لکھیا سی کہ اوہ اگلے دس سال تک سیاست وچ حصہ نہیں لین گے۔
بٹالوی صاحب نے رقعہ پڑھن مگروں پہلا سوال ایہہ کیتا کہ کیہ تسیں ایس معاہدے اتے دستخط کر دتے نیں۔ نواز شریف نے آکھیا’ دستخط تے کردتے نیں۔ ایہدے اتے بٹالوی صاحب نے آکھیا’ میاں صاحب! تسیں اپنے ڈیتھ وارنٹ اتے دستخط کر دتے نیں۔ ہن میں تہاڈی کیہ مدد کر سکنا واں۔ فیر اوہناں نے آکھیا کہ ایس معاہدے نوں ضرور کسے ان پڑھ بندے نے تیار کیتا اے کیوں جے ایہدے وچ سپلینگز سنے گرائمر دی وی کئی غلطیاں نیں۔ بٹالوی صاحب تھوڑی دیر نواز شریف دے کول بیٹھے رہے۔ فیر اوہناں نے حمزہ شہباز شریف نوں آکھیا کہ مینوں ہن لہور واپس چھڈ آئو۔ لہٰذا ایہہ آکھنا درست نہیں کہ اسیں نواز شریف دا ساتھ چھڈیا’ بلکہ نواز شریف خود ای سب دا ساتھ چھڈ کے اپنی مرضی نال باہر چلے گئے۔
جیل وچ بدسلوکی دی جعلی کہانیاں
اسیں نواز شریف نال ملن اٹک قلعہ جاندے رہندے ساں۔ اک واری ملاقات دے دوران اک میجر اوہناں دے کول مینیو لے کے آئے تے پچھن لگے’ تہانوں کھان وچ جہڑی ڈشاں پسند نیں’ اوہ دس دیو’ تہاڈے لئی اوہو کھانا تیار ہو کے آیا کرے گا۔ ایہہ آکھنا وی درست نہیں کہ اوہناں نے اٹک جیل وچ بڑی صعوبتاں تے تکلیفاں برداشت کیتیاں نیں۔ بہت ساری چیزاں دے تے اسیں آپ گواہ آں۔ حقیقت ایہہ ہے کہ جیل وچ نواز شریف دے نال کوئی غیر انسانی سلوک روا نہیں رکھیا گیابلکہ اوہناں دا تن ویلے دا کھانا وی اوہناں دی پسند دے مطابق تیار ہوندا سی۔
شریف خاندان نال ساڈا حسن سلوک
نواز شریف’ شہباز شریف تے اوہناں دے خاندان دی جدہ روانگی مگروں لہور وچ جہڑے اوہناں دے قریبی رشتہ دار رہ گئے سن’ اوہناں وچ حمزہ شہباز شریف وی شامل سن۔حمزہ شہباز نال ساڈا رابطہ رہندا سی۔ اسیں اپنے دور وچ شریف خاندان دے کسے فرد نوں کدی کوئی تکلیف نہیں ہون دتی۔ حمزہ شہباز شریف فون اتے جدوں کدی کوئی مسئلہ بیان کردے یا کوئی شکایت کردے تے اسیں پوری کوشش کردے کہ اوہناں دا مسئلہ چھیتی حل ہووے تے اوہناں دی شکایت فوری طور تے رفع ہووے۔ شریف خاندان دے پاکستان وچ موجود ملازماں تے گارڈاں نوں تنخواہواں تک باقاعدگی نال مل رہیاں سن۔ حمزہ شہباز اپنی شوگر ملاں نوں گنے دی سپلائی وچ مشکلات دا ذکر کردے تے چودھری پرویزالٰہی ذاتی دلچسپی لے کے اوہناں دی مشکلات دور کردے سن۔ اک واری حمزہ شہباز نے آکھیا کہ میں جدوں کدی فیملی دے نال باہر کسے ریسٹورنٹ وچ کھان لئی جانا واں تے ہر دوجی میز اتے سادہ کپڑیاں وچ ایجنسیاں دے لوک آ بیٹھدے نیں جہدی وجہ نال میری تے میری فیملی دی پرائیویسی متاثر ہوندی اے۔ ایہہ مسئلہ وی چودھری پرویزالٰہی نے حل کرا دتا۔
اک واری نواز شریف دی والدہ محترمہ نوں جدہ روانگی توں روک دتا گیا۔ اوہناں دا نام ایگزٹ کنٹرول لسٹ وچ سی۔ اوہناں نے کراچی ائیرپورٹ توں مینوں فون کیتا تے آکھیا کہ مینوں ایتھے روک لیتا گیا اے جہدے تے میں فوری طور تے متعلقہ حکام نال رابطہ کیتا تے اوہناں نوں سختی نال تاکید کیتی کہ محترمہ دی روانگی وچ کوئی رکاوٹ نہ پائو۔ میں اوس ویلے تک چین نال نہیں بیٹھیا جدوں تک مینوں اگلی پرواز توں اوہناں دی روانگی دی اطلاع نہیں مل گئی۔
میاں محمد شریف دی قبر اتے فاتحہ خوانی
جدوں نواز شریف دے والد میاں محمد شریف دا انتقال ہویا تے میں لندن وچ سی۔ لہٰذا میں میاں شریف دی تدفین وچ رلت نہیں کر سکیا سی لیکن میں اوسے ویلے جدہ وچ اوہناں دے عزیز ترین دوست سجاد شاہ جہڑے اوہناں دے نال ای سرور محل وچ رہ رہے سن نوں ٹیلیفون کیتا تے اوہناں نوں میاں صاحب دے نام تعزیتی پیغام دتا۔ لندن توں واپسی تے’میں تے پرویزالٰہی دونویں رائیونڈ گئے جتھے میاں شریف مرحوم دی قبر اتے پھُلاں دی چادر چڑھائی تے فاتحہ خوانی کیتی۔
پاکستان مسلم لیگ دا دورِ حکومت
2002ء تا2007ئ
(زیر نظرباب وچ’ میں اوہناں متفرق واقعات دا ذکر کراں گا’ جہناں نال 2002ء توں 2007ء دے دوران بطور صدر مسلم لیگ میرا براہ راست تعلق رہیا۔ اپنی وزارت عظمیٰ’ پنجاب وچ پرویزالٰہی دور حکومت’ چیف جسٹس دی معزولی’ لال مسجد آپریشن تے این آر او دا تذکرہ’ میں آئندہ ابواب وچ وکھرا وکھرا تفصیل نال کراں گا)
2002ء وچ جنرل پرویز مشرف نے الیکشن کروائے’ جہدے وچ پیپلز پارٹی’ نون لیگ تے ساڈی پارٹی پاکستان مسلم لیگ سنے ساری پارٹیاں نے حصہ لیا۔ انتخابی نتائج سامنے آئے تے ساڈی پارٹی پاکستان مسلم لیگ پہلے نمبر تے’ متحدہ مجلس عمل دوجے نمبر تے پاکستان پیپلز پارٹی تیجے نمبر تے آئیاں۔ ہن ساڈے سامنے حکومت سازی دا مرحلہ سی۔
قاضی صاحب نے قراقلی ٹوپی چکی تے آکھیا
حکومت سازی لئی پہلے ساڈے مذاکرات متحدہ مجلس عمل دے نال ہوئے۔ اوہناں میٹنگاں وچ متحدہ مجلس عمل ولوں قاضی حسین احمد’ مولانا فضل الرحمن تے مولانا محمد خان شیرانی شریک ہوندے سن۔ پاکستان مسلم لیگ ولوں جدوں میں وزیراعظم لئی ظفراللہ جمالی دا ناں لیا تے پہلے مرحلہ اتے ایہہ مسترد ہو گیا۔ مولانا فضل الرحمن نے آکھیا کہ ظفراللہ جمالی تے بالکل قبول نہیں۔ ایہدی اک وجہ تے ایہہ سی کہ بلوچستان دی سیاست وچ مولانا فضل الرحمن تے ظفراللہ جمالی اک دوجے دے حریف سن۔ دوجی وجہ ایہہ سی کہ مولانا فضل الرحمن آپ وی وزارت عظمیٰ دے امیدوار سن۔
ایہہ میٹنگاں طول پھڑ رہیاں سن تے بظاہر کوئی فیصلہ نہیں ہو رہیا سی۔ مینوں یاد اے کہ ایسی ای اک میٹنگ وچ’ جدوں بحث بہت لمی ہوگئی تے اذان فجر دا ویلا ہون لگیا تے قاضی حسین احمد نے اپنے سامنے میز اتے رکھی اپنی قراقلی ٹوپی چکی تے کرسی توں اٹھن دی تیاری کردے ہوئے حتمی لہجے وچ آکھیا’ متحدہ مجلس عمل ولوں میں اج آخری گل آکھن لگیا واں۔ جے تہانوں منظور ہویا تے ٹھیک’ ورنہ اج توں ساڈے ولوں ایہہ میٹنگاں ختم۔ فیر اوہناں نے آکھیا’ پاکستان مسلم لیگ تے متحدہ مجلس عمل دی مخلوط حکومت وچ چودھری شجاعت حسین’ وزیراعظم تے مولانا فضل الرحمن نائب وزیراعظم ہون گے۔ نائب وزیراعظم دے عہدے لئی جے قنون وچ کسے تبدیلی دی لوڑ ہووے گی تے کر لیتی جاوے گی۔ لیاقت بلوچ’ سپیکر قومی اسمبلی’ جد کہ شاہ احمد نورانی چیئرمین سینیٹ ہون گے۔ قاضی صاحب ایہہ آکھ کے نماز فجر دی تیاری لئی چلے گئے۔
میرظفراللہ جمالی دی بطور وزیراعظم نامزدگی
متحدہ مجلس عمل ولوں حکومت سازی لئی ایہہ مذاکرات نتیجہ خیز ثابت نہ ہوسکے تے صدر پرویز مشرف نے وزیراعظم دے نامزدگی دا معاملہ میرے اتے تے پارٹی اتے چھڈ دتا۔ ہن میٹنگاں دا اک نواں سلسلہ شروع ہویا۔ میری رائے ایہہ سی کہ بلوچستان وچ ہمیشہ توں احساس محرومی رہیا اے۔ ایس صوبے توں اج تک کوئی وزیراعظم نہیں بنیا۔ قومی اسمبلی وچ بلوچستان دے ارکان اسمبلی دی تعداد اینی گھٹ اے کہ عام حالات وچ بلوچستان توں کوئی وزیراعظم آنا ناممکن اے لیکن جے اسیں ایثار دا مظاہرہ کریے تے ایہہ موقع اے کہ اسیں بلوچستان توں وزیراعظم بنا دئیے۔شاید ایس طرح اسیں بلوچستان دے احساس محرومی نوں کجھ گھٹ کر سکیے۔ کافی بحث مباحثے مگروں پارٹی نے میری ایس تجویز نال اتفاق کیتا کہ ساڈے ولوں بلوچستان توں ساڈے رکن قومی اسمبلی ظفراللہ جمالی وزیراعظم دے امیدوار ہون گے۔
پارٹی ولوں وزیراعظم دی نامزدگی دا اختیار ملن مگروں میں صدر پرویز مشرف نال ملاقات کیتی۔ چودھری پرویزالٰہی تے چودھری وجاہت حسین وی میرے نال سن۔ اسیں صدر مشرف نوں دسیا کہ پاکستان مسلم لیگ ولوں ظفراللہ جمالی امیدوار ہون گے۔ صدر مشرف نے آکھیا کہ میں تے اوہناں نوں اینا بوہتا جاندا نہیں آں لیکن تسیں لوکاں نے فیصلہ کر لیا اے تے مینوں ایہدے تے کوئی اعتراض نہیں۔ ایس طرح میر ظفراللہ جمالی دا نام فائنل ہو گیا لیکن میں محسوس کیتا کہ انٹیلی جنس ایجنسیاں نوں ظفراللہ جمالی دے نام اتے کجھ تحفظات نیں۔ اوہناں دی سوچ ایہہ سی کہ بطور وزیراعلیٰ اوہناں دا ٹریک ریکارڈ چنگا نہیں۔ اوہناں دا آکھنا سی کہ تسیں لوک ہور سوچ بچار کر لوو۔ اسیں آکھیا کہ بہت سوچ بچار مگروں ای اسیں ایہہ فیصلہ کیتا اے۔

ملکی تے غیر ملکی میڈیا نوں مطلع کرن دا فیصلہ
صدر پرویز مشرف توں گرین سگنل لے کے پچھلے صدر فاروق احمد خان لغاری نوں ایس بارے وچ اعتماد وچ لین لئی میں اوہناں دی رہائشگاہ تے پہنچیا’ جد کہ چودھری پرویزالٰہی تے چودھری وجاہت حسین اوتھوں گھر واپس آ گئے۔ گھر پہنچن تے اوہناں نے سوچیا کہ وزیراعظم توں متعلق کنفیوژن نوں ختم کرن لئی بہتر ایہو اے کہ میڈیا نوں وی ایس فیصلے توں آگاہ کر دتا جاوے۔ چنانچہ فوری طور تے ملکی تے غیر ملکی میڈیا دی پریس کانفرنس بلان دا فیصلہ ہویا۔ وزیراعظم دے نام دا اعلان کرن دا مقصد ایہہ وی سی کہ آئندہ وزیراعظم لئی جہڑے مختلف حلقے’ صدر مشرف اتے اثرانداز ہون دی کوشش کر رہے نیں’اوہناں نوں روک دتا جاوے۔
فاروق لغاری نال ملن مگروں میں گھر واپس پہنچیا تے ویکھیا کہ میر ظفراللہ جمالی وی آئے ہوئے نیں۔ جنرل حامد جاوید دا ٹیلی فونک پیغام ملیا کہ اوہ میرے نال گل کرنا چاہندے نیں لیکن ایس توں پہلاں کہ میں اوہناں نوں جوابی کال کردا’ چودھری وجاہت حسین میرے کول آئے تے آکھیا کہ پریس کانفرنس وچ تہاڈا انتظار ہو رہیا اے۔ چودھری پرویزالٰہی تے چودھری وجاہت حسین نے میرے اتے زور دتا کہ سانوں فوری طور تے آئندہ وزیراعظم دے نام دا اعلان کر دینا چاہیدا اے۔ چودھری وجاہت حسین نے آکھیا’ بھائی جان! صورت حال ایسی اے کہ کسے وی ویلے کوئی تبدیلی ہو سکدی اے لہٰذا بہتر ایہو اے کہ ہن جد کہ صدر پرویز مشرف نے وی ظفراللہ جمالی دے نام دی منظوری دے دتی اے تے ایسے ویلے ظفراللہ جمالی دے نام دا اعلان کر دتاجاوے تاں جے کنفیوژن دا خاتمہ ہووے۔
پریس کانفرنس وچ’ میں میر ظفراللہ جمالی دے امیدوار ہون دا اعلان کر دتا۔ پریس کانفرنس توں فارغ ہو کے میں جنرل حامد جاوید نوں ٹیلیفون کیتا۔ اوہناں نے آکھیا تسیں بہت چھیتی کیتی۔ تہانوں ایہہ اعلان کل کرنا چاہیدا سی۔ میں آکھیا کہ ہن تے اعلان ہو گیا اے۔ ساڈے ولوں میر ظفراللہ جمالی دے نام دے اعلان مگروں ای اوہناں دی پہلی واری جنرل پرویزمشرف نال ملاقات ہوئی سی۔
ظفراللہ جمالی نال صدر مشرف دی ناراضی’وجوہات
میر ظفراللہ جمالی 2002ء توں 2004ء تک وزیراعظم رہے۔اوہناں نال صدر پرویز مشرف نوں جہڑی پہلی شکایت پیدا ہوئی اوہ ایہہ سی کہ اوہ سست مزاج بندے نیں۔ سرکاری فائلاں کئی کئی دن تک اوہناں دے دفتر وچ اوہناں دے دستخطاں دی منتظر رہندیاں نیں’ لیکن اوہناںنوں کوئی پرواہ ای نہیں ہوندی۔ دوجی شکایت اوس ویلے پیدا ہوئی جدوں میرظفراللہ جمالی بطور وزیراعظم امریکہ دے دورے تے گئے تے واپسی تے اوہناں نے صدر پرویز مشرف نوں جہڑی بریفنگ دتی’ اوہ ایس بریفنگ توں قطعی طور تے مختلف سی جہڑی صدر پرویز مشرف نوں اپنے ذرائع توں ملی سی۔
اک دن صدر پرویز مشرف نے مینوں تے پرویزالٰہی نوں بلایا۔ آکھن لگے’ اک تے وزیراعظم صاحب اٹھدے ای بارہ وجے نیں’ دوجا اوہناں دے دورۂ امریکہ دے بارے طرح طرح دی گلاں ہو رہیاں نیں۔ بطور وزیراعظم میں اوہناں دی کارکردگی توں وی مطمئن نہیں آں۔ تسیں اوہناں نوں آکھو کہ اوہ مستعفی ہو جان۔ صدر دا ایہہ پیغام لے کے جدوں اسیں وزیراعظم ہائوس جمالی صاحب دے کول گئے تے جمالی صاحب نے آکھیا’ صدر صاحب نوں آکھو’ مینوں ایس طرح بے توقیر کر کے نہ کڈو’ میں خود ای مستعفی ہو جانا واں۔
کجھ دناں مگروں صدر پرویز مشرف نے دوبارہ مینوں بلایا تے پچھیا کہ چودھری صاحب’ تسیں جمالی صاحب دے کول گئے سی تے اوہناں نے مستعفی ہون دے بارے وچ کیہ آکھیا سی۔ میں اوہناں نوں جمالی صاحب دا پیغام من و عن دے دتا۔ کجھ دناں مگروں میں’ پرویزالٰہی تے وجاہت حسین ایس سلسلے وچ دوبارہ جمالی صاحب دے کول گئے۔اسیں کئی گھنٹے اوہناں دے نال بیٹھے رہے۔ آخرکار جمالی صاحب استعفیٰ دین تے رضامند ہو گئے۔
ظفراللہ جمالی دا استعفیٰ
وزیراعظم جمالی دے استعفے دے اعلان لئی مسلم لیگ ہائوس وچ اک پریس کانفرنس رکھی گئی۔ صدر پرویز مشرف دی خواہش سی کہ جمالی صاحب خود شوکت عزیز دا نام آئندہ وزیراعظم لئی تجویزکرن۔ اسیں جمالی صاحب دی گڈی وچ بیٹھ کے مسلم لیگ ہائوس آ رہے سی۔ رستے وچ’ جمالی صاحب نے آکھیا’ چودھری صاحب! میں تہاڈا نام تے بطور وزیراعظم تجویز کر سکنا واں لیکن شوکت عزیز دا ہر گز نہیں۔ اسیں اوہناں نوں منان دی بہت کوشش کیتی لیکن اوہ اپنی گل اتے مصر سن۔مسلم لیگ ہائوس پہنچن تے اسیں اک واری فیر اوہناں نوں منان دی کوشش کیتی کہ اگلے وزیراعظم دے طور تے اوہ خود شوکت عزیز دے نام دا اعلان کرن۔ مینوں یاد اے کہ مسلم لیگ ہائوس وچ کارکناں دا زبردست رش سی۔ اسیں مسلم لیگ ہائوس وچ داخل ہون توں پہلاں باہر ای گڈی روک لیتی تے اوہدے شیشے اتے چڑھا لیتے مگر جمالی صاحب خود شوکت عزیز دا نام اگلے وزیراعظم دے طور تے لین لئی تیار نہیں سن۔جدوں اسیں بہت زیادہ اصرار کیتا تے آکھن لگے’ چلو’ اندر چل کے ویکھنے آں۔
پریس کانفرنس شروع ہوئی۔ جمالی صاحب نے چند مقررین دی گل بات مگروں اپنے استعفے دا اعلان کردتا لیکن آئندہ وزیراعظم لئی شوکت عزیز دا نام نہیں لیتا۔ ایس دوران بھگدڑ مچ گئی۔ مائیک تے سپیکرز سب کھِلرگئے تے اسیں واپس آ گئے۔
میں گھر پہنچیا ای سی کہ جنرل حامد جاوید دا فون آیا کہ چودھری صاحب’ جمالی صاحب نے شوکت عزیز دا نام نہیں لیتا’ ایہہ چنگا نہیں ہویا۔ ہن تسیں خود رات نو وجے توں پہلے اک پریس کانفرنس کر کے شوکت عزیز دا نام بطور وزیراعظم تجویز کرو تاں جے ایہہ اعلان رات نو وجے دے خبرنامہ وچ نشر ہو جاوے۔ تھوڑی دیر وچ صدر پرویز مشرف دا وی فون آ گیا۔ آکھن لگے’ چودھری صاحب بڑا کنفیوژن پیدا ہو گیا اے۔ ہُن ای شوکت عزیز تہاڈے کول آ رہے نیں’ ہن تسیں اوہناں نوں پریس کانفرنس وچ اپنے نال بٹھا کے ای اوہناں دے نام دا اعلان کرو۔
شوکت عزیز دی نامزدگی دا اعلان
شوکت عزیز اوس ویلے راولپندی وچ نارکوٹکس دی اک کھیپ نوں ساڑن دی تقریب وچ سن۔ جنرل مشرف دی ہدایت تے تھوڑی دیر مگروں ای ساڈے گھر پہنچ گئے۔ اوہ کافی الجھے ہوئے نظر آ رہے سن۔ آندے ای آکھن لگے’ مینوں جنرل حامد دا رستے وچ فون آیا اے کہ فوراً تہاڈے نال ملاں’ کیہ گل اے؟ مینوں دسو۔ اوس ویلے میرے کول کافی لوک بیٹھے ہوئے سن۔
میں دوجے کمرے وچ کسے نال ملن گیا تے شوکت عزیز نے پرویزالٰہی تے دوجے لوکاں کولوں پچھنا شروع کر دتا کہ آخر ایسی کیہ گل اے جہڑی چودھری شجاعت حسین نے مینوں آکھنی اے۔ جدوں میں کمرے وچ واپس آیا تے پرویزالٰہی تے میں ازراہ مذاق شوکت عزیز نوں تھوڑی دیر سسپنس وچ پاندے ہوئے آکھیا کہ ایہہ تے سانوں وی نہیں پتہ کہ آخر کیہ گل اے۔ ایہہ سن کے اوہ ہور الجھ گئے۔ فیر اسیں اوہناں نوں دس ای دتا کہ تہانوں وزارت عظمیٰ لئی نامزد کیتا جا رہیا اے۔ ایہدے مگروں اسیں اوہناں نوں اپنے نال پریس کانفرنس وچ لے آئے’ جتھے میں آئندہ وزیراعظم لئی اوہناں دے نام دا باضابطہ اعلان کردتا۔پریس کانفرنس تے اعلان مگروں مبارک سلامت دا سلسلہ شروع ہو گیا۔ ایہہ سلسلہ کجھ تھمیا تے شوکت عزیز آکھن لگے کہ میں بنی گالہ وچ اک پارٹی وچ شریک ہون جا رہیا واں جتھے صدر مشرف وی ہون گے۔ چنانچہ اوہ پریس کانفرنس توں اُٹھ کے بنی گالہ گئے جتھے جنرل مشرف اوہناں دے منتظر سن۔
نامزد وزیراعظم اتے بم حملہ
آئندہ وزیراعظم دے طور شوکت عزیز دے نام دا اعلان ہو گیا لیکن ہن اوہناں نوں رکن قومی اسمبلی منتخب کروان دا مرحلہ درپیش سی۔ شوکت عزیز لئی شروع وچ پنجاب تے سندھ دے کئی لوکاں نے اپنی اپنی سیٹ خالی کرن لئی پیشکش کیتی لیکن اخیر وچ سارے سجے کھبے ہو گئے۔ چنانچہ میں اپنی بھانجی ایمان وسیم جہڑی اٹک توں جنرل سیٹ اتے رکن قومی اسمبلی منتخب ہوئی سی’ نوں آکھیا کہ اوہ اپنی نشست توں استعفیٰ دے دیوے۔ ایس طرح میری ہدایت تے ایمان وسیم نے اپنی سیٹ شوکت عزیز لئی خالی کر دتی۔ میں ایمان وسیم دے والد میجر (ر) طاہر صادق نوں شوکت عزیز دی انتخابی مہم دا انچارج مقرر کردتا۔
انتخابی مہم دے دوران شوکت عزیز اتے بم حملہ ہویا تے اوس ویلے میجر طاہر صادق وی اوہناں دے نال سن۔ گڈی بلٹ پروف ہون دی وجہ نال دونویں حضرات محفوظ رہے۔ لیکن ڈرائیور جاں بحق ہو گیا۔ جدوں مینوں ایس بم حملے دی اطلاع ملی تے میں مری وچ سی۔ میرے دل وچ سب توں پہلاں ایہہ خیال آیا کہ جہنوں خدا زندہ رکھنا چاہوے اوہنوں دنیا دی کوئی طاقت زندگی توں محروم نہیں کر سکدی۔
مینوں یاد اے کہ میرے ملٹری سیکریٹری نے ایس واقعہ توں اک دن پہلاں مینوں دسیاکہ شوکت عزیز دے کول ایس ویلے جہڑی بلٹ پروف گڈی اے اوہ ایوان صدر دی اے۔ ایوان صدر ہن ایہہ گڈی واپس منگ رہیا اے۔ میں پچھیا کہ ایہدے بدلے جہڑی گڈی اوہناں نوں دتی جا رہی اے’ کیہ اوہ وی بلٹ پروف اے؟ ملٹری سیکرٹری نے جواب دتا’ نہیں۔ میں آکھیا تے فیر ایوان صدر نوں کسے نہ کسے طریقے نال اجے ٹال دیو۔ میں اج وی خدا دا شکر ادا کرنا واں کہ میرے ایس فیصلے دی وجہ نال شوکت عزیز تے طاہر صادق ایس بم حملے توں محفوظ رہے۔
ایس خودکش حملے مگروں شوکت عزیز اینے خوفزدہ ہو گئے کہ اپنے حلقے وچ جان توں وی گریز کرن لگے۔ اوہناں نے پرویزالٰہی نوں درخواست کیتی کہ حلقے دے عمائدین نال اوہناں دی ملاقات دا انتظام پنجاب ہائوس اسلام آباد وچ ای کردتا جاوے۔ جدوں صدر پرویز مشرف نوں پتہ چلیا کہ شوکت عزیز اپنے حلقے وچ نہیں جا رہے تے اوہناں نے ایس بارے وچ پرویزالٰہی نوں پچھیا۔ پرویزالٰہی نے اوہناں نوں دسیا کہ حملے مگروں شوکت عزیز اوتھے جان توں خوفزدہ نیں۔ ایہہ سن کے صدر پرویز مشرف نے شوکت عزیز نوں اک بلٹ پروف جیکٹ دتی تاں جے اوہ اوہنوں پا کے اپنے حلقے وچ جا سکن۔
جدوں شوکت عزیز نے پہلی واری ایہہ جیکٹ پائی تے اپنے سینے اتے ہتھ نال ٹھک ٹھک کر کے پرویزالٰہی نوں آکھیا’ تسیں جاندے او کہ ایہہ کیہ اے؟ پرویزالٰہی نے اوہناں دے سینے اتے ہتھ رکھ کے آکھیا’ ایہہ تے لکری وانگوں کوئی چیز محسوس ہوندی اے۔ شوکت عزیز بولے’ ایہہ بلٹ پروف جیکٹ اے جناب۔ ایہدے مگروں اوہ انتخابی مہم لئی چودھری پرویزالٰہی دے نال اٹک روانہ ہو گئے۔
شوکت عزیز ولوں معاہدہ دی خلاف ورزی
شوکت عزیز تے ساڈے وچ صدر پرویز مشرف دے آکھن تے اک معاہدہ طے پایا سی۔ صدر مشرف دی خواہش سی کہ معاہدہ تحریری صورت وچ ہونا چاہیدا اے جہدے تے فریقین دے دستخط وی ہون۔ ایہہ تحریری معاہدہ دو نکات اتے مشتمل سی۔
1ـ پارٹی دے تنظیمی تے سیاسی امور دی ذمے واری چودھری شجاعت حسین دی ہووے گی۔ شوکت عزیز اوہناں وچ مداخلت نہیں کرن گے۔
2ـ حکومتی امور شوکت عزیز ویکھن گے۔ پارٹی روزمرہ دے حکومتی امور وچ دخل نہیں دیوے گی۔
ایس معاہدے اتے میرے تے شوکت عزیز دے دستخط سن جد کہ جنرل حامد جاوید دے دستخط بطور گواہ سن۔ معاہدے دی اصل کاپی جنرل حامد جاوید دے کول امانتاً رکھوا دتی گئی۔ میں اوہدی فوٹو کاپی وی اپنے کول نہیں رکھی مگر میرا خیال اے کہ اوہدی اصل کاپی ہن وی جنرل حامد دے کول محفوظ ہووے گی۔ بہت افسوس دے نال آکھنا پیندا اے کہ وزیراعظم بنن مگروں شوکت عزیز نے ایس معاہدے دی پاسداری نہیں کیتی تے پارٹی امور وچ دخل اندازی شروع کردتی۔
صدر خاتمی دی دعوت تے دورۂ ایران
وزیراعظم محمد خان جونیجو دے دور وچ جدوں میں وزیر اطلاعات تے نشریات بنیا تے اوہناں دناں ایران دے وزیر اطلاعات تے نشریات محمد خاتمی وی’ جہڑے مگروں ایران دے صدر بنے’ پاکستان آئے۔ جتھوں تک یاد پیندا اے اوہ کسے غیر ملکی دورے تے جا رہے سن۔ چار توں چھ گھنٹے لئی پاکستان رک گئے۔ اسلام آباد وچ قیام دے دوران میری اوہناں نال اک غیر رسمی ملاقات ہوئی۔ ایہہ ملاقات بے حد خوشگوار رہی تے ساڈے وچ ذاتی سطح اتے وی خوشگوار مراسم قائم ہو گئے۔ محمد خاتمی جدوں ایران دے صدر بنے تے میں اوہناں دی دعوت تے ایران دا دورہ کیتا۔ میرے وڈے پتر چودھری شافع حسین وی ایس دورے وچ میرے نال سن۔ اکبر ہاشمی رفسنجانی اوہناں دناں اپوزیشن لیڈر سن۔ میں جدوں اوہناں نال ملن گیا تے اوہناں نے میری بہت آئو بھگت کیتی۔ امام خمینی دے جانشین امام علی خامنائی نے وی مینوں اپنے گھر کھانے اتے مدعو کیتا۔ ایہہ میرے لئی بہت اعزاز دی گل سی کیوں جے اوہ بہت گھٹ لوکاں نال ملدے سن۔ اپنے ایس دورہ دے دوران میں مشہد وی گیا تے اوہدے مگروں ہور وی جہڑی زیارت گاہواں سن اوہ وی ویکھیاں۔
ایتھے میں ایہہ ضرور ذکر کرنا چاہواں گا کہ میرے والد نوں حضرت امام حسین دی ذات نال بہت لگائو سی۔ ایس حد تک کہ جدوں میری پیدائش ہوئی تے اوہناں نے میرے نام دے نال حضرت امام حسین دی نسبت نال ”حسین” لایا۔ شجاعت حسین۔ ایہہ سلسلہ ایس طرح اگے چلیا کہ میرے دونویں چھوٹے بھراواں وجاہت تے شفاعت دے نام دے نال وی ”حسین” آندا اے’ وجاہت حسین’ شفاعت حسین۔
سونیا گاندھی دی دعوت اتے دورۂ بھارت
2005ء وچ میں کانگریس دی صدر سونیا گاندھی دی دعوت اتے بطور صدر پاکستان مسلم لیگ بھارت دا دورہ کیتا۔ سیاسی تے خارجہ امور دے ماہراں نے ایس دورے نوں دونویں ملکاں وچ امن دے سفر ول پہلا ٹھوس قدم قرار دتا۔بھارت روانگی توں اک دن پہلاں میں اپنی رہائشگاہ اتے وفد دے سارے ارکان دے اعزاز وچ عشایہ دتا جہدے وچ بھارت دے ہائی کمشنر وی شریک ہوئے۔
28مارچ دی سویر گیارہ وجے روانگی دا ویلا مقرر سی۔ بھارتی ہائی کمشنر شیوشنکر مینن وفد نوں الوداع کرن ائیرپورٹ تشریف لیائے۔ اگرچہ میں مسلم لیگ دے صدر دی حیثیت نال بھارت پہنچیا سی تے اوس ویلے میرے کول کسے قسم دا کوئی سرکاری عہدہ وی نہیں سی’ ایہدے باوجود دہلی پہنچن تے میرے وفد دا شاندار تے تریخی استقبال ہویا۔ دہلی دے اندرا گاندھی انٹرنیشنل ائیرپورٹ تے بھارت دے وزیر پٹرولیم مانی شنکر’ پاکستان دے ہائی کمشنر عزیز احمد خان’ چیف آف پروٹوکول سنے کثیر تعداد وچ بھارت دی منی پرمنی سیاسی’ سماجی’ مذہبی شخصیات نے ساڈا استقبال کیتا۔ بھارتی میڈیا دی اک وڈی تعداد دورے دی کوریج لئی موجود سی۔تاج محل ہوٹل دے استقبالیے وچ روایتی انداز وچ سجے ہوئے دو ہاتھیاں اتے سوار مہاوت لوک دھناں وجا رہے سن۔ پروہنیاں نوں گیندے دے ہار پوائے گئے۔ اوہناں اتے گلاب دی پتیاں نچھاور کیتی گئیاں۔ بھارت دے وزیر مملکت برائے سپورٹس راجیو شکلا نے ساڈا پرجوش انداز وچ استقبال کیتا۔
میں دہلی پہنچن تے پریس کانفرنس نال خطاب کیتا جہنوں بھارتی اخباراں سنے پاکستان تے بیرونی دنیا وچ بھرویں کوریج ملی۔ آکھیا گیا کہ چودھری شجاعت حسین جہڑے دھیمے لہجے وچ مضبوط تے ٹھوس گل آکھن دے عادی نیں’ اوہناں نے اپنی گل بات وچ آکھیا اے کہ مسئلے حل کرن لئی دونویں ملکاں دی قیادتاں نوں بعض غیر مقبول فیصلے کرنے ہون گے۔ میں ایہہ وی آکھیا کہ میں صدر پرویز مشرف تے وزیراعظم شوکت عزیز ولوں بھارتی عوام لئی خیرسگالی دا پیغام لے کے آیا واں تے میرا دورہ دونواں ملکاں دے عوام وچ رابطیاں نوں وسعت دیوے گا۔ میں ایتھے مختلف سیاستداناں تے دوجے شعبہ ہائے زندگی دے لوکاں نال ملاں گا۔ مینوں امید اے کہ ایس دورے توں دونویں ملکاں وچ اعتماد سازی دی فضا بہتر ہووے گی۔ کیوں جے دوست بدلے جا سکدے نیں لیکن ہمسائے نہیں’ لہٰذا سانوں چنگے ہمسایاں وانگوں رہنا چاہیدا اے۔
کشمیری رہنماتے منموہن سنگھ نال ملاقات
مسئلہ کشمیر اتے میں آکھیا کہ کشمیر بنیادی تنازع اے جہنوں بہرصورت کشمیری عوام دی خواہشاں دے مطابق حل کرنا ہووے گا۔ دونویں ملکاں نوں اک دوجے دے خلاف اپنی توانائیاں ضائع کرن دے بجائے اپنے مشترکہ دشمن مہنگائی’ غربت’ بے روزگاری تے سماجی ناانصافی دے خلاف جدوجہد کرنا ہووے گی۔ میں کشمیری قیادت سید علی گیلانی’ افضل لون’ مولوی عمر فاروق’ عبدالغنی بھٹ نال وی ملاقات کیتی۔ اوہناں نوں یقین دوایا کہ مظلوم کشمیریاں دی قربانیاں رائیگاں نہیں جان گئیاں۔ پاکستان کشمیر دے بارے وچ اپنے موقف توں انحراف نہیں کرے گا۔
29مارچ نوں اسیں بھاتی صدر’ وزیراعظم تے حکمران جماعت دی سربراہ نال ملاقات کیتی تے اوہناں نال کشمیر’ پاک بھارت امن مذاکرات تے عوامی رابطیاں نوں وسعت دین سنے دوجے اہم امور اتے گل کیتی۔ دونویں بھارتی رہنماواں نے جامع مذاکرات اتے اطمینان دا اظہار کیتا تے امن دے عمل نوں ہور اگے ودھان اتے زور دتا۔ بھارتی وزیراعظم ڈاکٹر من موہن سنگھ نال ملاقات نہایت خوشگوار ماحول وچ ہوئی۔ آکھن لگے’ تہاڈا ایہہ دورہ تریخی اے۔ اسیں کافی دناں توں تہاڈے منتظر ساں۔ پہلی واری پاکستان دی حکمران پارٹی دا کوئی وفد بھارتی دورے تے آیا اے۔ منموہن سنگھ نال ملاقات دے دوران میں اوہناں نوں آکھیا کہ مسئلہ کشمیر ایسے صورت وچ حل ہو سکدا اے جدوں پاکستان تے بھارت دی قیادتاں صرف تے صرف کشمیریاں دے مفاد نوں سامنے رکھدے ہوئے فیصلے کرن’ چاہے اوہ غیر مقبول ای کیوں نہ ہون یا ایہدے نتیجے وچ اوہناں نوں اپنا اقتدار ای کیوں نہ قربان کرنا پووے۔
بھارت روانہ ہون توں پہلاں جنرل پرویز مشرف نے منموہن سنگھ دے نام مینوں اک پیغام دتا سی تے تاکید کیتی سی کہ ایہہ پیغام اوہناں نوں علیحدگی وچ دینا اے۔ چنانچہ باضابطہ میٹنگ مگروں منموہن سنگھ نوں ہتھ نال اشارہ کر کے اک پاسے لے گیا تے اوہناں نال پنجابی وچ گل کرن لگیا۔ مینوں یاد اے اوہدے اتے اوتھے موجود سکیورٹی اہلکار جہڑے پنجابی نہیں سمجھ سکدے سن’ اوہ ساڈے کول آ کے ساری گلاں سنن دی کوشش کردے رہے۔
جامع مسجد دہلی وچ میرا خطاب
دہلی دی جامع مسجد وچ نماز جمعہ ادا کیتی۔ جدوں پاکستانی وفد مسجد وچ داخل ہویا تے نمازیاں نے پرجوش انداز وچ ساڈا استقبال کیتا۔ جمعہ دے خطبہ مگروں مینوں خطاب دی دعوت دتی گئی۔ میں آکھیا کہ تسیں مسلمان جہڑے ایتھے ہندوستان وچ موجود او’ اوہ کسے مجبوری دے تحت نہیں بلکہ اپنی چوائس دے تحت ایتھے ٹھہرے او۔ ہن بھارت تہاڈا ملک اے تے تسیں بھارت دے بہتر مستقبل دی ضمانت وی او۔ ایس گل اتے اوتھے بیٹھے ہوئے بھارتی مسلماناں نے نعرے لائے۔ اوہناں دا پیار تے جوش دیدنی سی۔ نماز پڑھن مگروں واپسی لئی گڈی تک پہنچن وچ سانوں کول کول ادھا گھنٹہ لگ گیا۔
سونیا گاندھی نال ملاقات
ساڈے وفد دی زنانیاں نے سونیا گاندھی نال ملاقات دی خواہش دا اظہار کیتا۔ جہدے تے پاکستانی ہائی کمشنر عزیز احمد خان نے آکھیا کہ ساری زنانیاں نال سونیا گاندھی دی ملاقات ممکن نہیں۔ وجہ ایہہ ہے کہ ملاقات سونیا گاندھی دی ذاتی لائبریری وچ ہووے گی جہدے وچ اینی گنجائش نہیں۔ جدوں زنانیاں نوں ایہہ پتہ چلیا تے اوہ بڑی مایوس ہوئیاں۔ میں آکھیا کہ تسیں ساری زنانیاں ساڈے نال آ جائو۔ اوتھے جہڑی وی صورتحال ہووے گی اوہدے مطابق ویکھ لواں گے۔ رستے وچ ہائی کمشنر نے دو تن واری مینوں آکھیا کہ پچھے گڈیاں آ رہیاں نیں۔ میں آکھیا کہ اوتھے حالات دے مطابق فیصلہ کر لواں گے۔
جدوں اسیں سونیا گاندھی دی لائبریری وچ داخل ہوئے تے اوہناں نے میرا بڑا پرتپاک استقبال کیتا تے ایس خط دا خاص طور تے ذکر کیتا جہدے وچ میں اوہناں دے آنجہانی شوہر راجیو گاندھی دے متعلق ریمارکس دتے سن۔ میں اوہناں نوں آکھیا کہ میرے وفد دی ساری زنانیاں تہاڈے نال ملاقات دی خواہشمند نیں تے باہر تہاڈی اجازت دی منتظر نیں۔ سونیا گاندھی نے فوراً ساری زنانیاں نوں اندر بلان لئی آکھیا۔ لائبریری دے اندر جگہ واقعی گھٹ سی۔ بہرحال زنانیاں نوں جتھے جگہ ملی’ اوتھے بیٹھ گئیاں۔
تاج محل ہوٹل وچ عشائیہ
پاکستان واپسی توں اک رات پہلاں میں تاج محل ہوٹل وچ اک پرتکلف عشائیے دا پربندھ کیتا’ جہدے وچ سیاسی’ سماجی’ مذہبی تے کاروباری زنانیاں تے مرداں نے بڑی تعداد وچ رلت کیتی۔ ایہدے وچ منی پرمنی پاکستانی گلوکارہ فریدہ خانم جہڑی بھارت وچ وی بڑی مشہور نیں اوہناں دی گائیکی دا پربندھ وی سی۔ میاں یوسف صلاح الدین نے اوہناں نوں ایس تقریب وچ پرفارمنس دین لئی خاص طور تے پاکستان وی بلوایا سی۔ ایہہ تقریب رات گئے تک جاری رہی تے لوک اوہناں دی گائیکی توں لطف اندوز ہوندے رہے۔ دوپہر نوں لالو پرساد یادیو نے ساڈے وفد دے اعزاز وچ ظہرانہ دتا۔ رات نوں منے پرمنے بھارتی اداکار شتروگھن سنہا نے اپنے فارم ہائوس اتے ساڈے اعزاز وچ شاندار عشائیے دا بندوبست کر رکھیا سی۔
میرے ایس بھارتی دورے دا چرچا کئی دناں تک پاکستانی’ بھارتی اخباراں تے جرائد تے دونویں ملکاں دے سماجی حلقیاں وچ ہوندا رہیا۔ آکھیا گیا کہ آئندہ وی ایسی باہمی ملاقاتاں دا انتظام دونویں پاسوں ہوندے رہنا چاہیدا اے۔

2005ء وچ قیامت خیز زلزلہ دے متاثرین دی خدمت

قیامت خیز زلزلہ 2005ئ
7اکتوبر 2005ء نوں اسلام آباد وچ سارا دن لوکاں دے نال ملن ملان مگروں میں اُتلے لائونج وچ جا بیٹھیا تے مینوں اوہ شام معمول توں ودھ خموش تے اداس لگی لیکن ایہہ میرے وہم و گمان وچ وی نہیں سی کہ ایس گہرے سکوت دے اندر اک بہت وڈا طوفان جنم لے رہیا اے۔
اگلے دن یعنی 8اکتوبر نوںسویرے9وجے دے کول دل دہلا دین والی گڑگڑاہٹ دے نال زلزلے دے شدید جھٹکے شروع ہوئے جہڑے اوسے شدت دے نال تقریباً دو منٹ تک جاری رہے۔ اندازہ ہویا کہ زلزلہ بہت وڈا اے جہدے توں نقصان وی یقینا بہت زیادہ ہویا ہووے گا۔ تھوڑی دیر مگروں ٹی وی نے ایس گل دی تصدیق کر دتی کہ اسلام آباد وچ بہت وڈا زلزلہ آیا اے۔ بہت ساری عمارتاں نوں نقصان پہنچیا اے۔ سیکٹر ایف۔8 وچ مارگلہ ٹاور نامی اک دس منزلہ رہائشی عمارت پوری تباہ ہو گئی اے۔ سینکڑاں لوک اوہدے ملبے تھلے دب گئے نیں۔
ایہہ خبر پھیلن تے ہزاراں دی گنتی وچ لوک جائے حادثہ تے پہنچے۔ اوہ ملبے دے تھلے پھسے ہوئے لوکاں نوں بچان دی نیت نال آئے سن لیکن عملی طور تے ریسکیو عملے دی کارروائی وچ رکاوٹ بن گئے سن۔ اوس ویلے تک ایہہ احساس نہیں سی کہ ایہہ زلزلہ پچھلے سو سالاں وچ آن والا شدید ترین زلزلہ سی تے اوہدی تباہی صرف دارالحکومت تک محدود نہیں بلکہ سرحدی حدود پار کردی ہوئی بہت دور تک پھیل گئی اے۔
جدوں آہستہ آہستہ ساری خبراں سامنے آ گئیاں تے پتہ چلیا کہ جاں بحق ہون والیاں دی گنتی اک لکھ دے کول کول اے جہدے وچ 20ہزار بال وی شامل نیں۔ ڈیڑھ لکھ لوک زخمی جد کہ 35 لکھ بے گھر ہو گئے نیں۔ پنج لکھ توں ودھ مویشی وی ہلاک ہو گئے نیں۔ مظفرآباد پورا تباہ ہو گیا جیویں جنگ وچ بمباری توں مسمار شدہ شہر دا منظر پیش کر رہیا ہووے۔ باغ’ راولاکوٹ تے دوجے کئی شہراں تے قصبیاں وچ اکادکا عمارتاں ای بچیاں نیں۔ باقی ساری منہدم ہو گئیاں نیں۔ بالاں دے سکول بالاں تے استاداں سنے زمین بوس ہو گئے نیں۔
”ایک خاندان اپنائیں” پروگرام
ایہناں سارے حالات دا جائزہ لین مگروں میں وزیراعلیٰ پنجاب چودھری پرویزالٰہی دوجے دوستاں دے نال مشورہ کیتا تے فیصلہ کیتا کہ اک این جی او بنا کے متاثرہ خلق خدا لئی کجھ کرنا چاہیدا اے۔
اسیں Support-a-Family یعنی ”ایک خاندان کو اپنائیں” دے نام توں اک پروگرام شروع کیتا جہدے تحت ہر اوس خاندان نوں جہدا کمان والا فرد جاں بحق یا معذور ہو گیا سی’ کفالت لئی اک سال لئی چھ ہزار روپے ماہانہ دین دا فیصلہ کیتا تے اوہدے لئی ڈی آر ایم ایس (Disaster Relief Management Society) دے نام نال این جی او بنائی جہڑی مستحق خانداناں دی نشاندہی کرے گی تے ہر مہینے اوہناں نوں امدادی رقماں وی پہنچاوے گی۔ ڈی آر ایم ایس دے سی ای او لئی ساڈی نظر انتخاب پچھلے چیف سیکرٹری پنجاب حفیظ اختر رندھاوا اتے پئی۔ کجھ دوستاں دا خیال سی کہ اوہ چیف سیکرٹری تے وفاقی سیکرٹری جئے اُچے عہدیاں اتے فائز رہ چکے ہین۔ شاید اک چھوٹی جئی این جی او دی سربراہی قبول نہ کرن لیکن جدوں اسیں اوہناں نوں ایہہ پیشکش کیتی تے اوہناں نے نہ صرف اوہنوں بخوشی قبول کیتا بلکہ ساڈے شکرگزار ہوئے کہ اسیں اوہناں نوں ایس نیک کم وچ رلت دا موقع دتا اے۔
عطیات تے چندہ اکٹھا کرن دی مہم
اگلا مرحلہ ایس پروگرام لئی چندہ اکٹھا کرن دا سی۔ اے آر وائی چینل دے اشتراک نال اک کامیاب ٹیلی تھون (Telethon) دا پربندھ کیتا گیا جہڑی دبئی تے لہور توں اکو ویلے لائیو ٹیلی کاسٹ کیتی گئی۔ اوہدے وچ اے آر وائی دے مالک حاجی محمد اقبال تے اوہناں دے صاحبزادے سلمان اقبال نے ساڈا بھرواں ساتھ دتا۔ ایس ٹیلی تھون دی کامیابی لئی میرے نال دبئی وچ منے پرمنے اینکر پی جے میر’ منی پرمنی اداکارہ عتیقہ اوڈھو تے پاکستان دی کئی منی پرمنی شخصیات نے حصہ لیتا۔ چودھری پرویزالٰہی دے نال لہور وچ وی کئی اہم شخصیات موجود سن۔ میں ایتھے خاص طور تے جی ایم سکندر سیکرٹری ٹو چیف منسٹر پنجاب’ یوسف صلاح الدین’ رانا خالد منظور تے اقبال چودھری میڈیا انچارج دا ذکر کرنا چاہواں گا جہناں نے لہور دی ٹیلی تھون دی کامیابی لئی ودھ چڑھ کے حصہ لیتا۔ لہور تے دبئی توں بیک وقت نشر ہون والی ایس ست گھنٹے دی ٹیلی تھون وچ ساڈی اپیل اتے لوکاں نے 42 کروڑ روپے دی خطیر رقم عطیہ کرن دا اعلان کیتا لیکن مگروں تقریباً 36 کروڑ جمع ہوئے۔ میں اج وی اوہناں لوکاں دا شکرگزار آں جہناں نے ساڈی اپیل اتے لبیک آکھیا۔
حفیظ اختر رندھاوا صاحب نے تقریباً چار ہزار پنج سو خانداناں نوں مقررہ معیار اتے پورا اترن تے Support- a-Family دے تحت امداد دا مستحق قرار دتا۔ اوہناں دا سارا ڈیٹا مع تصویراں تے فنگر پرنٹس تیار کیتا گیا جہدے مگروں بینکاں دے ذریعے اوہناں نوں ہر مہینے چھ ہزار روپے ملنا شروع ہو گئے۔ متاثرین وچوں جدوں کوئی خود کفیل ہو جاندا یا کسے بیوہ دا ویاہ ہو جاندا تے اوہدی امداد بند کردتی جاندی۔ ایہہ امداد تقریباً تن سال تیکر جاری رہی۔ میں بڑے وثوق نال آکھنا واں کہ سسٹم اینا چنگا سی کہ ایس دوران سانوں کوئی اک شکایت وی موصول نہیں ہوئی۔ متاثرہ علاقیاں دے دوریاں دے دوران جدوں وی میں ایس پروگرام دے بارے پچھیا تے متاثرین نے تصدیق کیتی کہ اوہناں نوں امداد مل رہی اے بلکہ بینک وی کوئی کٹوتی نہیں کردے۔ حفیظ اختر صاحب دا دعویٰ سی کہ ایہہ تے ممکن اے کہ کوئی مستحق ساڈے مقرر کردہ معیار اتے پورا اترن دے باوجود امداد توں محروم رہ گیا ہووے لیکن ایہہ نہیں ہو سکداکہ کوئی غیر مستحق امدادی رقم لے رہیا ہووے۔
دوردراز خطرناک ترین مقاماں اتے وی پہنچیا
ایس سانحے وچ میں اپنے ملک دے دوردراز علاقیاں وچ جا کے متاثرہ لوکاں دے غم وچ شریک ہویا۔ میرے نال ایہناں دوریاں وچ گوہر ایوب خان’ جنرل عبدالمجید ملک’ مشاہد حسین سید’ انور سیف اللہ تے سینیٹر طلحہ محمود وی جایا کردے سن۔ زنانیاں وچ عطیہ عنایت اللہ’ فرح خاں’ دونیا عزیز وی شامل ہوندیاں سن۔ ایتھے خاص طور تے سینیٹر طلحہ محمود دا ذکر کرنا چاہواں گا اوہ میرے نال دورے وچ نوٹاں نال بھرے دو تھیلے لے کے جایا کردے تے زلزلہ زدگان وچ ونڈ دتا کردے۔ میں وزیراعلیٰ چودھری پرویزالٰہی نوں آکھیا کہ ریلیف ورک لئی پنجاب حکومت سانوں اک ہیلی کاپٹر مہیا کر دیوے تے ساڈے لئی کافی آسانی ہو جاوے گی۔ چودھری پرویزالٰہی نے فوری طور تے سانوں ہیلی کاپٹر فراہم کر دتا۔
ہیلی کاپٹر اتے میں اوہناں مقاماں اتے وی پہنچیا جتھے بہت گھٹ لوک گئے تے شاید میں وی کدی عام حالات وچ اوتھے نہ جاندا۔ انج ای اک مقام الائی سی۔ زلزلے نال اوس دورافتادہ علاقے وچ بہت تباہی ہوئی سی۔ کیبل ٹرالی دے ٹُٹن دی وجہ نال لوکاں دا دریائے سندھ پار کر کے دوجے علاقیاں تک پہنچن دا واحد رستہ وی منقطع ہو چکیا سی۔ ہیلی کاپٹر برف اتے پھلسن دی وجہ نال لینڈ نہیں کر سکدا سی۔ فیر سطح زمین توں کجھ فٹ بلندی توں ای اسیں امدادی سامان ہتھاں نال چک چک کے تھلے سٹنا شروع کر دتا۔ میرے نال گوہر ایوب خان وی سن۔ جدوں کجھ دیر مگروں ساڈا ہیلی کاپٹر تھلے اتریا تے پتہ چلیا کہ ا وتھے موجود لوک سخت غصے وچ نیں کیوں جے ساڈے توں پہلی حکومت دی کوئی امدادی ٹیم اوتھے نہیں پہنچی سی۔ صورتحال دی نزاکت نوں ویکھ کے گوہر ایوب خان نے اوہناں نال اک مختصر خطاب کیتا تے اوہناں دے غصے نوں ٹھنڈا کیتا۔
زلزلہ زدہ علاقیاں وچ ہر پاسے موت تے تباہی دا راج سی لیکن مینوں اپنی زندگی دی کوئی پرواہ نہیں سی۔ میں کئی دن پرخطر تے دورافتادہ علاقیاں وچ جاندا رہیا۔ ایس موسم وچ ہیلی کاپٹر دا سفر وی خاصا خطرناک سی لیکن پاکستانی فوج دے پائلٹاں نے ایہناں خطریاں دی پرواہ کیتے بغیر جیویں ہیلی کاپٹر پروازاں جاری رکھیاں ایہہ خود اپنی جگہ اک عظیم خدمت سی۔
اک دن میں’ گوہر ایوب خان تے سلیم سیف اللہ اک زلزلہ زدہ مقام اتے ہیلی کاپٹر وچ جا رہے سن کہ اچانک ہیلی کاپٹر اک ائیر پاکٹ وچ پھس کے ٹیڑھا ہو گیا۔ مینوں پائلٹ دی کنٹرول ٹاورنوں SOS کال دین دی آواز وی سنائی دتی۔ میں پائلٹ نال مخاطب ہو کے پچھیا کہ کیہ مسئلہ اے؟ اوس بہادر پائلٹ نے جہدا نام میجر سعید سی’ مینوں پراعتماد انداز وچ جواب دتا۔ Don`t Worry, Sir سب ٹھیک ہو جاوے گا۔ حادثہ یقینی نظر آ رہیا سی لیکن پائلٹ نے اپنے اوسان قابو وچ رکھے تے بے قابو ہیلی کاپٹر دی کریش لینڈنگ کرن وچ کامیاب ہو گیا۔ افواج پاکستان دے اوہ سارے جواں مرد’ شاہین پائلٹ جہڑے خطریاں نوں خاطر وچ لیائے بغیر زلزلہ زدگان دی خدمت وچ مصروف رہے’ میں اوہناں ساریاں دی شجاعت نوں سلام پیش کرنا واں۔
زلزلہ متاثرین دے نال عید
زلزلے دے کجھ دناں مگروں عیدالفطر سی جہڑی میں باغ دے مقام اتے اک متاثرہ کیمپ وچ گزاری۔ عید توں اک دن پہلاں جدوںمیں اوتھے پہنچیا تے میں ویکھیا کہ معصوم بچے’ زنانیاں’ زخمی’ بڈھے کھلے آسمان تھلے سردی دے عالم وچ بیٹھے نیں۔ رات نوں جدوں اوہناں خیمیاں وچ جہڑے فوج نے ساڈے لئی لائے سن’ میں داخل ہویا تے اوہ انگیٹھیاں نال گرم سن۔مینوں ایتھے رہ رہ کے اوہناں دکھیاراں دا خیال آ رہیا سی جہڑے باہر پہاڑی علاقیاں دی سخت سردی وچ بے سہارا تے بے سائبان پئے سن۔اک رات وچ ایسے خیال وچ خیمے توں کسے نوں دسے بغیر باہر نکل آیا۔ باہر ہر پاسے دکھ تے کرب نوں ویکھ کے میرا دل بھر آیا۔ میں پھٹ پھٹ کے رون لگیا۔ اینے وچ طارق عظیم میرے پچھے آئے تے مینوں واپس خیمے وچ لے گئے۔ تاہم میں اوہ ساری رات جاگ کے گزاری۔
صبح خیمے توں باہر آیا تے مینوں دور دو سنہری والاں والے سر نظر آئے۔ قریب جا کے ویکھیا تے پتہ چلیا کہ 20 ،18 سال دی دو فرانسیسی کڑیاں نیں۔ میں اوہناں کولوں پچھیا کہ تسیں ایتھے کیویں پہنچے۔ اوہناں نے دسیا کہ سانوں کسی نے نہیں گھلیا۔ اسیں اوس زلزلے دے بارے سنیا تے ساڈے کولوں ضبط نہیں ہویا تے اسیں اپنی پاکٹ منی توں ٹکٹ خرید کے ایتھے لوکاں دی مدد کرن لئی پہنچیاں آں۔
ایتھے میں ہالی وڈ دی مشہور اداکارہ انجلینا جولی دا ذکر وی کراں گا جہڑی زلزلہ زدگان دی مدد تے اوہناں دے نال اظہار یکجہتی لئی خاص طور تے پاکستان آئیاں۔ پاکستان وچ اپنے قیام دے دوران اوہ صدر تے وزیراعظم نال ملن مگروں اسلام آباد ساڈے گھر وی آئیاں تے زلزلہ زدگان لئی ساڈی انفرادی تے اجتماعی خدمات نوں سراہیا۔ ایہہ حقیقت اے کہ ایس خوفناک زلزلے مگروں نہ صرف پاکستانیاں نے بلکہ کئی غیر ملکیاں نے وی پاکستان آ کے زلزلہ زدگان لئی رضاکارانہ طور تے کم کیتا۔ ایتھے میں کمبوڈیا دا خاص طور تے ذکر کرنا چاہواں گا جہدی حکومت نے زلزلہ مگروں پاکستان وچ سب توں پہلا ایمرجنسی ہسپتال قائم کیتا جتھے ڈاکٹر تے عملہ دن رات زلزلہ زدگان دی خدمت کردے رہندے سن۔
ستارۂ ایثار دا ایوارڈ
ایس روح فرسا زلزلے وچ مینوں محسوس ہویا کہ ساڈی قوم اپنے جذبۂ ایمانی نال ہر طرح دے حالات تے حادثات دا جوانمردی نال مقابلہ کرن دی ہمت رکھدی اے۔ میں لوکاں نوں کمال صبر دے نال ایس قیامت نال نبردآزما ہوندے ویکھیا۔ میں ایہناں مقامات تے ایہناں لوکاں نال محبت دے اک ایسے رشتے وچ بنھ گیا واں جہڑا ساری عمر میرا اثاثہ رہوے گا۔
حکومت نے ایس قیامت خیز زلزلے وچ میری کاوشاں تے اخلاص دا اعتراف کردے ہوئے مینوں ”ستارۂ ایثار” دا ایوارڈ عطا کیتا جہدے اتے مینوں فخر اے تے میں اوسے جذبے دے نال اپنا ”ستارۂ ایثار” متاثرین زلزلہ دے نام کرنا واں۔
کٹاس راج مندر دی بحالی تے تعمیر نو
چکوال دے مضافات وچ ہندوواں دے دیوتاشیو دا اک بہت وڈا مندر اے۔ اوہناں دی قدیم روایتاں دے مطابق ایس مندر دے کول اوہ چشمہ وی وَگدا اے جہڑا اوہناں لئی ہندوستان وچ دوجا مقدس ترین مقام اے۔ کٹاس راج مندر دے بارے پہلی واری ایہناں تفصیلاں دا علم سانوں اوس ویلے ہویا جدوں بھارت دے صوبہ ہریانہ دے وزیراعلیٰ اوم پرکاش چوٹالہ ستمبر 2004 وچ مختصر دورہ اتے پاکستان آئے۔
لہور وزیراعلیٰ ہائوس پہنچدے ای اوہناں نے وزیراعلیٰ چودھری پرویزالٰہی نوں انتہائی بے تکلفی نال آکھیا چودھری’ مینوں ذرا اپنا ہیلی کاپٹر تے دیو۔ چودھری پرویزالٰہی نے آکھیا’ تسیں ہیلی کاپٹر اتے کتھے جانا اے؟اوم پرکاش چوٹالہ نے آکھیا میں چکوال دے کول رام کٹاس مندر پہنچنا اے۔ تہانوں پتہ ای نہیں کہ اوتھے ساڈا کہنا وڈا خزانہ اے۔
چودھری پرویزالٰہی نے تفصیل پچھی تے اوم پرکاش چوٹالہ نے دسیا کہ ہندوواں دے دو انتہائی مقدس ترین مقامات وچوں اک مقام کٹاس راج مندر اے۔ ایہہ ساڈے لئی ایسے ای اے جیویں تہاڈے لئی مکہ معظمہ تے مدینہ منورہ نیں۔ ایتھے جہڑا چشمہ بہندا اے اوہدا پانی ساڈے لئی آب زم زم وانگوں اے۔جے تسیں اوہدی تعمیر و مرمت کر کے اوہنوں فیر توں بحال کر دیو تے ایتھے قریب ہندو یاتریاں دے رہن لئی قیام گاہواں بنوا دیو تے میں تہانوں یقین دوانا واں کہ ہندوستان توں ہر سال لکھاں یاتری ایتھے پوجا کرن لئی آیا کرن گے تے ایتھوں پانی دی بوتلاں بھر کے بطور تبرک اپنے نال بھارت لے کے جایا کرن گے۔ اوم پرکاش چوتالہ نے ایہہ وی آکھیا کہ کٹاس راج مندر دی بحالی پاکستان تے بھارت دے درمیان بہتر تے خوشگوار تعلقات دی اک مضبوط تے پائیدار نینہہ بن سکدی اے۔
ایہدے مگروں جدوں میں بھارت دے دورہ اتے گیا تے ایس دوران ایل کے ایڈوانی نے وی میرے نال ایس بارے گل کیتی تے آکھیا کہ جے ایس قدیم مندر نوں بحال کر کے ایتھے پوجا تے یاتریاں دے رہن دا معقول انتظام کر دتا جاوے تے اوہ بے حد شکرگزار ہون گے۔ میں واپس آ کے چودھری پرویزالٰہی نال ایس سلسلہ وچ گل کیتی۔ چودھری پرویزالٰہی نے فوری طور تے محکمہ آثار قدیمہ دے ڈائریکٹر اوریا مقبول جان دی سربراہی وچ اک ٹیم بھارت روانہ کیتی کہ اوتھے جا کے سارے وڈے مندراں دا جائزہ لوے تاں جے اوہناں دے مطابق ای ایتھے کٹاس راج مندر دی بحالی دا کم کیتا جاوے۔
فروری 2005 وچ وزیراعلیٰ اوم پرکاش چوٹالہ جشن بہاراں دی تقریباں وچ رلت کرن لئی دوبارہ لہور آئے تے چودھری پرویزالٰہی دے نال خاص طور تے راج کٹاس مندر گئے تے اوتھے پوجا کیتی۔ اوہ راج کٹاس مندر دی بحالی دا کم ہوندے ویکھ کے بڑے مسرور ہوئے تے اوہدے اتے چودھری پرویزالٰہی دا شکریہ ادا کیتا۔
مئی 2005 وچ ایل کے ایڈوانی جہڑے اوس ویلے بھارتیا جنتا پارٹی دے سربراہ تے اپوزیشن لیڈر سن’ خود وی بنفس نفیس بھارت توں ایتھے آئے۔ اوہ میرے نال راج کٹاس مندر گئے تے افتتاحی تختی دی نقاب کشائی کیتی۔ راج کٹاس مندر دی بحالی دا کم ویکھ کے ایل کے ایڈوانی بڑے خوش ہوئے۔ اوتھے سکھ جنرل ہری سنگھ نالوہ دا تریخی کمپائونڈ وی اوہناں نے ویکھیا۔ ایہدے مگروں اوہ شیولنگ مندر گئے جتھے اوہناں نے تے اوہناں دی فیملی نے پوجا کیتی۔ کٹاس مائنز ٹریننگ انسٹی ٹیوٹ وچ میں اوہناں دی ملاقات وزیراعظم من موہن سنگھ دے کلاس فیلو راجہ محمد علی نال کروائی۔ راج کٹاس مندر دے ایس دورہ دا تذکرہ ایل کے ایڈوانی نے اپنی خود نوشت My Country My Life وچ ایہناں لفظاں وچ کیتا اے:
”چودھری شجاعت حسین نے آکھیا کہ اسیں ایہہ مندر صرف سیاحواں لئی بحال نہیں کر رہے بلکہ ایہہ وی چاہنے آں کہ ایہناں مندراں وچ باقاعدہ پوجا پاٹ ہووے تے ہندو یاتری ماضی وانگوں ایتھے اپنی مذہبی رسومات ادا کرن لئی آیا کرن۔ چودھری شجاعت حسین نے میرے تے میری فیملی لئی شو دے اک چھوٹے مندر وچ پوجا دا بندوبست وی کیتا ہویا سی جہدے لئی قریبی پنڈ توں اک ہندو پنڈت نوں خاص طور تے بلوایا گیا سی۔ ایہہ جتھے میرے لئی ذاتی طور تے بڑے اعزاز دی گل سی اوتھے اوہدے وچ علامتی طور تے بھارت دے سارے لوکاں لئی وی مذہبی رواداری دا پیغام سی۔ جدوں میں واپسی لئی ہیلی کاپٹر اتے سوار ہو رہیا سی تے میں محسوس کیتا کہ میرا دل چودھری شجاعت حسین لئی جذبۂ تشکر نال معمو راے تے میں اوہناں دا ایہہ احسان نہیں چکا سکاں گا”۔
نیشنل صوفی کونسل دا قیام
2006وچ میں نیشنل صوفی کونسل دے قیام دا اعلان کیتا۔ کونسل دے قیام تے اوہدے اغراض و مقاصد دے تعین لئی سارے مکاتب فکر دی سیاسی تے سماجی شخصیات نال مشاورت کیتی گئی۔جنرل پرویز مشرف نیشنل صوفی کونسل دے سرپرست اعلیٰ جدکہ میں اوہدا صدر سی میاں یوسف صلاح الدین نائب چیئرمین مقرر کیتے گئے۔ اتفاق نال اوہناں دناں اجمیر شریف دے سجادہ نشین پیر سرور چشتی وی آئے ہوئے سن۔ اوہناں نوں پتہ چلیا تے اسلام آباد وچ اک ملاقات وچ اوہناں نے میری باقاعدہ دستار بندی کیتی تے کونسل دی کامیابی لئی خصوصی دعا کیتی۔
نیشنل صوفی کونسل دے باقاعدہ قیام دی تقریب 9نومبر 2006نوں علامہ اقبال دے یوم پیدائش اتے لہور دے تریخی قلعہ’ حضوری باغ وچ منعقد کیتی گئی جہدے انتظام و انصرام وچ وزیراعلیٰ پنجاب چودھری پرویزالٰہی نے خصوصی دلچسپی لیتی۔ تقریب وچ صدر پرویز مشرف تے معروف پاکستانی شخصیات دے علاوہ غیر ملکی سفیراں نے وی رلت کیتی۔ میاں یوسف صلاح الدین دی سرپرستی وچ کلام اقبال اتے مشتمل اک تریخی البم لانچ کیتی گئی جہدا نام ”اپنا مقام پیدا کر” سی۔ تقریب وچ استاد راحت فتح علی خان’ ڈاکٹر معصومہ عابدی’ شبنم مجید’ جواد احمد’ فریحہ پرویز’ حمیرا ارشد’ علی رضا تے ابرارالحق نے بلا معاوضہ پرفارمنس دتی تے کلام اقبال نال اک سماں بنھ دتا۔ ایسے مہینے ”تصوف’ امن کا راستہ” دے نام نال پنجاب انسٹی ٹیوٹ آف لینگوئج آرٹ اینڈ کلچر دے تعاون نال اک بین الاقوامی سیمینار منعقد کیتا گیا جہدے وچ اسلامی دنیا دے نامور دانشوراں تے تصوف دے ماہراں نے رلت کیتی۔(جاری)

ڈاکٹر عبدالقدیر خان دی قوم واسطے قربانی تے اکبر بگٹی دا قتل

نیشنل صوفی کونسل دے تحت پنجاب دے عظیم صوفیا’ فریدالدین گنج شکر’ سلطان باہو’ بابا بلھے شاہ تے وارث شاہ دے پنجابی کلام دے اردو ترجمے شائع کیتے گئے۔ ساڈا ارادہ سی کہ اسیں پنجاب دے سارے صوفیائے کرام دے کلام دا اردو ترجمہ کراواں گے تاں جے اوہناں دا آفاقی پیغام سارے اردودان طبقہ تک پہنچا دتا جاوے۔
مولانا جلال الدین رومی دے صوفیانہ نظریاں دے فروغ لئی پاک ترک کونسل دے تحت رومی فورم قائم کیتا گیا۔ ایہدے تحت اسلام آباد وچ اک عالمی کانفرنس دے علاوہ مولانا روم دے مزار اتے موجود Whirling Dervishes وی پاکستان تشریف لیائے تے اوہناں نے مختلف شہراں وچ رقص درویش پیش کیتے۔
2007ء وچ نیشنل صوفی کونسل نے پاکستان وچ موجود صفیاء دے مزار تے اوتھوں دی ثقافتی تقریباں نوں شایان شان طریقے نال دنیا وچ متعارف کران لئی اک منفرد کیلنڈر تیار کیتا۔ عالمی شہرت یافتہ امریکی فوٹوگرافر دی ایہناں مقاماں دی کھچی گئی تصویراں اتے مشتمل ایس کیلنڈر نوں دنیا بھر وچ پذیرائی ملی۔ استاد نصرت فتح علی خان دے والد استاد مبارک فتح علی خان نے کسے زمانے وچ علامہ اقبال دی مشہور نظم’ سلطان ٹیپو کی وصیت’قوالی دی طرز وچ گائی سی۔ میاں یوسف صلاح الدین دی فرمائش اتے ایس نظم نوں استاد راحت فتح علی خان نے دوبارہ گایا۔ ایہہ اک بے مثال چیز سی۔ ایہہ قوالی نیشنل صوفی کونسل دے پربندھ ہیٹھ مزار قائد اتے منعقدہ تقریب وچ پیش کیتی گئی۔
تیجا عمرہ’ دوجی واری خانہ کعبہ دے اندر جان دی سعادت
اللہ تعالیٰ نے مینوں تن واری عمرہ دی سعادت عطا کیتی اے۔ 1986ء وچ پہلا عمرہ’ میں نواز شریف دے نال کیتا۔ ایس دوران مینوں پہلی واری خانہ کعبہ دے اندر جان دی سعادت حاصل ہوئی۔ میں خانہ کعبہ دے اندر نوافل ادا کیتے۔ میرے دل اتے ایسی رقت آمیز کیفیت طاری ہوئی کہ میں کسے نوں دسے بغیر ای باہر نکل آیا۔ خدا دے گھر دی قربت دی ایس کیفیت نوں میں لفظاں وچ بیان نہیں کر سکدا۔ میں اوس ویلے اپنے آپ نوں زمین تے آسمان دے درمیان سب توں خوش نصیب انسان تصور کر رہیا سی۔
دوجی واری میں اوس ویلے عمرہ کیتا جدوں روسی فوجاں دی واپسی مگروں افغانستان وچ برہان الدین ربانی دی سربراہی وچ عبوری حکومت قائم ہوئی۔ افغانستان دے سارے رہنماواں نوں لے کے اسیں خانہ کعبہ گئے جتھے اوس ویلے دے سعودی شاہ دی موجودگی وچ افغان رہنماواں نے عہد کیتا کہ اوہ آپس وچ اتحاد تے اتفاق نال رہن گے۔ گلبدین حکمت یار وی ساڈے نال سن۔
تیجا عمرہ میں صدر پرویز مشرف دے نال کیتا جدوں دوجی واری مینوں خانہ کعبہ دے اندر جان دی سعادت حاصل ہوئی۔ نوافل دی ادائیگی دے دوران میرے اتے فیر گریہ دی کیفیت طاری ہو گئی۔ جہدے اتے جنرل پرویز مشرف نے مینوں اپنے ہتھاں توں اتے چکیا تے لیفٹیننٹ کرنل عاصم سلیم باجوہ نوں آکھیا کہ تسیں خود چودھری صاحب نوں باہر لے کے جائو۔ کرنل باجوہ مینوں سہارا دے کے باہر لے آئے۔ باہر کجھ زنانیاں سیڑھیاں دے نال کھڑیاں سن۔ اوہناں نے دسیا کہ جہڑے جہاز وچ ساڈا وفد آیا سی’ اوہ اوہدی ائیر ہوسٹس نیں۔ اوہناں نے مینوں خانہ کعبہ دے اندر جان دی خواہش ظاہر کیتی۔ میں باہر کھڑے محافظ نوں آکھیا کہ ایہہ ساڈے نال وفد وچ شامل نیں’ اوہناں نوں وی اندر جان دتا جاوے۔ ایس طرح اوہناں نوں وی اندر جان دی اجازت مل گئی۔
پاسپورٹ وچ مذہب دے خانے دا اندراج
پاسپورٹ وچ مذہب دا خانہ شامل نہ ہون توں عوام وچ بڑی تشویش پائی جاندی سی۔ میں جدوں متعلقہ محکمہ نوں پاسپورٹ وچ مذہب دا خانہ شامل کرن لئی آکھیا تے جواب ملیا کہ چودھری صاحب! کمپیوٹرائزڈ پاسپورٹ فارم مکمل ہو چکیا اے’ ہن ایہنوں تبدیل کرنا اوکھا اے۔ میں آکھیا’ ایہہ تہاڈا مسئلہ اے لیکن پاسپورٹ وچ مذہب دا خانہ بہرصورت شامل ہووے گا تاں جے ہر پاکستانی دے مذہب دی شناخت ہو سکے۔ میرے آکھن تے مذہب دا خانہ پاسپورٹ وچ شامل کر لیا گیا۔ ایہدے مگروں فیر کسے نوں ایہنوں دوبارہ پاسپورٹ توں کڈن دی جرات نہیں ہو سکی۔
ڈاکٹر عبدالقدیر خان دے اعترافی بیان دا قضیہ
ڈاکٹر عبدالقدیر خان نال میرا پہلا براہ راست رابطہ اوس زمانے وچ ہویا’ جدوں میں وزیر داخلہ سی۔ مینوں یاد اے کہ اک دن میں اپنے دفتر وچ بیٹھیا ہویا سی۔ اچانک ڈاکٹر عبدالقدیر خان دا فون آیا۔ بہت گھبرائے ہوئے سن۔ آکھن لگے چودھری صاحب! سی ڈی اے دے اہلکار میرے گھر نوں سٹن لئی آ گئے نیں۔ اوہناں دے نال بلڈنگ سٹن والی ساری مشینری وی اے۔ تسیں ایس معاملے وچ کجھ کرو۔
فون رکھدے ای میں گڈی کڈوائی تے سدھا اوہناں دے گھر پہنچ گیا۔ ویکھیا تے سی ڈی اے اہلکار واقعی مشینری سنے اوہناں دے گھر دے باہر کھڑے سن۔ میں اوہناں نال گل بات کیتی تے اوہناں نوں اوتھوں جان لئی آکھیا۔ سی ڈی اے اہلکار مشینری سنے واپس چلے گئے۔ انج ڈاکٹر صاحب دا گھر سٹن دا معاملہ رفع دفع ہو گیا۔
ایس واقعے دے کجھ دناں مگروں ڈاکٹر صاحب میرے کول تشریف لیائے۔ اوہناں نے میرے نال اپنا اک فیملی معاملہ ڈسکس کیتا۔ معاملہ چونکہ اوہناں دا ذاتی سی’ ایس لئی اوہدا تذکرہ ایتھے مناسب نہیں۔ بہرحال میرا اوہناں دے نال اک ذاتی تعلق بن گیا۔ صدر مشرف سنے تقریباً ساریاں نوں ایہدا پتہ سی۔
ڈاکٹر صاحب اتے جوہری توانائی ویچن دے عوض رقم لین دا الزام عائد ہویا تے اک دن صدر مشرف نے مینوں تے ایس ایم ظفر نوں بلا کے آکھیا کہ تسیں دونویں حضرات ڈاکٹر صاحب دے کول جائو۔ اوہناں نوں آکھو کہ ایس معاملے اتے اوہ قوم کولوں مافی منگن۔ کجھ توقف مگروں اوہناں نے مینوں آکھیا کہ چودھری صاحب’ مناسب ایہہ ہے کہ تسیں کلے ای جائو تے اوہناں نال گل کرو۔
میں ایس سلسلے وچ ڈاکٹر صاحب نال اوہناں دے گھر ملاقات کیتی۔ اوہناں نوں جنرل مشرف دا پیغام پہنچایا۔ اوہ آکھن لگے ”چودھری صاحب! میرے اتے ایہہ الزام سراسر جھوٹ اے۔ میں کوئی چیز فروخت نہیں کیتی’ نہ میں کسے کولوں کوئی رقم لیتی اے۔ ایہہ فرنیچر جہڑا میرے گھر وچ تسیں ویکھ رہے او’ ایہہ وی میری بیگم دے جہیز دا فرنیچر اے۔ میری تے ایہہ حالت اے کہ نواں فرنیچر تک خریدن دی استطاعت نہیں رکھدا۔ ایہہ لوک میرے اتے اینا وڈا الزام لا رہے نیں”۔
بہرحال ڈاکٹر عبدالقدیر خاں نے ملک و قوم دے مفاد وچ ٹی وی اتے آ کے سارا الزام اپنے سر اتے لے لیتا۔ایہدے تے میں اک بیان جاری کیتا’ جہدا متن ایہہ ہے: ”ڈاکٹر عبدالقدیر خان نے وڈے پن دا ثبوت دتا اے تے قومی مفاد وچ ساری ذمے واری اپنے سر اتے لے لیتی اے۔ اوہناں نے اک پیسے دی کرپشن نہیں کیتی’ نہ ای تفتیش کاراں نوں کوئی بیان دتا اے۔ میں پچھلے دناں ڈاکٹر قدیر خان نوں ملاقات وچ ملک وچ پیدا ہون والے بحران دے خاتمہ لئی کردار اد کرن دی استدعا کیتی سی۔ اوہناں نے ساری ذمے واری اپنے سر لے کے ملک و قوم لئی پہلے توں ودھ کے کم کیتا اے’ جہدے توں ملک وچ کنفیوژن دا خاتمہ ہویا اے’ تاہم حقیقت ایہہ ہے کہ سانوں کمزور سمجھ کے بیرونی دنیا ساڈے اتے پریشر پا رہی اے”۔
میں اج وی ایہہ سمجھنا واں کہ اوس ویلے ڈاکٹر صاحب نے معاملے دی ساری ذمے واری اپنے سر لے کے پاکستان نوں اک انتہائی مشکل صورتحال توں کڈیا سی تے ایہہ کوئی معمولی قربانی نہیں سی۔ ڈاکٹر صاحب دے ایس ایثار و قربانی توں میرے دل وچ اوہناں دی عزت ہور ودھ گئی سی۔
نواب اکبر بگٹی دا قتل’ میرا موقف
نواب اکبر بگٹی دے بارے ساڈے دل وچ ہمیشہ احترام رہیا اے۔ اوہ نہ صرف گورنر بلوچستان دے طور تے وفاق دی نمائندگی کر چکے نیں بلکہ بطور وزیراعلیٰ وی بلوچستان لئی اوہناں دی بڑی خدمات نیں۔ اوہ بلوچستان دے ایہناں نمایاں سیاستداناں وچوں سن جہناں دا فیڈریشن اتے پختہ یقین سی لیکن فیر اک ایسا ویلا آیا کہ اوہناں دے تے فیڈریشن دے درمیان تعلقات وچ تنائو آ گیا۔ ایہدی وجوہات وچ’ اوہناں دا سوئی گیس دی رائیلٹی دا مطالبہ’ اپنی حفاظت لئی اسلحہ رکھن دی اجازت’ فوجی چوکیاں خاص طور تے ایس چوکی دا خاتمہ جہڑا اوہناں دے گھر دے بالکل کول سی۔
گھر دے کول چوکی ختم کرن دا مطالبہ
جہناں دناں نواب اکبر بگٹی دے نال مذاکرات ہو رہے سن’ اک واری اسیں اوہناں دے گھر گئے۔ میرے نال مشاہد حسین سید’ مونس الٰہی تے زنانی صحافی نسیم زہرہ وی سن۔ اسیں اوہناں دے گھر وچ اک وڈا جیا گڑھا ویکھیا’ جہدے بارے نواب اکبر بگٹی دا آکھنا سی کہ ایہہ فوجی بمباری دی وجہ نال بنیا اے تے ایس بمباری دے نتیجے وچ اوہناں دی پوتی زخمی ہو گئی سی۔
بقول اوہناں دے ایہہ گل اوہناں نے عوام نوں ایس لئی نہیں دسی کہ اشتعال پھیلن دا اندیشہ سی۔ فیر اوہناں نے گھر دے کول فوجی چوکی نوں ختم کرن دا مطالبہ کیتا۔ اوہناں دا آکھنا سی کہ ایہدی وجہ نال اوہناں دے گھر دی بے پردگی ہوندی اے۔ اسلام آباد واپسی تے اسیں صدر پرویز مشرف نال گل کیتی۔ اوہناں نے ساڈے آکھن تے ایس چوکی نوں فوری طور پر ہٹان دا حکم دے دتا۔
ظفراللہ جمالی اتے اکبر بگٹی دا غم و غصہ
ایتھے مینوں اک بہت پرانا واقعہ یاد آ رہیا اے۔ نواب اکبر بگٹی دا اک پتر قتل ہو گیا چونکہ ایہناں دناں میر ظفراللہ جمالی بلوچستان دے وزیراعلیٰ سن لہٰذا اکبر بگٹی اوہناں نوں وی اپنے پتر دے قتل دا ذمے وار سمجھدے سن۔ اکبر بگٹی نے اپنے پتر دے قتل دی ایف آئی آر درج کران توں انکار کر دتا تے عہد کیتا سی کہا پنے پتر دے قتل دا بدلہ خود لوواں گے۔
ایس واقعے دے کجھ عرصہ مگروں میر ظفراللہ جمالی مینوں وی اپنے نال ڈیرہ بگٹی لے گئے تاں جے میں نواب بگٹی نوں دساں کہ اوہناں دا ایس قتل وچ کوئی ہتھ نہیں لہٰذا اوہناں نوں معاف کر دیو۔ اسیں اوتھے پہنچے تے نواب بگٹی مینوں دوجے کمرے وچ لے گئے۔ پچھیا:جمالی دے نال کیہ سلوک کیتا جاوے۔ میں آکھیا’ اوہناں دا کوئی قصور نہیں۔ اوہناں نوں معاف کر دیو۔ آکھن لگے’ ٹھیک اے’ میںاوہناں نوں معاف کر دینا واں لیکن میری اک شرط اے۔ جمالی سچے نیں تے دہکدے انگاریاں اتے ننگے پیر چل کے وکھائو۔ جدوں ایہہ گل ظفراللہ جمالی دے علم وچ آئی تے اوہناں نے دہکدے انگاریاں اتے ننگے پیر چلن توں معذرت کر لیتی۔
اک میٹنگ’ جہڑی نہ ہو سکی
میں واپس جنرل مشرف تے نواب اکبر بگٹی وچ تنازعے ول آنا واں۔ میں جنرل پرویز مشرف تے نواب اکبر بگٹی وچ براہ راست اک ملاقات دا بندوبست کیتا سی تاں جے دونواں دے درمیان غلط فہمیاں دور ہو سکن۔ ایہہ میٹنگ اسلام آباد وچ رکھی گئی سی لیکن جیس دن ایہہ میٹنگ ہونا سی’ ایس دن طے شدہ ویلے توں کجھ دیر پہلاں ای ایہہ میٹنگ اچانک منسوخ ہو گئی۔
نواب اکبر بگٹی نے مگروں مینوں دسیا کہ صدر مشرف دے آفس توں فون آیا کہ اوہناں نوں لیان والا جہاز ڈیرہ بگٹی پہنچن مگروں خراب ہو گیا اے۔ لہٰذا میٹنگ منسوخ کیتی جا رہی اے۔ نواب اکبر بگٹی دا آکھنا سی کہ ایس فون دے ادھے گھنٹہ مگروں صدر مشرف دا جہاز اوہناں نے خود اپنی اکھاں نال فضا وچ اڈدے ویکھیا۔ ایہہ جہاز ڈیرہ بگٹی ائیربیس توں واپس جا رہیا سی۔
جنرل ندیم اعجاز دا جارحانہ انداز
ایہہ اوہناں دناں دی گل اے’ جدوں اکبر بگٹی تے حکومت وچ معاملات خاصے خراب ہو چکے سن۔ اک دن اسیں صدر پرویز مشرف دے نال معمول دی اک میٹنگ وچ بیٹھے سی۔ ڈائریکٹر جنرل ملٹری انٹیلی جنس جنرل ندیم اعجاز نے نواب اکبر بگٹی دے بارے دسنا شروع کر دتا کہ اوہ پہاڑاں وچ روپوش ہو چکے نیں لیکن چھیتی ای اسیں اوہناں نوں لبھ لوواں گا۔ میں محسوس کیتا کہ جنرل ندیم اعجاز جارحانہ طبیعت دے افسر نیں۔ جدوں وی اکبر بگٹی دے بارے وچ اوہ کوئی گل کردے’ اوہناں دا لہجہ بہت سخت ہو جاندا سی۔
فیصلہ ایہہ ہویا کہ میں تے مشاہد حسین’ جنرل ندیم اعجاز دے گھر جاواں گے تے اوہناں نوں نواب اکبر بگٹی بارے وچ تفصیل نال دساں گے تے اوہناں دی غلط فہمی دور کرن دی کوشش کراں گے۔ اسیں جنرل ندیم اعجاز دے گھر گئے تے اوہناں نوںآکھیا کہ اکبر بگٹی دے نال اوہناں دناں حکومت دی محاذ آرائی اے مگر سانوں ایہہ نہیں بھلنا چاہیدا اے کہ اکبر بگٹی بلوچستان دے ایہناں سیاسی رہنماواں وچوں نیں جہڑے وفاق دے حامی رہے نیں تے قوم پرستاں دے مقابلے وچ اوہناں نے ہمیشہ وفاق دا ساتھ دتا اے۔ اسیں جنرل ندیم اعجاز نوں آکھیا کہ ساڈی درخواست صرف ایہہ اے کہ اکبر بگٹی نوں مارو نہیں بلکہ اوہنوں گرفتار کر لوو۔ ایہہ آکھ کے اسیں واپس آ گئے مگر اگلے دن ای اکبر بگٹی دی موت دی خبر آ گئی۔ قدرتی طور تے مینوں اوہدا بہت دکھ ہویا۔
میں آکھیا’ جنرل صاحب! سجناں وی مرجانا اے
نواب اکبر بگٹی دے قتل دے اگلے دن صدر پرویز مشرف نے مری وچ اک میٹنگ بلائی جہدے وچ میرے علاوہ چیئرمین جوائنٹ چیفس آف سٹاف’ ڈی جی آئی ایس آئی’ ڈی جی ایم آئی تے ڈی جی آئی جی وی موجود سن۔ جنرل ندیم اعجاز نے سارے شرکا دے سامنے صدر مشرف نوں دسیا کہ کوئٹہ وچ لوک نواب اکبر بگٹی دے قتل اتے بہت خوش نیں تے مٹھائیاں ونڈ رہے نیں۔ سانوں یقین اے کہ نواب اکبر بگٹی دے جنازے اتے وی لوک نہیں آن گے۔
ایہہ سن کے میں بریگیڈیئر اعجاز شاہ نوں مخاطب ہو کے آکھیا کہ ہن جو میں پنجابی وچ آکھن لگا واں’ تسیں ایہدا ترجمہ کر کے جنرل صاحب نوں دس دیو۔ پنجابی دے اک صوفی شاعر میاں محمد بخش نے آکھیا سی ”دشمن مرے تے خوشی نہ کرئیے سجناں وی مر جاناں”۔ ایہہ سن کے صدر پرویز مشرف آکھن لگے ترجمے دی لوڑ نہیں’ اوہناں دی سمجھ وچ ایہدا مطلب آ گیا اے۔
ایہدے مگروں بحث شروع ہو گئی کہ نواب اکبر بگٹی دے جنازے وچ کسے حکومتی عہدیدار نوں بھیجنا چاہیدا اے یا نہیں تے جے بھیجنا چاہیدا اے تے کون جاوے گا۔ ایہدے اتے صدر مشرف نے آکھیا’ اک نمائندہ بھجوا دینے آں فیر اوہناں نے میرا نام تجویز کیتا کہ چودھری شجاعت’نواب اکبر بگٹی دے جنازے وچ رلت کرن گے جہدے تے میٹنگ وچ موجود کسے نے آکھیا ”صدر صاحب! چودھری صاحب دی جان کیوں خطرے وچ پاندے او۔ چنانچہ حکومت دے کسے نمائندے نے نواب اکبر بگٹی دے جنازے وچ رلت نہیں کیتی سوائے اوتھے موجود سکیورٹی اہلکاراں دے۔(جاری)

میری وزارت عظمیٰ دا دور۔۔جون تااگست2004ئ

طے ایہہ پایا سی کہ میر ظفراللہ خان جمالی دے استعفے مگروں شوکت عزیز آئندہ وزیراعظم ہون گے لیکن وزیراعظم بنن لئی قومی اسمبلی دا رکن ہونا لازمی سی جد کہ شوکت عزیز سینیٹ دے رکن سن۔ لہٰذا مینوں آکھیا گیا کہ جدوں تک اوہناں نوں رکن اسمبلی منتخب نہیں کروا لیتا جاندا تسیں وزیراعظم دی ذمے واری سنبھالو۔ میرا نام چونکہ صدر پرویز مشرف نے خود تجویز کیتا سی لہٰذا میں ہامی بھر لئی۔ میرا نام قومی اسمبلی وچ پیش ہویا تے مینوں بلا مقابلہ ای وزیراعظم منتخب کر لیتا گیا۔
خانہ کعبہ وچ حاضری
وزیراعظم بنن مگروں میں پہلا دورہ سعودی عرب دا کیتا۔ میرے وفد دے 19 ارکان نوں شاہی مہمان دا درجہ دتاگیا۔ تقریباً 40 افراد میرے ذاتی مہمان دی حیثیت نال میرے نال گئے’ جہناں دے اخراجات میں اپنی جیب توں ادا کیتے سن۔
پہلے اسیں جدہ تے فیر مکہ معظمہ پہنچے۔ مکہ معظمہ وچ اسیں عمرہ ادا کیتا تے شاہی محل وچ قیام کیتا۔ سعودی حکومت نے ایس واری وی ساڈے لئی خانہ کعبہ دا بوہا کھولن دا بندوبست کیتا سی۔ خانہ کعبہ دا بوہا کھُلن لئی رات گیارہ وجے دا ویلا مقرر کیتا گیا۔ اسیں حرم شریف وچ بیٹھے بوہا کھلن دے منتظر رہے لیکن رات دے دو وج گئے’ بوہا نہیں کھلیا۔ پتہ چلیا کہ ہن چار وجے بوہا کھلے گا مگر بوہا نہیں کھلیا۔ فیر سعودی چیف آف پروٹوکول نے آ کے معذرت کیتی تے دسیا کہ اوتھے موجود دوجے ملکاں دے لوکاں نوں وی خبر ہو گئی اے کہ پاکستانی وزیراعظم لئی خانہ کعبہ دا بوہا خصوصی طور تے کھولیا جا رہیا اے۔ اوتھے اک ہجوم جمع ہو گیا اے لہٰذا بے حرمتی دے اندیشے دی وجہ نال بوہا نہیںکھولیا جا رہیا اے۔
شاہ عبداللہ بن عبدالعزیز نال ملاقات
اگلے دن اسیں شاہ عبداللہ بن عبدالعزیز جہڑے اوس ویلے ولی عہد سن’ اوہناں نال ملاقات لئی پہنچے۔ اوس ملاقات وچ میرے نال وفاقی وزیر مذہبی امور اعجازالحق تے گورنر سندھ عشرت العباد دے علاوہ کجھ ہور لوک وی سن۔ ملاقات دے شروع وچ ای شاہ عبداللہ بن عبدالعزیز نے رات نوں خانہ کعبہ دا بوہا نہ کھولے جان دی معذرت کردے ہوئے آکھیا کہ روضۂ رسولۖ دے بوہے تہاڈے لئی کھلے نیں’ تسیں جدوں چاہو اپنے وفد دے نال اندر جا سکدے او تے عبادت کر سکدے او۔ میں اپنے وفد وچ شامل ارکان نال شاہ عبداللہ نوں متعارف کروایا۔ اعجازالحق دا تعارف کراندے ہوئے میںاوہناں نوں دسیا کہ ایہہ پچھلے صدر جنرل ضیاء الحق دے صاحبزادے نیں جہدے اتے اوہ بہت گرمجوشی نال اوہناں نوں ملے۔ اوس ملاقات وچ میرے نال پنج حکومتی عہدیدار وی سن۔
اوہناں دناں سب توں اہم مسئلہ عراق وچ فوجاں گھلن یا نہ گھلن دا سی۔ مینوں جنرل پرویز مشرف نے آکھیا سی کہ مسلم ملکاں وچ ایس مسئلے اتے جہڑا فیصلہ سعودی حکومت دا ہووے گا’ اوہو ساڈا ہووے گا’ کیوں جے ایہہ فوجاں امن قائم کرن لئی مشن اتے جان گئیاں۔ اتفاق نال سعودی عرب روانگی توں اک رات پہلاں میں اوہ خط آپ پڑھیا جہڑا عراقی وزیراعظم نے صدر پرویز مشرف نوں ارسال کیتا سی تے اوہدے وچ عراق وچ امن قائم رکھن لئی فوج بھجوان دی درخواست کیتی گئی سی۔ عراقی حکومت نے ایس طرح دے خطوط دوجے مسلم ملکاں نوں وی بھیجے سن۔ میں ایہہ خط ذرا غور نال پڑھیا تے مینوں بڑی حیرت ہوئی کہ خط وچ کدھرے وی ایہہ درج نہیں سی کہ عراق وچ امن قائم کرن لئی فوج بھجوان دی درخواست کیتی جا رہی اے’ نہ ای کسے امن مشن دا تذکرہ سی۔ ایس خط وچ ایہہ فقرہ لکھیا گیا سی: To Protect UN Forces in Iraq دفتر خارجہ وچ کسے نے اوہناں لفظاں اتے غور نہیں کیتا سی۔
جدوں ایس موضوع اتے شاہ عبداللہ نال میری گل ہوئی تے میں واضح کر دتا کہ امن قائم رکھن لئی فوج گھلن دی درخواست سمجھ وچ آندی اے لیکن عراقی وزیراعظم دے خط وچ امن مشن دا کوئی ذکر نہیں۔ شاہ عبداللہ بہت حیران ہوئے تے ترجمان نال میری گل دہراندے ہوئے پچھیا کہ کیہ ایہو گل اوہناں نے آکھی اے۔ ترجمان نے اثبات وچ جواب دتا۔ ہن شاہ عبداللہ مینوں کجھ مضطرب نظر آئے۔ آکھن لگے کل عراقی وزیراعظم میرے نال ملن لئی آ رہے نیں’ میں اوہناں نال گل کراں گا۔ جہڑا خط عراقی وزیراعظم نے بھجوایا سی اوہدا عربی ترجمہ میں شاہ عبداللہ نوں پیش کر دتا۔ اوہناں نے ایہہ عربی ترجمہ انتہائی غور نال پڑھیا تے فیر انگریزی وچ لکھیا گیا خط وی پڑھیا۔ تقریباً چار منٹ تک خموشی رہی۔ شاہ عبداللہ ولوں پنج افراد ایس ملاقات وچ موجود سن۔
ایہدے مگروں دوجے موضوعات اتے گل بات شروع ہوئی تے میں شاہ عبداللہ نوں سعودی عرب وچ موجود پاکستانیاں دے مسئلے تے مشکلاں نال آگاہ کیتا۔ اوہناں نے اوہناں دے حل دی یقین دہانی کروائی۔ اسیں اوہناں کولوں اجازت چاہی تے اوہناں نے وفد دے ارکان نال مصافحہ کیتا تے میرا ہتھ پھڑے ہوئے کمرے دے باہر کوریڈور توں ہوندے ہوئے گڈی تک چھڈن آئے’ حالانکہ میں بڑی واری آکھیا کہ ایس زحمت دی لوڑ نہیں۔ مگروں چیف آفیسر پروٹوکول نے دسیاکہ پہلا موقع اے کہ ولی عہد اینی عزت تے محبت نال کسے وزیراعظم نوں گڈی تک چھڈن آئے نیں۔
پرنس نائف بن عبدالعزیز ولوں بندوق دا تحفہ
اگلی ملاقات سعودی وزیر داخلہ پرنس نائف بن عبدالعزیز نال سی۔ میں اوہناں نال بطور وزیرداخلہ پہلے وی دو تن واری مل چکیا سی۔ اوہناں دے نال ایہہ ملاقات وی نہایت دوستانہ ماحول وچ ہوئی۔ ملاقات دے اخیر وچ اوہناں نے تحفے دے طور تے مینوں گولڈ پلیٹڈ گن پیش کیتی۔ ایہہ اوہناں دی محبت دا بڑا واضح اظہار سی۔
شاہ فہد بن عبدالعزیز نال ملاقات
اوسے دن سہ پہر نوں ساڈی ملاقات سعودی فرمانروا شاہ فہد بن عبدالعزیز السعود دے نال طے سی۔ ملاقات توں پہلاں اوہناں دے چیف آف پروٹوکول نے درخواست کیتی کہ شاہ دی طبیعت کجھ ناساز اے لہٰذا تسیں اپنی ملاقات دس توں پندرہ منٹ وچ مکمل کر لوو۔ میں جواب دتا کہ تسیں فکر نہ کرو۔
ملاقات دے شروع وچ میں شاہ فہد نوں صدر پرویز مشرف دا سلام پیش کیتا تے فیر استدعا کیتی کہ تسیں پاکستان دی بقا’ سالمیت’ عوام دی خوشحالی تے سلامتی لئی خصوصی دعا فرمائو۔ ایہدے نال ای میں دعا لئی ہتھ اتے چکے۔ شاہ فہد نے وی باقاعدہ ہتھ چک کے دعا کروائی۔ ایس دوران سانوں قہوہ پیش کیتا گیا۔ قہوہ پین دے فوراً مگروں میں آکھیا کہ سانوں اجازت دیو۔ ملاقات مگروں پروٹوکول افسر نے مسکراندے ہوئے آکھیا کہ سانوں لوکاں نوں واری واری یاد کرانا پیندا اے کہ شاہ نال ملاقات مختصر کرو جد کہ تسیں بغیر یاد کروائے’ ایس ملاقات نوں کجھ منٹ وچ ختم کر دتا۔
روضۂ رسولۖ دے اندر حاضری
اگلے دن اسیں مدینہ منورہ پہنچے۔ سب توں پہلاں مسجد نبویۖ گئے’ اوتھے نوافل ادا کیتے۔اوہدے مگروں سعودی حکام نے ساڈے لئی اچیچے طور تے روضۂ رسولۖ دا بوہا کھولیا۔وفد دے سارے ارکان روضۂ رسولۖ دے اندرونی حصے وچ گئے۔ ایتھے اسیں خصوصی نوافل ادا کردے ہوئے کافی دیر قیام کیتا۔
مینوں یاد آ رہیا اے کہ گلوکار ابرارالحق جہڑے ایس خصوصی وفد وچ شامل سن’ اوہناں نوں اندیشہ سی کہ کدھرے بھیڑ وچ اوہ روضۂ رسولۖ نوں اندروں ویکھن دی سعادت توں محروم نہ رہ جان۔میں اوہناں دی پریشانی بھانپ کے آکھیا کہ تسیں میرا بازو پھڑ لوو تے جدوں تک اسیں روضۂ رسولۖ دے اندر نہ پہنچ جائیے’ اوس ویلے تک نہ چھڈو۔ ابرارالحق نے میرا بازو پھڑ لیتا’ ہن اوہ مطمئن نظر آ رہے سن۔
روضۂ رسولۖ دے اندر پہنچن مگروں ایہہ ویکھن لئی کہ وفد دا کوئی رکن باہر تے نہیں رہ گیا۔ میں خود باہر جا کے ویکھنا چاہندا سی لیکن جے خود اٹھدا تے باقی لوکاں نوں وی اٹھنا پیندا۔ لہٰذا میں دلاور عباس نوں باہر بھیجیا۔ اوہ اوہناں پاکستانی بھراواں نوں وی نال لے کے اندر آ گئے جہڑے سانوں ویکھ کے باہر بوہے اتے جمع ہو چکے سن۔
بلوچستان کمیٹی دا قیام
بلوچستان میرے دل دے بہت کول اے۔ ایہہ قربت مینوں اپنے شہید والد کولوں ورثے وچ ملی اے۔ میرے والد نوں 1973 وچ بغیر کسے جرم دے’ بلوچستان دی دورافتادہ جیل کوہلو وچ قید رکھیا گیا جہدی تفصیل بیان کر چکیا واں۔ میں اپنے والد دی اوہ تقریر وی نہیں بھل سکدا جہڑی اوہناںنے رہائی مگروں قومی اسمبلی وچ کیتی سی۔ بلوچستان دے احساس محرومی تے اوہدے خلاف روا رکھی جان والی زیادتیاں دے خلاف ایہہ اک تریخی تقریر سی۔
بلوچستان نال ایس ذاتی وابستگی دی وجہ نال جدوں وی مینوں موقع ملیا’ میں بلوچستان دے عوام دے حقاں تے اوہناں دے مسئلیاں دے حل لئی اوہ سب کجھ کیتا جو میں کر سکدا سی۔ وزیراعظم منتخب ہون مگروں بلوچستان دے مسئلیاں دے مستقل تے پائیدار حل لئی 23ستمبر 2004 نوں سینیٹ نال خطاب کردے ہوئیاں بلوچستان کمیٹی بنان دا اعلان کیتا۔ میں اپنی تقریر وچ آکھیا:
”جناب چیئرمین’ ایوان وچ بلوچستان توں متعلق تحریک زیر بحث اے۔ بعض ممبران نے ایہہ فرمایا کہ میں وزیراعظم دی ذمے واریاں سنبھالن مگروں بلوچستان دا دورہ نہیں کیتا جد کہ ہن شوکت عزیز نوں ملک دا نواں وزیراعظم منتخب کرن دا شیڈول پیش کیتا جا رہیا اے۔
میں ہمیشہ توں صوبہ بلوچستان توں ملن والی عزت افزائی دا احسان مند رہیا واں۔ بلوچستان دی تحریک اتے ایوان وچ بحث سنن مگروں میں مختلف سیاسی رہنماواں نال ملاقاتاں دا سلسلہ شروع کیتا تاں جے میں ایس مسئلہ وچ اپنا کردار ادا کر سکاں۔ بلوچستان دے بارے ابہام پیدا کیتا جا رہیا اے۔ احساس محرومی ودھ رہیا اے۔ صدر پرویز مشرف نے صدر دا عہدہ سنبھالن مگروں آکھیا سی کہ اوہ صوبائی ہم آہنگی تے صوبیاں نال مساوی سلوک دے خواہاں نیں۔
میں مختلف سیاسی جماعتاں دے رہنماواں دے نال نال اپنی پارٹی نال وی صلاح مشورہ کیتا تے ایس نتیجہ اتے پہنچیا واں کہ بلوچستان لئی اک کمیٹی تشکیل دتی جانی چاہیدی اے۔ ایہہ فیصلہ آکھیا گیا اے کہ چیئرمین سینیٹ بلوچستان دے امور دے بارے قائد ایوان دے مشورے نال اک کمیٹی قائم کرن جہدے وچ ساری جماعتاں دی نمائندگی ہووے۔ ایہہ کمیٹی چھیتی توں چھیتی اک ایسے نظام نوں لیان لئی اپنی سفارشات پیش کرے جہناں دے ذریعے بلوچستان دے مسئلے مستقل طور تے حل ہو سکن۔ میری درخواست اے کہ میرا نام وی بطور صدر پاکستان مسلم لیگ ایس کمیٹی وچ شامل کیتا جاوے تاں جے بلوچستان دے جہناں مسئلیاں دا میں بچپن توں گواہ رہیا واں’ اوہناں دے حل لئی میں وی اپنا کردار ادا کر سکاں تے ایس ضمن وچ بلوچستان دی خدمات بجا لیا سکاں”۔
میرے ایس خطاب مگروں سینیٹ وچ بلوچستان دے مسئلیاں دے حل تے بین الصوبائی ہم آہنگی لئی اک متفقہ قرارداد منظور کیتی گئی جہدے تحت بلوچستان کمیٹی دا قیام عمل وچ آیا۔ایس کمیٹی دے ٹرمز آف ریفرنس ایہہ سن: بلوچستان دی موجودہ صورتحال دا جائزہ لیا جاوے تے ایس ضمن وچ سفارشاں مرتب کیتیاں جان۔ مزید براں بین الصوبائی ہم آہنگی’ صوبے دے حقاں دی حفاظت تے وفاق دی مضبوطی لئی سفارشات مرتب کیتیاں جان۔
29ستمبر 2004 ء نوں میری سربراہی وچ قائم ہون والی ایس پارلیمانی کمیٹی وچ ابتدائی طور تے 29ارکان سن۔ مگروں نو ارکان دا ہور وادھا کر دتا گیا۔ کمیٹی نوں اپنی رپورٹ دی تیاری لئی نوے دن دا وقت دتا گیا۔ کمیٹی دے ارکان سینیٹ دے نام ایہہ سن: مشاہد حسین سید’ وسیم سجاد’ اسفند یار ولی’ رضا ربانی’ پروفیسر خورشید احمد’ اسحاق ڈار’ بابر غوری’ مولانا سمیع الحق’ ثناء اللہ بلوچ’ آغا پری گل’ سید دلاور عباس’ مہم جان بلوچ’ سعید احمد ہاشمی’ رضا محمد رضا’ میر ولی محمد بادینی’ ڈاکٹر محمد اسماعیل بولیدی’ ڈاکٹر محمد علی بروہی’ میر محمد نصیر مینگل’ کلثوم پروین’ رحمت اللہ کاکڑ تے محمد علی درانی۔ ارکان قومی اسمبلی دے نام ایہہ سن: مخدوم امین فہیم’ محمد خان اچکزئی’ مولانا محمد خان شیرانی’ زبیدہ جلال’ ڈاکٹر نورجہاں پانیزئی’ عبدالرئوف مینگل’ سید عبدالقادر جمال الدین گیلانی’ سردار یار محمد رند’ ڈاکٹر غلام حیدر سمیجو تے سردار یعقوب خان۔
مگروں ایس کمیٹی نوں دو سب کمیٹیاں وچ تقسیم کر دتا گیا۔ اک کمیٹی دی سربراہی مشاہد حسین سید کر رہے سن۔ ایس کمیٹی نوں بلوچستان دی موجودہ صورتحال دے تناظر وچ موزوں سفارشات مرتب کرن دی ذمہ واری سونپی گئی۔ دوجی کمیٹی’ جہدی سربراہی وسیم سجاد کر رہے سن’ اوہنوں بین الصوبائی ہم آہنگی تے وفاق نوں مضبوط کرن لئی صوبیاں دے حقوق دے حوالے نال آئینی سفارشاں تیار کرن دا کم سونپیا گیا۔ دونویں سب کمیٹیاں نے سارے سٹیک ہولڈراں دے نال اسلام آباد تے بلوچستان وچ تفصیلی ملاقاتاں کیتیاں۔ بطور چیئرمین بلوچستان کمیٹی میں وی دو تن واری بلوچستان گیا بلکہ اوتھے اکبر بگٹی دے نال وکھرے مذاکرات وی کیتے۔ 5مئی 2005 نوں ایہہ ساری رپورٹ سینیٹ دی بلوچستان کمیٹی نوں پیش کر دتی گئی جہنوں متفقہ طور تے منظور کر لیتا گیا۔ کمیٹی دی سفارشات دی اہمیت ایہہ سی کہ بلوچستان دے سارے سٹیک ہولڈراں نال مشاورت کیتی گئی سی۔
مختصراً سفارشاں ایہہ سن:
1ـ بلوچستان توں حاصل ہون والی قدرتی گیس دی رائیلٹی تے سرچارج وچ وادھا
2ـ بلوچستان وچ کم کرن والی تیل تے گیس کمپنیاں دے بورڈ آف ڈائریکٹرز وچ بلوچستان دی ودھ توں ودھ نمائندگی
3ـ گوادر پورٹ اتھارٹی دے ہیڈ آفس دی بلوچستان منتقلی
4ـ گوادر پورٹ اتھارٹی دی کل آمدنی وچ بلوچستان دا حصہ ست فیصد
5ـ بلوچستان دی نوجوان نسل دے بہتر روزگار تے تربیت لئی ودھ توں ودھ موقعے
6ـ زمیناں دی الاٹمنٹ وچ شکایتاں دی تحقیقات لئی اک قنونی کمیشن دا قیام
7ـ بلوچستان وچ نویں سڑکاں دی تعمیر
8ـ این ایف سی ایوارڈ دا اعلان
9ـ اعتماد وچ وادھا دے اقدامات (CBMs) لئی فوج دی عوامی مقاماں اتے موجودگی وچ کمی۔
10ـ لیویز نوں برقرار رکھنا
11ـگوادر’ ڈیرہ بگٹی تے کوہلو وچ فوجی چھائونیاں دی تعمیر وقتی طور تے روک دتی جاوے۔
12ـ پانی دے وسائل وچ وادھا ے بلوچ پختونعوام وچ آبادی تے علاقیاں دے تناسب نال وسائل دی جائز تقسیم
کمیٹی نے مجموعی طور تے 31سفارشاں کیتیاں جہنں وچوںجنرل پرویز مشرف نے 27سفارشاں دی فوری منظوری دا عندیہ دے دتا سی لیکن افسوس کہ ایس انتہائی مثبت آغاز مگروں اچانک بلوچستان دے حالات خراب ہو گئے جہڑے آخرکار 2006وچ نواب اکبر بگٹی دے قتل اتے نتج ہوئے۔ میری ایہہ رائے اے کہ میری قائم کردہ بلوچستان کمیٹی دی سفارشاں اتے جے اج وی عمل ہو جاوے تے بلوچستان دا بحران مستقل طور تے حل ہو سکدا اے۔(جاری)

پاکستان مسلم لیگ حکومت دا دور ، میرا وزارتِ عظمٰی توں استعفی تے
ہیڈ لائن
پنجاب وچ چودھری پرویز الہٰی دا دور حکومت
کیچ لائن
فرزند ِ گجرات چودھری شجاعت حسین دی کتاب ”سچ تو یہ ہے ” دا سلسلہ وار پنجابی ترجمہ(قسط 16)

باکس
چودھری شجاعت حسین ملکی سیاست دے اوہ اہم کردار نیں جنھاں دا ذکر کیتیوں بغیر ساڈی سیاسی تاریخ مکمل نہیں ہُندی۔ روزوار بھُلیکھا چودھری شجاعت حسین دی حیاتی بارے اوہناں دی زبانی سلسلہ وار چھاپ رہیا اے۔ ایہہ اقتباسات اوہناں دی کتاب توں لئے جا رہے نیں جیہڑی ملکی سیاسی تاریخ دے حوالے نال نہایت اہم دستاویز اے، سیاسیات نال دلچسپی رکھن والے سبھے دوستاں نوں ایہہ سلسلہ ضرور پڑھنا چاہیدا اے۔(ادارہ)

چودھری شجاعت حسین(فوٹو)

عراق وچ پاکستانی فوج گھلن توں میرا انکار
اک دن معمول دے مطابق میں وزیراعظم ہائوس وچ دوجے شہراں توں آئے ہوئے لوکاںنال ملاقاتاں کر رہیا سی۔ ایس اثنا وچ دفتر خارجہ دے کجھ لوک میرے کول آئے تے آکھیا کہ رچرڈ آرمٹیج تہاڈے نال ملن لئی آنا چاہندے نیں۔ تھوڑی دیر وچ وزیر خارجہ خورشید محمود قصوری وی وزیراعظم ہائوس پہنچ گئے۔ آکھن لگے کہ رچرڈ آرمیٹج تہاڈے نال عراق وچ پاکستانی فوج بھیجن دے بارے گل کرن گے۔ اوہناں نال تسیں سیاسی طریقے نال گل کرنی اے۔ دفتر خارجہ نے ایس حوالے نال اک تیار شدہ ڈرافٹ وی مینوں دتا تے آکھیا کہ تسیں ایہہ اوہناں نوں پڑھ کے سنا دیو۔ ایہدے وچ لکھیا سی: “It is very difficult for us to send- Pakistani Troops to Iraq due to certain reasons.”۔ ایہدے مگروں پنج ست وجوہات لکھی ہوئیاں سن۔ میں اوس ڈرافٹ نوں جیب وچ رکھ لیتا۔
جدوں رچرڈ آرمٹیج آئے تے میٹنگ وچ وزیر خارجہ خورشید محمود قصوری’ وزیر خزانہ شوکت عزیز تے وزیر تجارت ہمایوں اختر خان وی بیٹھے سن۔ رچرڈ آرمٹیج نے عراق وچ پاکستانی فوج بھیجن توں متعلق گل شروع کردتی۔ اوہ کوئی لمی چوڑی تمہید بنھن ای لگے سن کہ میں ٹوکیا تے آکھیا:
“It is impossible for us to send Pakistani Troops to Iraq.” میرا ایہہ جواب دفتر خارجہ نوں پسند نہیں آیا کیوں جے میں Difficult دے لفظ نوں Impossible وچ تبدیل کر دتا سی۔ میرے ایس دو ٹوک جواب تے رچرڈ آرمٹیج گل نوں سمجھ گئے تے موضوع بدل کے تھوڑی دیر ہور گل بات کیتی تے چلے گئے۔
مگروں میری صدر پرویز مشرف نال کسے تقریب وچ ملاقات ہوئی تے آکھن لگے چودھری صاحب! تسیں ساڈا کم بہت آسان کر دتا اے۔ ساڈے اتے جہڑا پریشر سی’ اوہ تسیں اپنے اتے لے لیتا اے۔
بیرون ملک وفات پا جان والے پاکستانیاں دی خدمت
بحیثیت وزیراعظم پاکستان میری ایہہ کوشش رہی کہ میں عوام دی فلاح و بہبود لئی کجھ ایسے اقدامات کر جاواں کہ اوہناں دا فیدہ عوام نوں میری وزارت عظمیٰ مگروں وی ملدا رہوے۔
ایس سلسلے وچ پہلے ہفتے وچ میں ایہہ کم کیتا کہ بیرون ملک وفات پان والے پاکستانیاں دی میتیاں پی آئی اے دے ذریعے بلا معاوضہ پاکستان پہنچان دے احکامات صادر کیتے۔ ایس توں پہلاں بیرون ملک توں پاکستانیاں دی میت لیان لئی گھٹ توں گھٹ دو ہزار پائونڈز دا خرچہ ہوندا سی۔ لوک و چارے کمیٹیاں پا کے یا ادھار لے کے ایہہ اخراجات پورے کردے سن۔ میں پی آئی اے نوں احکامات جاری کیتے کہ جہناں ملکاں وچ پی آئی اے دی سروس نہیں اوتھے میت نوں نزدیک ترین ائیر پورٹ جتھوں پی آئی اے دی پراوز آندی اے’ پہنچایا جاوے تے فیر اوتھوں پورے احترام دے نال پاکستان پہنچایا جاوے۔ میرے ایس فیصلے توں بیرون ملک توں کروڑاں روپے دا زرمبادلہ ملک بھیجن والے پاکستانیاں نوں اک وڈی سہولت مل گئی۔ ایہہ سروس اج وی جاری اے تے مگروں آن والی حکومت ایہنوں ختم نہیں کر سکی۔
فوری طبی امداد لئی ایف آئی آر دی شرط ختم
ملک وچ لڑائی جھگڑے تے حادثے وچ زخمی ہون والیاں نوںہسپتالاں وچ فوری طبی امداد دین توں ایہہ آکھ کے انکار کردتا جاندا کہ پہلاں ایف آئی آر درج کروائو۔ ایس تاخیر دی وجہ نال بہت سارے زخمی طبی امداد ملن توں پہلاں ای دم توڑ جاندے۔ میں وزیراعظم بندے ای ایف آئی آر دی شرط ختم کر دتی تے احکامات جاری کیتے کہ ہر قسم دے زخمیاں نوں ہسپتالاں وچ فوری طبی امداد مہیا کیتی جاوے گی۔
نرساں تے بڈھیاں لئی ریلیف پیکیج
معاشرے وچ نرساں نوں باعزت تے معاشی طور تے مستحکم مقام دین لئی ہر ممکن اقدامات کیتے کیوں جے اوہناں نوں ہر حکومت وچ نظر انداز کیتا گیا سی۔ میں اوہناں دی ملازمت دا گریڈ چودہ مقرر کر دتا جہدے توں نہ صرف اوہناں دی تنخواہاں’ الائونسز تے مراعات وچ وادھا ہویا بلکہ معاشرے وچ اوہناں دا مرتبہ وی اُچا ہویا۔
عمر رسیدہ شہریاں لئی وی ریلیف پیکیج دا اعلان کیتا۔ ایس پیکیج دے تحت بزرگ شہریاں نوں ریلوے سٹیشناں’ ہوائی اڈیاں’ ہسپتالاں تے بینکاں وچ خصوصی رعایت دتی گئی۔ اہم مقاماں اتے بزرگ شہریاں لئی وکھرے کائونٹر کھولے گئے۔ ٹکٹ لین تے بلاں دی ادائیگی وچ وی اوہناں نوں آسانی فراہم کیتی گئی۔
اہم نوعیت دی قنون سازی
انسداد ات گردی ایکٹ’ ہتک عزت دے قنون’ میڈیکولیگل بل تے غیرت دے نام اتے قتل توں متعلق بنیادی تے اہم نوعیت دی قنون سازی کیتی گئی۔ ہتک عزت دے نویں قنون وچ بعض شقاں میڈیا توں متعلق سن جہناں نوں میری ہدایت اتے قومی اسمبلی وچ آخری منظوری توں پہلاں خارج کردتا گیا۔
انسداد ات گردی ایکٹ 1997 وچ ترمیم کر کے مسجداں دے علاوہ چرچاں تے امام بارگاہواں نوں وی شامل کیتا گیا۔ غیرت دے نام اتے قتل دے قنون وچوں ”کاروکاری” نوں کڈ دتا گیا۔ میڈیکولیگل بل دے تحت ڈاکٹراں نوں تحفظ مہیا کیتا۔ پی ٹی سی ایل دے ڈیلی ویجز اتے کم کرن والے ست ہزار اک سو ترانوے ملازماں نوں مستقل کیتا۔ شیخ زید نیشنل انسٹیٹیوٹ فار کڈنی ورکرز ویلفیئر فنڈ دے بلاک دی افتتاح تقریب دے موقعے تے سفید پوش افراد دے علاج لئی اک کروڑ روپے دا ریوالونگ فنڈ قائم کیتا۔
وزارت عظمیٰ توںمیرا استعفیٰ
جدوں میں اسمبلی توں وزیراعظم منتخب ہو گیا تے حلف چک لیتا تے کجھ لوکاں نے صدر پرویز مشرف نوں آکھیا ”صدر صاحب! ایہہ چودھری نیں’ ایناں کوئی نئیں جے چھڈنی”۔ (صدر صاحب! یہ چودھری ہیں’ انہوں نے وزارت عظمیٰ نہیں چھوڑنی) ایسے طرح کجھ لوک میرے کول آندے تے آکھدے ”چودھری صاحب! نہ چھڈو” (چودھری صاحب! وزارت عظمیٰ نہ چھوڑیں)۔
میں وزارت عظمیٰ توں استعفیٰ دین لئی گھروں روانہ ہویا تے میرے نال مشاہد حسین سید دے وڈے بھرا مواحد حسین سید وی سن۔ رستے وچ میں اوہناں نوں آکھیا کہ اوہ میرے استعفے دا ڈرافٹ تیار کرن۔ وزیراعظم ہائوس پہنچ کے مواحد حسین سید ڈرافٹ تیار کرن لئی نال والے کمرے وچ چلے گئے۔ ڈرافٹ ٹائپ ہو کے آیا تے اوہدے وچ پروف دی بڑی غلطیاں سن۔ مواحد حسین برہم ہو گئے۔ اوہناں نے ڈرافٹ نوں درست کر کے دوبارہ ٹائپ لئی گھلیا لیکن اگلے ڈرافٹ وچ وی سپیلنگ دی غلطیاں سن۔ ایس دوران میرے کول شوکت عزیز’ شیخ رشید احمد’ مشاہد حسین سید تے کجھ دوجے لوک وی بیٹھے سن۔ بعض لوکاں نے شوکت عزیز نوں وکھان لئی آکھنا شروع کردتا کہ چودھری صاحب! چھیتی کرو’ چھیتی کرو۔ میں آکھیا ڈرافٹ تے ٹھیک ہون دیو۔
ایس اثنا وچ ٹائپسٹ ڈرافٹ لے کے اندر داخل ہویا۔ اوہنوں ویکھدے ای دوبارہ اوہناں لوکاں نے ”چھیتی کرو’ چھیتی کرو’ دی رٹ لانا شروع کردتی۔ میں دستخط کرن لئی قلم چکیا’ لیکن ایہہ سنن مگروںقلم تھلے رکھ دتا تے آکھیا جے میں دستخط نہ کراں تے تسیں میرا کیہ وگاڑ لوو گے۔ ایہدے تے سارے خموش ہو گئے۔ اوہ سمجھے کہ میں ایہہ گل سنجیدگی نال آکھ رہیا واں۔ ایہدے اتے میں مسکراندے ہوئے آکھیا کہ تسیں پریشان نہ ہوو’ میں مذاق کر رہیا واں۔ ایہہ وزارت عظمیٰ میرے کول امانت سی۔ میں ایس امانت وچ خیانت دا تصور وی نہیں کر سکدا۔ میںدوبارہ قلم چکیا تے استعفے اتے دستخط کر دتے۔
اگلے دن ایوان صدر کولوں استعفیٰ منظور ہو کے واپس آیا تے پتہ چلیا کہ اوس آخری ڈرافٹ وچ وی ٹائپنگ دی اک غلطی رہ گئی سی۔ میرے استعفیٰ اتے صدر پرویز مشرف نے اپنے ہتھ نال ایہہ لکھ کے بھیجیا کہ جدوں تک سارے معاملات ٹھیک نہیں ہو جاندے’ تسیں اپنا کم جاری رکھو۔ ایہہ گل اوہناں نے کدی کسے دے استعفے اتے نہیں لکھی سی’ اوہ صرف accepted (منظور اے) لکھ کے بھجوا دیندے سن۔
پاکستان مسلم لیگ دی حکومت۔٣
پنجاب وچ چودھری پرویز الٰہی دا دور
2002ء تا 2007ئ
2002ء دے الیکشن وچ پاکستان مسلم لیگ’ صوبہ پنجاب وچ کلی اکثریتی پارٹی بن کے ابھری۔ ایتھے حکومت سازی لئی سانوں کسے دوجی پارٹی نوں نال رلان دی لوڑ نہیں سی۔ چودھری پرویزالٰہی نے وزیراعلیٰ بنن مگروںصوبے نوں حقیقی فلاحی صوبہ بنان لئی دن رات اک کر دتا جہدے نتیجے وچ تعلیم’ صحت’ صنعت’ زراعت ‘ انفراسٹرکچر تے امن وامان دے لحاظ نال پنجاب مثالی صوبہ بن گیا۔ پنجاب دی شرح پیداوار اٹھ فیصد تے ترقیاتی بجٹ 45 ارب توں ودھ کے 150 ارب تک پہنچ گیا۔ غربت وچ 25 فیصد کمی جد کہ بے روزگاری دی شرح گھٹ ہو کے پنج فیصد رہ گئی۔ محصولات دی مد وچ تن سو ارب دا ریکارڈ وادھا ہویا۔
2007 وچ جدوں چودھری پرویزالٰہی نے بطور وزیراعلیٰ اپنی آئینی مدت پوری کیتی تے صوبے دے خزانے وچ اک سو ارب روپے دے پلس فنڈز موجود سن۔ میں ایتھے پنجاب وچ پرویزالٰہی دور دی کجھ جھلکیاں پیش کرنا چاہنا واں۔ ایہہ جھلکیاں پیش کرنا ایس لئی وی ضروری نیں کیوں جے کجھ لوک ایس بارے وی عوام نوں گمراہ کرن دی کوشش کردے رہندے نیں۔
زراعت وچ انقلاب
ساڈا تعلق چونکہ کسان خاندان نال اے ایس لئی کساناں دے مسئلیاں دی سمجھ بوجھ سانوں ورثے وچ ملی اے۔ وزیراعلیٰ بندے ای چودھری پرویزالٰہی نے کسان طبقہ خاص طور تے درمیانے تے چھوٹے درجے دے کاشتکاراں نوں اوہ مراعات دتیاں جہناں دی ایس توں پہلاں کوئی مثال نہیں ملدی۔ پہلے کساناں نوں زرعی قرضے اتے سولہ فیصد شرح دے حساب نال سود دینا پیندا سی۔ پرویزالٰہی نے ایہہ شرح گھٹ کر کے پنج فیصد کردتی۔ زرعی ٹیکس توں کساناں دی زندگی اجیرن ہو چکی سی۔ لہٰذا ساڈے بارہ ایکڑ زمین اتے زرعی ٹیکس بالکل ختم کر دتا گیا۔ صوبہ بھر وچ 650 کلومیٹر لمے پکے کھالے تعمیر کیتے گئے جہناں دی وجہ نال دور دراز دے علاقیاں وچ پانی پہلی واری ٹیل تک پہنچیا۔ پانی چوری روکن لئی کمپیوٹرائزڈ ٹیلی میٹری سسٹم شروع کیتا گیا۔ پانی چوری دی سزا چھ مہینے توں ودھا کے دو سال کر دتی گئی۔ نتیجتاً پانی دی چوری نہ ہون دے برابر رہ گئی۔ گندم دے کاشت کاراں دے مطالبے اتے سپورٹ پرائس اتے گندم دی خریداری یقینی بنائی گئی۔ چاول’ کپاس تے گنے دے کاشتکاراں نوں وی ریلیف مہیا کیتا گیا۔ ایہناں انقلابی اقدامات دے نتیجے وچ اوس دور وچ پنجاب وچ گندم’ چاول’ کپاس تے گنے دی ریکارڈ پیداوار ہوئی۔
فصل وڈن مگروں کساناں لئی فوری مسئلہ فصل نوں مارکیٹ پہنچان دا ہوندا اے۔پرویزالٰہی حکومت نے ایہہ مسئلہ وی حل کردتا۔ تن ہزار پنج سو کلومیٹر فارم ٹو مارکیٹ تے انٹر ڈسٹرکٹ سڑکاں تعمیر کیتیاں گئیاں۔ زرعی اجناس دی ملکی تے عالمی مارکیٹ وچ منافع بخش مارکیٹنگ لئی پنجاب ایگریکلچر مارکیٹنگ کمپنی دا قیام عمل وچ لیایا گیا۔ سٹھ ودی مارکیٹاں وچ الیکٹرانک بورڈاں دی تنصیب کیتی گئی تے انٹرنیٹ دے ذریعے اوہناں نوں عالمی مارکیٹ نال جوڑ کے دتا گیا۔ مویشی پال سکیم دے تحت کساناں نوں آسان شرطاں اتے قرضے جاری کیتے گئے۔ پنجاب ملک انٹر پرائز پروگرام دے تحت کولنگ ٹینکس تے چلرز دی فراہمی لئی لیہ تے سیالکوٹ وچ ملک پلانٹ لائے گئے۔
بارانی علاقیاں وچ 45 اسمال ڈیمز تعمیر کیتے گئے جہناں توں نہ صرف ایہہ کہ ہزاراں ایکڑ بنجر اراضی زیر کاشت آئی بلکہ ایہناں دیہی آبادیاں نوں پین دا صاف پانی وی میسر آیا۔ پندرہ ارب روپے دی 78ہزار 25ایکڑ سرکاری اراضی چھ ہزار دو سو 42غریب کاشتکاراں وچ مفت تقسیم کیتی گئی۔ کیڑیاں دے بائیو کنٹرول لئی جدید ترین ٹیکنالوجی دا محکمہ تے پنج بائیو لوجیکل لیبارٹریاں قائم کیتی گئیاں۔ ورلڈ بنک تے حکومت جاپان دے تعاون نال گیارہ ارب روپے دی لاگت نال تونسہ بیراج دی توسیع کیتی گئی۔ پنجاب دے تیرہ بیراجاں دی مرمت’ نہری نظام دی ری ماڈلنگ’ چھوٹی نہراں تے مائنرز دی تعمیر لئی چار ارب روپے مختص کیتے گئے۔ پنجاب اسمبلی وچ قنون سازی مگروں لینڈ ریکارڈ کمپیوٹرائزیشن شروع کیتی گئی۔ ورلڈ بینک نے لینڈ ریکارڈ کمپیوٹرائزیشن پراجیکٹ لئی دس ارب روپے دی منظوری دتی۔(جاری)

پنجاب وچ چودھری پرویز الٰہی دی بے مثال خدمت

صنعت وچ انقلاب
پنجاب وچ الیکشن دا فرسودہ نظام جہڑا 1934 توں چلا آ رہیا سی’ ختم کر دتا گیا تے ایہدی جگہ سیلف ایسیسمنٹ سکیم متعارف کروائی گئی۔ سوشل سکیورٹی دے نام اتے پہلاں لیبر نوں جہڑی سہولتاں ملدیاں سن اوہدے لئی سوشل سکیورٹی کارڈ ضروری سی۔ اوہدے بغیر مزدور نوں حقدار نہیں سمجھیا جاندا سی۔ حکومت نے انڈسٹری نوں ترغیب دتی کہ سیلف ایسیسمنٹ سکیم دے تحت ودھ توں ودھ لیبر نوں رجسٹر کروائے تاں جے اوہناں نوں کارڈ جاری ہو سکن۔ سیلف ایسیسمنٹ سکیم دی وجہ نال لیبر انسپکٹراں دا کردار بالکل ختم ہو گیا۔ ریونیو دوگنا ہون نال آمدن وچ وادھا ہویا۔ اوہ آمدن اسیں لیبر کالونیاں بنان اتے صرف کیتی۔ قصور تے لہور توں ایس طرح دی کالونیاں بنان دا آغاز کیتا۔
لیبر کالونیاں وچ طبی سہولتاں لئی اک ارب روپے مختص کیتے گئے۔ پرائیویٹ سیکٹر دی مدد نال ٹیکنیکل ٹریننگ سنٹر قائم کرن داپروگرام بنایا گیا۔ لہور دے کول سندر انڈسٹریل سٹیٹ قائم کیتی گئی جتھے 2007 تک 35فیکٹریاں کم کر رہیاں سن جد کہ 56 زیر تعمیر سن۔
سندر اسٹیٹ منصوبے اتے 30ارب روپے دی سرمایہ کاری ہو رہی سی تے سٹھ ہزار روزگار دے موقعے پیدا ہو رہے سن۔ فیصل آباد وچ وی انڈسٹریل سٹیٹ قائم کیتی گئی۔ ایم تھری انڈسٹریل اسٹیٹ پراجیکٹ اتے اک کھرب روپے دی سرمایہ کاری ہو رہی سی تے دس لکھ افراد لئی روزگار دے موقعے پیدا ہو رہے سن۔ ویلیو ایڈیشن گارمنٹس سٹی وچ چھ ارب روپے دی سرمایہ کاری ہو رہی سی تے بالواسطہ تن لکھ ملازمتاں دے موقعے پیدا ہو رہے سن۔ اج ایہہ پاکستان دی سب توں وڈی انڈسٹریل سٹیٹ اے جہڑی ساڈے چار ہزار ایکڑ اتے محیط اے۔
گوجرانوالہ وچ وی اسمال انڈسٹریل سٹیٹ قائم کیتی گئی بلکہ اوہنوں ایکسپورٹ پروسیسنگ زون دا درجہ وی دتا گیا۔ ملتان دی انڈسٹریل سٹیٹ اتے 40کروڑ دی سرمایہ کاری ہو رہی سی۔ چکوال وچ 30 ارب دی لاگت نال تن سیمنٹ پلانٹ لائے گئے۔ قائداعظم انڈسٹریل سٹیٹ کوٹ لکھپت’ گجرات انڈستریل سٹیٹ دی بہتری لئی بالترتیب 20کروڑ تے21کروڑ روپے فراہم کیتے گئے۔ اٹک انڈسٹریل زون لئی وی اراضی دا انتخاب کر لیتا گیا سی۔
زراعت تے صنعت وچ پرویزالٰہی حکومت دی ایہناں کامیابیاں دا اعتراف ورلڈبینک سنے سارے عالمی اداریاں نے کیتا۔
شعبہ صحت وچ انقلاب’ 1122 ایمرجنسی سروس
صحت دے بجٹ وچ 134 فیصد ریکارڈ وادھا ہویا۔ ایمرجنسی وچ مفت دوائیاں دے علاوہ ہنگامی حالات تے حادثیاں دا شکار ہون والیاں دی مدد لئی امریکہ تے برطانیہ دی طرز تے 1122 ایمبولینس سروس شروع کیتی گئی۔ ایس دار سپانس ٹائم’ دنیا دے ترقی یافتہ ملکاں دی ریسکیو سروس دے رسپانس ٹائم توں وی گھٹ اے۔ اللہ تعالیٰ دے فضل و کرم نال اپنے قیام توں لے کے ہن تک ایہہ ریسکیو سروس لکھاں لوکاں دی زندگیاں بچان دا ذریعہ بن چکی اے۔
مینوں یاد اے کہ مارچ 2004 توں اکتوبر 2004 تک چودھری پرویزالٰہی ہر سویر دا آغاز ریسکیو 1122 پراجیکٹ دی میٹنگ توں کردے سن۔ پنجاب اسمبلی ایکٹ دے ذریعے قائم ہون والی ایس سروس نوں ہر لحاظ نال معیاری بنان لئی انگلینڈ توں تجربہ کار ماہرین تے ٹرینرز منگوائے گئے۔ ایمبولینس گڈیاں نوں عالمی معیار دے مطابق مقامی طور تے تیار کروا کے کروڑاں دا زرمبادلہ وی بچایا گیا۔
ضلعی ہسپتالاں وچ نویں ایمرجنسی بلاک تعمیر کیتے گئے۔ بنیادی تے دیہی مراکز صحت وچ ڈاکٹراں تے نرساں دی تعیناتی یقینی بنائی گئی۔اوہناں دی تنخواہاں تے سہولتاں وچ سو فیصد خصوصی اضافہ کیتا گیا۔ ملتان’ فیصل آباد تے وزیرآباد وچ جدید ترین کارڈیالوجی ہسپتال قائم کیتے گئے۔
محکمہ صحت’ ضلعی حکومتاں تے عالمی اداریاں دے تعاون نال ملیریا رول بیک پراجیکٹ دے تحت ایسے حفاظتی اقدامات کیتے گئے کہ صوبے وچ ڈینگی تے ملیریا دی وبا پھُٹ ای نہ سکے۔ ورلڈ ہیلتھ آرگنائزیشن’ یونیسیف تے دوجی ڈونر ایجنسیاں دے تعاون نال پولیو دا خاتمہ کر دتا گیا۔ ہیپا ٹائٹس’ ایڈز تے دوجی موذی بیماریاں دے خاتمے لئی کامیاب تے موثر مہم چلائی گئی۔ اگ نال جھلسے ہوئے افراد دے مفت علاج تے پلاسٹک سرجری لئی لہور وچ جدید ترین برن سنٹر دے علاوہ ملتان’ بہاولپور تے فیصل آباد وچ وی برن ٹریٹمنٹ اینڈ ٹراما سنٹر قائم کیتے گئے۔ ویمن ہیلتھ پراجیکٹ دے تحت زچہ و بچہ لئی 510 ہیلتھ ہائوسز قائم کیتے گئے۔ دیہی علاقیاں وچ زنانیاں تے بالاں دی صحت لئی 65 ہزار تربیت یافتہ لیڈی ہیلتھ ورکرز تعینات کیتی گئیاں۔ ہسپتالاں دے کوڑاکرکٹ تے استعمال شدہ آلات نوں تلف کرن لئے سارے ہسپتالاں وچ انسیزیٹر سسٹم متعارف کروایا گیا۔
میڈیکل کالج’ یونیورسٹیاں تے نرسنگ کالج
لہور’ رحیم یار خان تے سرگودھا وچ تن نویں میڈیکل کالج قائم کیتے گئے۔ دو نویں میڈیکل یونیورسٹیاں شروع کیتی گئیاں۔ ڈیرہ غازیخان وچ وی میڈیکل کالج دی تعمیر شروع ہو گئی سی۔ پوسٹ گریجوایٹ میڈیکل سٹوڈنٹس دے ماہوار سکالرشپ وچ سو فیصد اضافہ کر دتا گیا۔ میڈیکل کالجاں وچ پس ماندہ اضلاع دے مخصوص کوٹے وچ دس فیصد وادھا کردتا گیا۔
ایف ایس سی دی بنیاد اتے داخلہ لین والی نرساں لئی بی ایس سی نرسنگ دی ڈگری جاری کیتی گئی۔ پے سکیل چودہ دے بجائے پے سکیل سترہ وچ اوہناں دی بھرتی شروع کیتی گئی۔ نرسنگ آفیسر دے نویں عہدے دی منظوری دتی گئی۔ صوبے دی تریخ وچ پہلی واری لہور تے ملتان وچ نرسنگ کالج قائم کیتے گئے۔ 30 اضلاع وچ پبلک ہیلتھ نرسنگ سکولز دا قیام عمل وچ لیایا گیا۔ لیڈی ہیلتھ ورکرز لئی نو ہور پیرامیڈیکل سٹاف دی ٹریننگ لئی چار پیرا میڈیکل سکولز قائم کیتے گئے۔
شعبۂ تعلیم وچ انقلاب ‘پڑھا لکھا پنجاب’ پروگرام
پنجاب وچ پرویزالٰہی نے ‘پڑھا لکھا پنجاب’ پروگرام شروع کیتا۔ بچیاں لئی میٹرک تک تعلیم تے درسی کتاباں مفت کر دتیاں۔ غریب بچیاں لئی وظائف مقرر کیتے۔ جہناں سکولاں وچ سٹاف گھٹ سی اوہناں نوں پورا سٹاف دتا۔ جتھے فرنیچر ناکافی سی اوتھے فرنیچر مہیا کیتا گیا۔ جہناں سکولاں دے کول بلڈنگ نہیں سی’ اوہناں نوں بلڈنگ تعمیر کر کے دتی۔ ایس پروگرام دے تحت 30لکھ بچے سکولاں وچ داخل کیتے گئے۔ سٹھ ہزار استاد بھرتی کیتے گئے۔ ایہہ پندرہ سال دا پروگرام سی جہڑا شہباز شریف نے آندے ای بند کر دتا بلکہ اوہدے نال جڑے 20ہزار سکولاں نوں تالے وی لا دتے۔
پرویزالٰہی حکومت دے تعلیمی اقدامات دے نتیجے وچ 2007 پنجاب وچ شرح خواندگی 63فیصد ہو چکی سی۔ ورلڈ بینک نے ”پڑھا لکھا پنجاب” پروگرام نوں دوجے ملکاں لئی رول ماڈل قرار دتا۔ ماضی دی حکومتاں دا وتیرہ سی کہ سکولاں وچ شرح داخلہ تے شرح خواندگی نوں فائلاں دا پیٹ بھرن لئی فرضی طور تے تیار کر لیتا جاندا لیکن پرویزالٰہی دے دور وچ پنجاب دی شرح خواندگی حقیقی معنیاں وچ 63 فیصد تے شرح داخلہ 72 فیصد تک پہنچ چکی سی۔
ایہہ انہونی گل پتہ ہوندی سی لیکن جدوں ورلڈ بینک’ ایشین ڈویلپمنٹ بینک تے دوجے ڈونر اداریاں نے خود پنڈ پنڈ جا کے ایہدی تصدیق کیتی تے اوہ ایس بے مثال کارکردگی دا اعتراف کیتے بغیر نہ رہ سکے۔ ورلڈ بینک دے اوس دور دے صدر پال وولفویٹنر نے جہڑے خود وی لہور آ چکے سن’ سی این این دے اک پروگرام وچ جہدے وچ اوس ویلے دے امریکی صدر بل کلنٹن وی موجود سن’ پنجاب وچ پرویزالٰہی دے تعلیمی پروگرام دی کامیابی نوں بہت سراہیا سی۔
لہور تے اسلام آباد دے وسط گجرات وچ عالمی معیار دی یونیورسٹی آف گجرات قائم کر کے گجرات’ منڈی بہائوالدین’ سرگودھا’ سیالکوٹ’ بھمبر تے وزیرآباد دے طلبا و طالبات لئی اعلیٰ تعلیم دی راہ وچ ساری مشکلاں ختم کردتی گئیاں۔ گجرات یونیورسٹی دے قیام دی پہلی میٹنگ وچ تجویز پیش کیتی گئی کہ یونیورسٹی نوں چودھری ظہورالٰہی شہید دے نام نال موسوم کیتا جاوے مگر اسیں ایہہ تجویز رد کردتی۔ اسیں آکھیا کہ اسیں یونیورسٹی دا نام گجرات یونیورسٹی رکھاں گے تاں جے کسے دے ذہن وچ ایہہ خیال پیدا نہ ہووے کہ اسیں ایہدے توں کوئی سیاسی مقصد حال کرنا چاہنے آں۔
نویں ٹیکنیکل سنٹراں دا قیام
ٹیکنیکل ایجوکیشن اتے وی خصوصی توجہ دتی گئی۔ صوبے وچ نویں ٹیکنیکل سنٹرز قائم کیتے گئے۔ جرمنی تے سویڈن دے تعاون نال سیالکوٹ’ لہور موٹر وے اتے نویں پولی ٹیکنیکل یونیورسٹیاں دی منظوری وی ہو چکی سی۔ صوبے وچ ہر مند لیبر فورس تیار کرن دا وکھرا ادارہ قائم کیتا گیا۔ پالیسی ایہہ سی کہ اوہ علاقے جتھے ہنرمند کارکناں دی لوڑ اے اوتھے ای نویں ٹیکنیکل ادارے قائم کیتے جان تان جے اوہناں علاقیاں دے نوجواناں نوں ہنرمند بنا کے مقامی انڈسٹری دی لوڑ نوں مقامی سطح اتے ای پورا کردتا جاوے۔
صنعتی کارکناں نوں مراعات
صنعتی کارکناں دے علاج معالجہ لئی مختلف ہسپتالاں وچ 25 سو بیڈز دا وادھا کیتا گیا۔ لہور’ شیخوپورہ’ گجرات تے سیالکوٹ وچ اک سو بیڈز اتے مشتمل ہسپتالاں دی تعمیر شروع کردتی گئی۔ صوبے دی ساری انڈسٹریل اسٹیٹس دے نال جدید لیبر کمپلیکس تعمیر کیتے گئے’ جہناں وچ کمیونٹی سنٹرز’ ڈسپنسریاں’ ٹریننگ سنٹرز تے سکول قائم کیتے گئے۔ سندر انڈسٹریل اسٹیٹ وچ لیبر کمپلیکس دی تعمیر پوری ہو چکی سی۔ صنعتی کارکناں لئی شیخوپورہ’ سیالکوٹ تے رحیم یار خان وچ لیبر کالونیاں دی تعمیر کیتی گئی۔ ورکرز ویلفیئر بورڈ دے سکولاں وچ صنعتی کارکناں دے سترہ ہزار بچیاں نوں مفت تعلیم’ مفت سٹیشنری’ مفت یونیفارم تے مفت ٹرانسپورٹ دی سہولت مہیا کیتی گئی۔
ہسپتالاں وچ زیر علاج صنعتی کارکناں لئی ڈائٹ چارجز 50روپے یومیہ توں ودھا کے اک سو روپے یومیہ تے ناگہانی موت دی صورت وچ ڈیتھ گرانٹ اک لکھ روپے توں ودھا کے ڈیڑھ لکھ کر دتی گئی۔ گھٹ توں گھٹ تنخواہ تے سفری الائونس وچ وی وادھا کرد تا گیا۔ صنعتی کارکناں دی دھیاں دی میرج گرانٹ 30ہزار توں ودھا کے 70 ہزار کردتی گئی۔ ایس توں پہلاں گرانٹ صرف دو بچیاں لئی ہوندی سی۔ اسیں اوہناں ساری بچیاں لئی کردتا ۔
معذور تے بھکاری بچیاں لئی خودمختار ادارے
پنجاب وچ معذور’ گونگے’ بہرے تے نابینا بچیاں دی تعلیم و تربیت لئی پہلی واری خودمختار ادارہ قائم کیتا گیا جہدے تحت سرکاری سطح اتے خصوصی تعلیم لئی 119 ادارے قائم کیتے گئے۔ 2004ء وچ معذور طلبا لئی لہور وچ پہلا بلائنڈ ڈگری کالج قائم کیتا گیا۔ دوجا ڈگری کالج بہاولپور وچ شروع کیتا گیا۔ ایہناں اداریاں وچ تدریسی تے غیر تدریسی عملے دی تنخواہاں تے مراعات’ عام تعلیمی اداریاں توں دوگنا مقرر کیتی گئیاں۔ تحصیل دی سطح اتے وی خصوصی بچیاں لئی تعلیمی ادارے قائم کیتے گئے۔
ایہناں اداریاں وچ خصوصی بچیاں نوں فری پک اینڈ ڈراپ’ فری ہیرنگ ایڈز تے فری ویل چیئر دی سہولت وی حاصل سی۔ نابینا طالبعلماں نوں جدید ترین بریل سسٹم فراہم کیتا گیا۔ اوہناں لئی خصوصی وظیفہ مقرر کیتا گیا۔ بچیاں نوں سال وچ چار یونیفارم (دو سردیاں تے دو گرمیاں لئی) وی مہیا کیتے گئے۔ دوپہر وچ بچیاں نوں ددھ وی پلایا جاندا سی۔ سرکاری ملازمتاں وچ معذور نابینا افراد لئی خصوصی کوٹہ مخصوص کیتا گیا جہدے تحت وزیراعلیٰ ہائوس وچ آپریٹر دی آسامی اتے پہلی واری اک نابینا کڑی دا تقرر عمل وچ لیایا گیا۔ ایہہ نابینا کڑی بی اے وچ اول آئی سی۔ قومی سطح اتے معذور نوجواناں دی کرکٹ ٹیم بنائی گئی جہنے عالمی چیمپئن دا اعزاز جت کے پوری دنیا وچ پاکستان دا نام روشن کیتا۔
2004ء وچ چائلڈ پروٹیکشن اینڈ ویلفیئر بیورو دے نام نال خودمختار ادارہ قائم کیتا گیا جہدے تحت جائلڈ پروٹیکشن انسٹی ٹیوٹ’ چائلڈ پروٹیکشن یونٹ’ چائلڈ پروٹیکشن ہیلپ لائن’ چائلڈ پروٹیکشن اوپن ریسپشن سنٹر تے چائلڈ پروٹیکشن سکولز قائم کیتے گئے۔ ابتدائی طور تے لہور’ راولپنڈی’ فیصل آباد’ ملتان’ سیالکوٹ’ رحیم یار خان تے بہاولپور وچ چائلڈ پروٹیکشن اینڈ ویلفیئر انسٹی ٹیوٹس دا قیام عمل وچ لیایا گیا جہناں وچ ہزاراں بھیک منگن والے بچیاں دی کفالت’ نگہداشت تے تعلیم و تربیت کیتی جا رہی سی۔ بھکاری تے اونٹ ریس وچ استعمال ہون والے بچیاں نوں وی ایہناں اداریاں وچ پناہ دتی گئی۔ وچھڑے ہوئے بچیاں نوں لبھ لبھ کے اوہناں دے والدین نال ملوایا گیا۔ نادار تے لاوارث بچیاں نوں زبردستی بھکاری بنان وچ ملوث گروہواں نوں پھڑیا گیا تے اوہناں دے خلاف سخت کارروائی کیتی گئی۔ چائلڈ پروٹیکشن بیورو دے اداریاں وچ زیر کفالت بچیاں لئی رہائش’ یونیفارم تے میٹرک تک دی تعلیم بالکل مفت سی۔
جنوبی پنجاب’ پنج سال وچ 55سال جنے کم
جنوبی پنجاب دی اکثریت زراعت نال جڑی اے جتھے گھٹ پانی دی شکایت عام اے۔ پرویزالٰہی دور وچ عباسیہ کینال’ صادقیہ کینال شرقی’ پنجند کینال تے مظفر گڑھ کینال دی بحالی دے منصوبے مکمل کیتے گئے۔ چولستان وچ پانی دے نویں تالاباں دی تعمیر’ راج باہاں تے کھالاں دی لائننگ کیتی گئی۔ چشمہ رائٹ بینک کینال تے ڈیرہ غازیخان وچ سیلابی پانی استعمال کرن دے منصوبے بنائے گئے جہناں توں لکھاں ایکڑ بنجر اراضی سیراب ہو رہی سی۔ زرعی ٹیوب ویلاں لئی مہیا کیتی گئی بجلی دا ادھا بل پنجاب حکومت دیندی سی۔
رحیم یار خان وچ بے زمین کاشتکاراں وچ ہزاراں ایکڑ زمین تقسیم کیتی گئی۔ پنجاب وچ کاشتکاراں نوں مہیا کیتی جان والی بجلی دی قیمت ادھی کردتی گئی۔ ست شہراں وچ پین دے صاف پانی دی سکیماں شروع کیتی گئیاں۔ 19 شہراں وچ واٹر ٹریٹمنٹ پلانٹ لائے گئے۔ ملتان وچ انسٹی ٹیوٹ آف کارڈیالوجی تعمیر کروایا گیا۔ صوبے وچ غریب طالبات نوں ماہوار وظیفہ دین لئی جہڑے پندرہ اضلاع منتخب کیتے گئے اوہناں وچوں چودہ دا تعلق جنوبی پنجاب نال سی۔ ایس طرح تھوڑے ای عرصے وچ جنوبی پنجاب وچ غریب بچیاں دے سکول داخلہ دی شرح وچ غیر معمولی وادھا ہو گیا۔
آبپاشی دے نویں منصوبے
پنجاب وچ زرعی پانی دی کمی نوں دور کرن لئی وی ساڈی حکومت نے بہت کم کیتا۔ پوٹھوہار دے اضلاع راولپنڈی’ اٹک’ چکوال تے جہلم وچ کئی چھوٹے ڈیمز تعمیر کیتے گئے جہدے توں ہزاراں ایکڑ بنجر زمین قابل کاشت ہو گئی۔ ڈیرہ غازیخان تے راجن پور وچ سیلابی پانی نوں کنٹرول کر کے قابل استعمال بنان لئی جاپان دے اشتراک نال اک منصوبے اتے کم ہو رہیا سی۔ نہری نظام نوں پائیدار بنیاداں اتے استوار کرن لئی بیراجاں دی بحالی دے پراجیکٹ اتے وی کم جاری سی۔ پنجاب دے چودہ وچوں نو بیراجاں دی تعمیر نو ناگزیر ہو چکی سی جہڑی فوری طور تے کرا دتی۔ آبپاشی دے شعبہ وچ اسی ارب روپے دے تن میگا پراجیکٹس اتے کم شروع ہو چکیا سی۔ جنوبی پنجاب وچ تن ہزار کیوسک اضافی پانی فراہم کرن لئی چار نویں منصوبے وی شروع کیتے جا چکے سن۔
ماس ٹرانزٹ ٹرین پراجیکٹ اور رنگ روڈ
2003ء وچ پرویزالٰہی نے لہور وچ ریپڈ ماس ٹرانزٹ ٹرین پراجیکٹ اتے وی کم شروع کردتا سی۔ ایہہ پورے لہور نوں بذریعہ ٹرین آپس وچ جوڑن دا پراجیکٹ سی۔ ایہدی خوبی ایہہ سی کہ ایہہ سارا پراجیکٹ زیر زمین سی۔ ایشین ڈویلپمنٹ بینک نے ایہدے لئی اک ارب ڈالر قرضہ دی منظوری دے دتی سی جہدی واپسی لئی دس سال دی چھوٹ سی۔ قرضے دی واپسی قسطاں دی صورت وچ 0.25 فیصد تے ہونا سی۔ سرمایہ کاری کرن توں پہلاں ایشین ڈویلپمنٹ بینک نے امریکی تے آسٹریلوی ماہراں دی اک ٹیم بھجوائی۔ ایہناں ماہراں نے پراجیکٹ دا تفصیلی جائزہ لیتا تے ہر لحاظ نال اوہنوں بہترین پراجیکٹ قرار دتا۔ ایس پراجیکٹ دی تکمیل توں نہ صرف ایہہ کہ ہزاراں لوکاں نوں روزگار ملنا سی بلکہ لہور دا تریخی ورثہ وی محفوظ رہنا سی تے شہر وچ اک خوشگوار تبدیلی دا احساس وی ہونا سی لیکن شہباز شریف نے وزیراعلیٰ بندے ای ایہہ منصوبہ روک دتا تے ایشین ڈویلپمنٹ دے قرضہ Laps ہون دتا۔
لہور رنگ روڈ دا بیشتر کم وی پرویزالٰہی دور وچ مکمل ہویا۔ کنٹونمنٹ دا ایریا وی اوہدے وچ شامل کیتا گیا۔ کنٹونمنٹ ایریا دی زمین کافی مہنگی سی۔ اسیں جنرل پرویز مشرف نال گل کیتی۔ اوہناں دے آکھن اتے جنرل عزیز کور کمانڈر لہور نے ساڈے نال پورا تعاون کیتا۔ اوہناںنے آکھیا کہ کنٹونمنٹ فیزز وچوں دو تن رستے دے دین۔ ایہہ رستے دے دتے گئے۔ رنگ روڈ ہن کنٹونمنٹ ایریا دے وچوں گزر رہی اے۔
2008وچ نون لیگ دی حکومت آئی تے اوہناں نے آکھیا ایدھر اودھر چودھریاں دیاں زمیناں لبھو چھ مہینے ایس کم وچ ضائع ہو گئے۔ پراجیکٹ کارکناں نال بدتمیزی کیتی گئی۔ تنگ آ کے اوہناں نے کم توں انکار کر دتا۔ اوہدے مگروں شہباز شریف نیسپاک دے پچھے پے گئے۔ اوہدے کولوں پچھیا چودھریاں دی زمیناں کتھے نیں حالانکہ آسے پاسے دی ساری زمیناں آرمی دیاں سن۔ نیسپاک نے آکھیا کہ زمیناں ہون تے دسیے۔ فیر کسے نے نواز شریف نوں مشورہ دتا کہ میاں صاحب! رائے ونڈ دا ولیواں کرو۔ نواز شریف نے ہیلی کاپٹر اتے رنگ روڈ دا جائزہ لیتا تے عملے نوں ایس بارے احکامات صادر کر دتے۔ ایس اثنا وچ رنگ روڈ دی لاگت وچ کئی گنا وادھا ہو چکیا سی۔ تاہم ایہہ گل ریکارڈ اتے اے کہ لہور رنگ دا بیشتر حصہ پرویزالٰہی دور وچ مکمل ہو چکیا سی۔
آئی ٹی منسٹری تے آئی ٹی پارک
پرویزالٰہی دور وچ میں پہلی واری صوبائی سطح اتے آئی ٹی دی وزارت قائم کیتی گئی۔ 2004 وچ لہور فیروز پور روڈ اتے سترہ منزلہ سافٹ ویئر ٹیکنالوجی پارک دی تعمیر شروع کیتی گئی۔ اپنی نوعیت دے ایس سب توں وڈے آئی ٹی پراجیکٹ دا 85 فیصد کم چائنہ اسٹیٹ کنسٹرکشن انجینئرنگ کمپنی دے اشتراک نال 2007 وچ مکمل ہو چکیا سی۔ بہترین ساکھ دی بین الاقوامی کمپنیاں نے ایس پراجیکٹ وچ بھرویں دلچسپی لیتی۔ بعضاں نے تے شروع وچ ای پنجاب حکومت دے نال ایم اویوز اتے دستخط کر دتے۔
مثلاً 2004 وچ جدوں ایس آئی ٹی ٹاور دی تعمیر شروع ہوئی تے سنگاپور دی اک کمپنی نے دس ہزار کال سنٹرز قائم کرن دا معاہدہ کیتا جہدے توں نہ صرف ایہہ کہ ست ارب دا زرمبادلہ حاصل ہو رہیا سی بلکہ دس ہزار تعلیم یافتہ نوجواناں نوں ملازمت دے موقعے وی مل رہے سن۔ ایس پراجیکٹ توں صوبے وچ سالانہ پندرہ ارب توں ودھ دی سرمایہ کاری متوقع سی۔ ایہہ پراجیکٹ پرویزالٰہی نے امریکہ دے تربیت یافتہ اک پاکستانی ماہر نوں سونپیا سی۔ شہباز شریف نے آندے ای ایہنوں جیل بھجوادتا تے آئی ٹی ٹاور نوں ہوٹل بنان دا حکم دے دتا۔ چھ مہینے مگروں اوہناں نوں سمجھ آئی تے اک ماہر نوں آکھیا کہ ایس پراجیکٹ دی سٹڈی کرو۔
ماہر نے تن مہینے مگروں رپورٹ دتی کہ پرویزالٰہی حکومت دا منصوبہ بہتر اے۔ تسیں خواہ مخواہ ایہدا بیڑہ غرق کر دتا اے۔ ماہر نوں آکھیا گیا کہ ہن تسیں ای ایہنوں مکمل کرن دی ذمہ داری قبول کرو۔ ماہر نے جواب دتا’ پہلاں ماہر نوں تسیں جیل بھجوا دتا۔ تہاڈے مگروں کوئی ہور حکومت آوے گی تے مینوں جیل بھجوا دیوے گی۔ شہباز شریف نے منت سماجت کر کے اوس ماہر نوں راضی تے کر لیتا لیکن چین دی کمپنی ‘چائنہ اسٹیٹ کنسٹرکشن اینڈ انجینئرنگ کارپوریشن’ نے حکومت پنجاب دے خلاف اک ارب روپے ہرجانے دا دعویٰ دائر کیتا ہویا سی۔
شہباز شریف چین دے دورے اتے گئے۔ اوتھے اوہناں نے چین دی حکومت نال گل کیتی۔ چینی حکومت نے آکھیا پہلاں تسیں اوس چینی کمپنی نال گل کرو جہنے تہاڈے خلاف ہرجانے دا دعویٰ کیتا ہویا اے۔ کمپنی دے نال 30کروڑ روپے ہرجانے دی ادائیگی اتے معاملات طے پا گئے۔ ایہہ ہرجانہ پنجاب دے خزانے توں ادا کیتا گیا۔ حالانکہ حکومت نوں ایہہ ہرجانہ شہباز شریف دی وجہ نال ادا کرنا پیا سی۔ ستم ایہہ اے کہ ایہہ پراجیکٹ جہنوں ساڈے دور وچ آئی ٹی ہب بنان دا منصوبہ بنایا گیا’ شہبازشریف نے اوہنوں وزیراعلیٰ ہائوس دے طور تے استعمال کرنا شروع کردتا۔
پنجاب وچ پٹواری کلچر دے خاتمے لئی 2006 وچ پنجاب اسمبلی توں قنون سازی مگروں پنجاب وچ لینڈ ریکارڈ دی کمپیوٹرائزیشن دا آغاز وی کردتا گیا۔ پاکستان دی تریخ وچ حکومتی امور دی انجام دہی لئی V sat ٹیکنالوجی نال مدد لین دا فیصلہ وی پرویزالٰہی دور وچ ہویا جہدے تحت سارے ہسپتال’ سکول’ پولیس سٹیشن’ ہائی وے پٹرولنگ پوسٹاں تے سرکاری دفتر آپس وچ منسلک کیتے جا رہے سن۔ دوردراز علاقیاں لئی ٹیلی میڈیسن تے ٹیلی کلاساں دا آغاز وی کردتا گیا سی جہدے توں صوبائی حکومت نوں ٹیلی فون’ انٹرنیٹ تے ٹیکس دے سالانہ تن ارب روپے توں ودھ دے بلاں توں نجات مل رہی سی۔ کار چوری دی وارداتاں دے انسداد تے نان کسٹم ڈیوٹی پیڈ گڈیاں دی سمگلنگ دی روک تھام لئی صوبے وچ ساری گڈیاں دی رجسٹریشن کمپیوٹرائزڈ کیتی۔ مختلف ملکاں دی نمبر پلیٹاں دے نمونے سامنے رکھ کے کیلی فورنیا دی نمبر پلیٹ دی طرز اتے پنجاب وچ گڈیاں دی نویں نمبر پلیٹ جاری کیتی گئی۔ پنجاب دے زرعی تشخص نوں گندم دے اک پودے دی شکل وچ نمایاں کیتا گیا۔
پنجابی زبان و ادب دی خدمت
2004وچ پنجابی زبان و ادب دی ترویج و ترقی لئی صوبائی دارالحکومت دے مرکزی مقام قذافی سٹیڈیم دے کول پنجاب انسٹی ٹیوٹ آف آرٹ’ لینگویج اینڈ کلچر(پِلاک) دی عالی شان بلڈنگ تعمیر کیتی گئی۔ پنجابی میوزیم’ پنجابی آرٹ گیلری’ پنجابی لائبریری’ پنجابی ایف ایم ریڈیو’ایف ایم 95′ پنجاب رنگ’ پنجابی آڈیٹوریم’ پنجابی کیفے’ پنجابی جریدہ ترنجن’ ایہہ انسٹی ٹیوٹ مذاکریاں’ ورکشاپاں’ سیمیناراں تے اشاعتی پروگراماں دے ذریعے پنجابی زبان و ادب دی ترویج تے تحفظ لئی وقف کردتا گیا۔(جاری)

پنجاب وچ چودھری پرویز الٰہی دی بے مثال خدمت(2)

پنجاب قرآن بورڈ تے سیرت اکیڈمی دا قیام
2006ء وچ قرآن دے ضعیف ورقیاں دی ری سائیکلنگ لئی پنجاب قرآن بورڈ دے نام نال باقاعدہ ادارہ قائم کر دتا گیا۔ ایس طرح دا کوئی ادارہ پہلاں موجود نہیں سی۔ قرآن بورڈ دے تحت قرآن دے ضعیف ورقیاں دی ری سائیکلنگ دے نتیجے وچ قرآن دی بے حرمتی دا اندیشہ ختم ہو گیا۔ وفاق المدارس دے قاری محمد حنیف جالندھری نوں قرآن بورڈ دا چیئرمین مقرر کیتا گیا۔ بورڈ دے ارکان وچ سارے مکاتب فکر دے علماء کرام شامل سن۔
سیرت نبویۖ اتے اعلیٰ درجے دی تحقیق لئی سیرت اکیڈمی دی بنیاد رکھی گئی۔ ایہدے لئی مسجد نبویۖ دے ڈیزائن دی طرز اتے کمپلیکس دی تعمیر کیتی گئی۔ 2007 وچ جدوں ساڈی حکومت دی مدت مکمل ہوئی تے اوس کمپلیکس دی تعمیر دا کم مکمل ہو چکیا سی۔اوہدے اندر ست سو افراد دی گنجائش رکھن والا آڈیٹوریم اور دو سو افراد دی گنجائش رکھن والا کانفرنس ہال وی موجود سی۔ سیرت اکیڈمی وچ ایم فل دی تے سیرت نبویۖ تے خلفائے راشدین دے نظام حکومت اتے پی ایچ ڈی سطح دی تحقیق لئی ہر طرح دی سہولت فراہم کیتی گئی۔ مدینہ یونیورسٹی تے جامعہ ازہر نال وی ایہنوں جوڑ دتا گیا سی۔ ایہہ دونویں کم اللہ دی خاص توفیق دے بغیر نہیں ہو سکدے سن۔ اللہ نے سانوں ایہدی توفیق دتی جہدے تے اسیں اللہ دا شکر ادا کرنے آں۔
اقلیتاں لئی تریخی مراعات
پنجاب وچ ساڈے دور وچ پہلی واری اقلیتی امور دی وزارت قائم کیتی گئی۔ اقلیتی نشست اتے منتخب ہون والی پاکستان مسلم لیگ دی اک خاتون رکن نوں وزیر برائے اقلیتی امور مقرر کیتا گیا۔ اقلیتاں دے مقدس مقامات دی مرمت’ بحالی تے حفاظت لئی خطیر فنڈز تے مستحق خانداناں لئی سرکاری وظائف جاری کیتے گئے۔ سکھاں دے مذہبی شہر ننکانہ صاحب نوں بین الاقوامی شہر تے ضلع دا درجہ دتا گیا۔ ننکانہ صاحب تے امرتسر وچ براہ راست آمدروفت لئی سڑک تعمیر کیتی گئی۔ ہندوواں دے قدیم ترین مندر’کٹاس راج’ دی مرمت کروائی گئی تے اوہنوں اوہدی اصل صورت وچ بحال کیتا گیا۔ کرسچن کمیونٹی نوں ایف سی کالج سنے پنجاب دے 45 سکول تے کالج واپس کر دتے گئے۔ ایف سی کالج نوں مگروں یونیورسٹی دا درجہ وی دے دتا گیا۔ بلڈنگ دی مرمت تے نویں کلاس رومز دی تعمیر لئی خصوصی گرانٹ وی دتی گئی۔ چرچاں دی حفاظت لئی خصوصی انتظامات کیتے گئے تے سرکاری ملازمتاں وچ اقلیتاں لئی خصوصی کوٹہ مختص کیتا گیا۔
2004وچ جدوں امریکہ دی سینیٹ کمیٹی برائے امور خارجہ’ مسٹر ریان کروکر نوں پاکستان وچ سفیر نامزد کر رہی سی تے کمیٹی چیئرمین رچرڈ لوگر نے ریان کروکر نوں خاص طور تے آکھیا کہ اوہ پاکستان جا کے وزیراعلیٰ پنجاب چودھری پرویزالٰہی نال ضرور ملن تے اوہناں تک ساڈا شکریہ پہنچان کیوں جے اوہناں دی حکومت نے پریسبیٹرین چرچ دے بھٹو دور وچ قومیائے گئے سارے سکول تے کالج اوہناں نوں واپس دوا دتے نیں۔
میںاوہناں دناں امریکہ وچ ای سی کہ اک دن ڈاکٹر مبشر دے گھر مینوں امریکی سفیر ریان کروکر دا فون آیا۔ اوہناں آکھیا کہ اوہ پاکستان جا رہے نیں جتھے اوہ سینیٹر مسٹر رچرڈ لوگر دا اک خصوصی پیغام چودھری پرویزالٰہی تک پہنچانا چاہندے نیں۔ میں پرویزالٰہی نوں فون کیتا جہدے مگروں مسٹر کروکر نال اوہناں دی ملاقات طے ہو گئی۔ کجھ عرصہ مگروں چودھری پرویزالٰہی امریکہ گئے تے مسٹر رچرڈ لوگر نے واشنگٹن وچ اپنے دفتر وچ اوہناں نوں مدعو کیتا جہدے وچ اوہناں دا خود وی زبانی تے تحریری طور تے شکریہ ادا کیتا۔
اقلیتاں لئی ساڈی ایہناں خدمات دے اعتراف وچ ای 2008 ء دے الیکشن وچ اقلیتاں نے ساڈی پارٹی نوں دوجی پارٹیاں دے مقابلے وچ بوہتے ووٹ دتے سن۔
سرکاری ملازماں تے صحافیاں لئی ہائوسنگ سکیماں
پنجاب وچ سرکاری ملازماں دی اکثریت 30,30′ 40,40 سال دی نوکری دے باوجود اپنا گھر نہ ہون اتے شدید عدم تحفظ دا شکار سی۔ اسیں سوچیا کوئی ایسی سکیم شروع کرئیے کہ نائب قاصد توں لے کے چیف سیکرٹری تک ہر سرکاری ملازم دے کول ریٹائرمنٹ مگروں اپنا گھر ہووے۔
پنجاب ہائوسنگ فائونڈیشن دے پہلے منصوبے لئی صوبائی دارالحکومت لہور وچ مطلوبہ اراضی ایکوائر کر لیتی گئی سی۔ راولپنڈی تے اسلام آباد وچ وی زمین مہیا ہو گئی سی۔ ساڈا ارادہ ایس سکیم نوں پنجاب دے سارے چھوٹے وڈے شہراں تک توسیع دین دا سی۔ سرگودھا’ ڈیرہ غازیخان تے بہاولپور وچ ہوم ورک مکمل کر لیتا گیا سی۔ ایس دے علاوہ غیر سرکاری گھٹ آمدنی والے بے گھر افراد لئی وی پنج مرلہ سکیم شروع کیتی گئی۔
پنجاب وچ صحافیاں لئی پہلی ہائوسنگ سکیم ‘پریس کلب ہائوسنگ سوسائٹی’ دے نام نال ہربنس پورہ لہور وچ مکمل کیتی گئی۔ تمام صحافیاں نوں بلاامتیاز پلاٹ مہیا کیتے گئے۔ مگروں ایس طرز اتے راولپنڈی تے ملتان وچ وی پریس کلب ہائوسنگ سوسائٹیاں قائم کیتی گئیاں۔
پٹرولنگ پوسٹاں تے وارڈن فورس دا مثالی نظام
نائن الیون مگروں پنجاب وچ ات گردی دے ممکنہ خطریاں نال نمٹن لئی اٹھارہ ارب روپے نال فول سکیورٹی پروگرام شروع کیتا گیا۔ پنجاب ہائی وے پٹرول پولیس ڈیپارٹمنٹ دے تحت پنجاب دے سارے اضلاع وچ پٹرولنگ پوسٹاں قائم کیتی گئیاں تاں جے جرائم پیشہ افراد تے ات گرد رورل ایریا دی سڑکاں نوں استعمال نہ کر سکن۔ مجموعی طور تے پنج سو پٹرولنگ پوسٹاں قائم ہونا سی۔ 2007 تک 350 پٹرولنگ پوسٹاں بن چکیاں سن۔ 2008 وچ شہباز شریف نے ہور پٹرولنگ پوسٹاں دی تعمیر روک دتی۔ حالاں جے ایہہ ساری پوسٹاں مکمل ہو جاندیاں تے جنوبی پنجاب وچ چھوٹو گینگ جئے جرائم پیشہ گروہ پیدا ای نہیں ہو سکدے سن۔
وڈے شہراں وچ ٹریفک وارڈنز دا نظام شروع کیتا گیا۔ پہلی واری بی اے پاس نوجواناں تے زنانیاں نوں بھرتی کیتا گیا۔ ایہہ وارڈن فورس صرف ٹریفک کنٹرول کرن لئی ای نہیں سی’ اوہناں نوں کمانڈو ٹریننگ دے نال نال جدید ترین اسلحہ وی فراہم کیتا گیا تاں جے ات گردی یا روڈ ڈکیتی دی صورت وچ ایہہ بھرویں طور تے مقابلہ کر سکن۔ 2008 وچ ٹرانسپرنسی انٹرنیشنل نے اپنی رپورٹ وچ تصدیق کیتی کہ وارڈن فورس دی وجہ نال ٹریفک پولیس وچ کرپشن ختم ہو گئی اے۔
پولیس نظام وچ اصلاحات کیتی گئیاں تے جعلی پولیس مقابلیاں دا خاتمہ کر دتا گیا۔ عوام نوں پولیس دی زیادتیاں توں محفوظ رکھن لئی مانیٹرنگ دا جدید ترین نظام وضع کیتا گیا جتھے وی پولیس دے ظلم تے زیادتی دی اطلاع ملدی’ متعلقہ پولیس اہلکار دے خلاف فوری طور تے تادیبی کارروائی کیتی جاندی۔
انصاف دی فراہمی تے مجرماں نوں سزاواں دوان لئی پنجاب کریمینل پراسیکیوشن سروس قائم کیتی گئی۔ سارے اضلاع وچ ڈسٹرکٹ پراسیکیوٹرز مقرر کیتے گئے جہدے توں مقامی طور تے لکھاں زیر التوا مقدمات دا فیصلہ ہویا۔ قنونی چارہ جوئی اتے اٹھن والے اخراجات ادا کرن دی استطاعت توں محروم شہریاں لئی پنجاب پبلک ڈیفنڈ سروس شروع کیتی گئی مگر شہباز شریف نے آندے ای ایہہ سروس وی ختم کر دتی۔
دینی مدرسیاں وچ غیر ملکی طلبا نوں ریلیف
نائن الیون تے لندن دھماکیاں مگروں وفاقی حکومت نے اعلان کیتا کہ پاکستان دے دینی مدرسیاں وچ زیر تعلیم سارے غیر ملکی طلبا اپنے اپنے ملکاں وچ واپس چلے جان۔ ایہدے تے سب توں پہلاں چودھری پرویزالٰہی دے پتر راسخ الٰہی نے ایہہ توجہ دوائی کہ عیر ملکی طلبا اپنی تعلیم دے آخری مرحلے وچ نیں۔ اوہناں نوں واپس گھلن دا مطلب ہووے گا کہ اوہناں دے سارے تعلیمی سال ضائع ہو جان۔
راسخ الٰہی اسلام آباد پہنچے تے اوہناں نے ایس مقصد لئی سارے علماء نال رابطہ کر کے اوہناں دی ساڈے نال میٹنگ دا بندوبست کیتا جہدے وچ ایہہ طے پایا کہ سارے علمائے کرام دی اک میٹنگ صدر پرویز مشرف دے نال کروائی جاوے تاں جے اوہناں دی غلط فہمیاں وی دور کیتی جا سکن۔ صدر پرویز مشرف نال اوس میٹنگ وچ چودھری پرویزالٰہی دے نال علمائے کرام وچوں مولانا تقی عثمانی’ مولانا سلیم اللہ خان’ مفتی رفیع عثمانی’ حنیف جالندھری’ ڈاکٹر عبدالرزاق’ مولانا حسن جان’ مولانا فضل الرحیم تے حافظ عمار یاسر وی موجود سن۔
ایس توں پہلاں میں صدر پرویز مشرف نوں اک میٹنگ وچ ایہہ مشورہ دتا کہ جدوں تسیں اپنی تقریراں وچ ”دہشت گرد یا شدت پسند” دے بجائے ”طالبان” آکھدے او تے دینی مدرسیاں دے طلبا نوں تاثر ملدا اے کہ تسیں سارے طلبا نوں ”دہشت گرد” قرار دے رہے او تے کجھ لوک تہاڈی ایس گل دے غلط معنی لیندے نیں۔ تسیں ”طالبان” دا لفظ استعمال نہ کیتا کرو۔
صدر پرویز مشرف نال چودھری پرویزالٰہی تے علمائے کرام دی ملاقات وی چنگی رہی تے دینی مدرسیاں بارے اوہناں دی غلط فہمیاں دور ہو گئیاں۔ اگلے دن صدر مشرف نے اقوام متحدہ نال خطاب کرن جانا سی۔ اوہناں نے آکھیا اوہ دینی مدرسیاں بارے اقوام متحدہ وچ وی گل کرن گے۔ چنانچہ دفتر خارجہ دی مخالفت دے باوجود اوہناں نے اقوام متحدہ وچ دینی مدرسیاں دا بھرواں دفاع کیتا۔ا وہناں دے الفاظ ایہہ سن:
دینی مدرسے بہترین فلاحی سیٹ اپ نیں جتھے غریب طلبا نوں مفت کھانا تے رہائش میسر ہوندی اے۔ میں سمجھنا واں کہ کوئی این جی او اوہناں مذہبی مدرسیاں دے فلاحی پہلوواں دا مقابلہ نہیں کر سکدی۔ بیشتر مدرسیاں وچ بہترین تعلیم دتی جا رہی اے بلکہ دینی تعلیم دے علاوہ سائنس دی تعلیم تے کمپیوٹر دی تربیت وی دتی جاندی اے”۔
رائے ونڈ تبلیغی اجتماع گاہ دی توسیع
میرے نزدیک تبلیغی جماعت دی خوبی ایہہ اے کہ ایہہ کسے ملک یا فرقہ دی گل نہیں کردی بلکہ صرف اصلاح تے دعوت دین دی گل کردی اے۔ میں چودھری پرویزالٰہی نوں تجویز دتی کہ رائے ونڈ وچ تبلیغی مرکز دی توسیع لئی اوہناں نوں ڈیڑھ سو کنال اراضی مہیا کیتی جاوے۔ میں اپنی ایس تجویز نوں اپنے لئی اک سعادت سمجھنا واں۔
چودھری پرویزالٰہی نوں میری ایہہ تجویز بہت پسند آئی۔ اوہناں نے ایہدے اتے اس طرح عملدرآمد کیتا کہ ایتھے اک بہت وڈی مسجد تعمیر کروا دتی جہدے وچ اک لکھ توں ودھ نمازیاں دے نماز ادا کرن دی گنجائش موجود اے۔ رائے ونڈ تبلیغی اجتماع گاہ ول جان والی سڑکاں نوں نہ صرف دو رویہ کروا دتا گیا بلکہ سارے رستیاں اتے لائٹ تے سیوریج دا بندوبست وی کروا دتا گیا۔
آثار قدیمہ دی حفاظت
لہور وچ شاہی قلعہ تے شالامارباغ نوں یونیسکو نے ‘ورلڈ ہیرٹیج سائٹس’ قرار دتا اے لیکن شہباز شریف نے اپنے پچھلے دور وچ جی ٹی روڈ نوں وسیع کرن دے چکر وچ شالامار باغ دے پنج سو سالہ قدیم زیرزمین پانی دے نظام نوں’ جہنوں مغل ہائیڈرولک سسٹم آکھدے سن’ سٹ دتا جہدے مگروں یونیسکو نے اوہناں دونویں عمارتاں نوں خطرے دی زد وچ قرار دے دتا۔ شیش محل دی عمارت ڈِگن والی سی۔ حضوری باغ اجڑیا اجڑیا لگدا سی۔
چودھری پرویزالٰہی نے وزیراعلیٰ بنن مگروں یونیسکو دی مدد تے ناروے دی گرانٹ نال اٹھ ملکاں دی نگرانی وچ شیش محل اتے کم شروع کرایا جہڑا دو سال وچ مکمل ہویا۔ قلعہ تے باغ دی مرمت تے تزئین لئی سٹھ کروڑ دے جامع منصوبہ دی نہ صرف منظوری دتی بلکہ اوہدے اتے عملدرآمد وی کروایا۔ ایس منصوبے دے مکمل ہون مگروں ای یونیسکو نے ایہناں دونواں عمارتاں نوں خطرے دی زد والی فہرست توں کڈ دتا۔ حضوری باغ دی تزئین و آرائش ایس طرحاں کیتی گئی کہ اج اوہ پاکستان دا سب توں خوبصورت مقام نظر آندا اے۔ لہور دی ٹولنٹن مارکیٹ نوں ایہدی اصل صورت وچ بحال کرن لئی اوہدے نقشے برطانیہ توں منگوائے گئے۔ ایہدے وچ اک نویں میوزیم دا وادھا کردتا گیا۔
قدیم لہور’ جہنوں اندرون لہور وی آکھدے نیں تے جہڑا دنیا دے کجھ ایسے قدیم شہراں وچوںاے جہناں نوں عالمی ورثہ سمجھیا جاندا اے اوہدی خوبصورتی بحال کرن لئی ورلڈ بینک تے آغا خان کلچرل پروگرام دی مدد نال اک جامع منصوبہ بنایا گیاجہدے اتے عملدرآمد لئی ”والڈ سٹی آف لاہور اتھارٹی” قائم کیتی گئی جہڑی اج وی قدیم لہور دے تحفظ تے اوہدی خوبصورتی دی بحالی لئی سرگرم اے۔
جیلاں دی بہتری تے قیدیاں لئی مراعات
1994ء وچ جدوں میں تے پرویزالٰہی اڈیالہ جیل وچ قید سی تے سوچدے ساں کہ جے اللہ تعالیٰ نے سانوں کدی موقع دتا تے اسیں قیدیاں لئی وی ضرور کجھ نہ کجھ کراں گے۔ چنانچہ چودھری پرویزالٰہی پنجاب دے وزیراعلیٰ بنے تے اوہناں نے سب توں پہلاں جیل دی کوٹھڑیاں دی حالت بہتر بنائی۔ اوہناں نوں رہن دے قابل بنایا۔ باتھ رومز بنوائے گئے۔ سزائے موت دے قیدیاں دی کوٹھڑیاں وچ پکھے لگوائے گئے۔ قیدیاں نوں میڈیکل چیک اپ دی سہولت مہیا کیتی۔ قیدی زنانیاں نوں بچے جیل وچ اپنے نال رکھن دی اجازت دتی۔ بہترین غذائی ماہرین تے ڈاکٹراں دی خدمات حاصل کیتی گئیاں تاں جے قیدیاں لئی ایسا مینیو بنایا جا سکے جہڑا انسانی زندگی دی بقا لئی ضروری وی اے تے بطور انسان اوہناں دا حق وی۔
انج پہلی اوری اک ایسا مینیو تیار ہویا جہدے وچ ہر قیدی نوں روزانہ ناشتے وچ انڈہ ملدا’ ہفتے وچ اک واری مرغی دا سالن’ اک واری مٹن دا سالن تے سبزیاں تے دالاں ملدیاں۔ ایہہ مینیو اج وی پنجاب دی جیلاں وچ چل رہیا اے ایہدے لئی 42 کروڑ دا اضافی فنڈ مستقل طور تے منظور کردتا گیا۔ ایس طرح جہڑا قیدی جیل وچ آندا’ اوہدا سب توں پہلاں میڈیکل چیک اپ کروایا جاندا تاں جے جے اوہنوں کوئی متعدی بیماری اے تے پہلاں ای اوہدا علاج کیتا جا سکے۔ جہڑے قیدی جیل وچ آ کے بیمار ہو جاندے’ اوہناں دا وی بہترین علاج کیتا جاندا۔ ایہہ ساری سہولتاں فراہم کرن اتے32 کروڑ دے اخراجات آئے جہڑے قیدی وکیل کرن دی استطاعت نہیں رکھدے سن اوہناں لئی بغیر کسے فیس دے’ سرکاری وکیل دا انتظام کر دتا گیا۔ ایس طرح دوران قید اسیں قیدیاں نوں جہڑی سہولتاں مہیا کرن دا عہد کیتا سی چودھری پرویزالٰہی نے بطور وزیراعلیٰ پنجاب اوہ عہد پورا کردتا۔
صارف عدالتاں دا قیام
کنزیومر کورٹ ایکٹ (Consume r Court Act)اسمبلی توں پاس کرایا گیا جہدے تحت صاف عدالتاں قائم کیتی گئیاں۔ اوس ویلے تک ایشیا دے کسے دوجے ملک وچ صارف عدالتاں نہیں سن۔ صارف عدالتاں دے ذریعے صارفین نوں پہلی واری ایہہ حق ملیا کہ خریداری مگروں جے کوئی چیز خراب نکلدی اے تے اوہ رسید دے نال اک سادہ کاغذ اتے درخواست لکھ کے اوہدی فوری واپسی یا تبدیلی لئی عدالت نال رجوع کر سکدا اے۔ ایہہ عدالتاں چھیتی فیصلہ کرن دی پابند سن۔ 2007 تک 22اضلاع وچ ایسی صارف عدالتاں قائم ہو چکیاں سن تے لکھاں لوک اوہدے توں فیدہ چک رہے سن۔
پنجاب وچ سڑکاں دی ریکارڈ تعمیر
پنجاب وچ 1947 توں 2002ء دے دوران کل تعمیر شدہ سڑکاں دی لمبائی 36 ہزار 700کلومیٹر اے’ جد کہ پنجاب وچ ساڈے صرف پنج سالہ دور وچ 37ہزار 150کلومیٹر سڑکاں تعمیر کیتی گئیاں۔ ساڈی ایس کارکردگی دی وجہ ایہہ سی کہ اسیں ایس گل نوں یقینی بنایا کہ انفراسٹرکچر لئی مختص سالانہ بجٹ سو فیصد خرچ ہووے گا۔
میں چیلنج نال آکھنا واں کہ پنجاب وچ چودھری پرویزالٰہی دا پنج سالہ دور پنجاب وچ ماضی دے 55سالاں اتے بھاری اے۔
وکی لیکس وچ چودھری پرویزالٰہی دی گڈ گورننس دا اعتراف
ایہہ گل دلچسپی توں خالی نہیں کہ 28نومبر 2010 نوں جدوں امریکی سٹیٹ ڈیپارٹمنٹ تے دنیا بھر دے سفارت خانیاں دے درمیان ہون والی انتہائی اہم خط و کتابت ”وکی لیکس” دے نام نال منظر عام اتے آئی تے اوہدے وچ وی پنجاب وچ چودھری پرویزالٰہی دی گڈ گورننس دا اعتراف موجود سی۔ ایتھے میں ایہناں متعلقہ حصیاں دا ترجمہ اپنے قارئین دی نذر کر رہیا واں۔ امریکی سفیر اپنی رپورٹ وچ لکھدیاں نیں:
”2002ء دے الیکشن مگروں چودھری پرویزالٰہی نوں پنجاب دی وزارت اعلیٰ دا منصب سونپیا گیا۔ ایہہ اوہ منصب اے جہڑا اوس توں پہلاں نواز شریف نے اوہناں نوں سونپن توں انکار کردتا سی۔ چودھری پرویز الٰہی نے بطور اک منتظم دے’ غیر معمولی طور تے بہترین کارکردگی دا ثبوت دتا۔ اوہناں نے اپنی حکومت دی ترجیحات واضح طور تے متعین کیتیاں جیویں صحت عامہ’ تعلیم’ تعمیرو ترقی۔ وزیراعلیٰ دی حیثیت نال اوہناں شعبیاں وچ مطلوبہ نتائج دے حصول لئی اوہناں شعبیاں دی مانیٹرنگ اہل تے قابل وزراء دے سپرد کیتی۔
انٹرنیشنل ڈونر ایجنسیاں نے اوس امر دی تصدیق کیتی اے کہ چودھری پرویزالٰہی دے ایہناں اقدامات دے نتیجے وچ اوہناں شعبیاں وچ نمایاں پیش رفت ہوئی”۔
”چودھری پرویزالٰہی ایس خیال توں متفق نظر آندے نیں کہ انتہا پسند تے ات گرد تنظیماں دے خلاف فوری تے موثر کارروائی ہونی چاہیدی اے۔ قنون نافذ کرن والے اداریاں دے سینئر افسراں’ جہناں نے چودھری پرویزالٰہی دے نال کم کیتا اے۔ اوہناں دا آکھنا اے کہ بطور وزیراعلیٰ اوہناں دی واضح ہدایات سن کہ ات گرد تنظیماں دے اثر و نفوذ دے خاتمے’ اوہناں دی موثر نگرانی تے انتہا پسندانہ نظریات رکھن والے مذہبی افراد دی سرگرمیاں اتے نظر رکھن لئی ہر ممکن وسائل فراہم کیتے جان بلکہ ایہہ آکھنا چاہیدا اے کہ اوہناں دی رہنمائی وچ پنجاب پولیس نے صوبائی سطح اتے ات گردی دے متعدد ٹھکانیاں نوں ختم کرن وچ کامیابی حاصل کیتی تاہم اوہدے نال نال چودھری پرویزالٰہی ایس امر وچ وی یقین رکھدے نیں کہ حکومت نوں ات گرداں تے روایتی مذہبی افراد وچ فرق ملحوظ رکھنا چاہیدا اے۔ چودھری پرویزالٰہی نے مذہبی طبقات وچ اپنے اثرو رسوخ نوں پنجاب دے مذہبی مدارس وچ اصلاحات دے عمل نوں اگے ودھان تے اسلام دے نام اتے ہون والی ات گردی دی کارروائیاں دی حوصلہ شکنی لئی استعمال کیتا اے۔
پاکستان مسلم لیگ دی حکومت۔4
چیف جسٹس دی معزولی تے لال مسجد آپریشن
2007 ء وچ چیف جسٹس افتخار محمد چودھری دی معزولی تے لال مسجد آپریشن بارے بہت کجھ لکھیا گیا اے لیکن ایہدے وچ یا تے مبالغہ آرائی اے یا فیر حقائق نوں مسخ کر کے پیش کیتا گیا اے۔ زیر نظر باب وچ ‘ میں ایہناں واقعات دے پس پردہ اصل حقائق قوم دے سامنے پیش کر رہیا واں تے فیصلہ قوم اتے چھڈ رہیا واں۔
چیف جسٹس دی معزولی’ پس پردہ حقائق
پچھلے چیف جسٹس افتخار محمد چودھری نال ساڈا تعارف جسٹس (ر) مشتاق احمد تے میرے دوست سینیٹر سید دلاور عباس دے ذریعے ہویا۔ جسٹس مشتاق احمد نال ساڈی ملاقات اکثر ساڈے گھر ناشتے یا کھانے اتے ہویا کردی سی جہدے وچ سید دلاور عباس وی موجود ہوندے سن۔ ایہناں دناں چیف جسٹس ناظم حسین صدیقی دی ریٹائرمنٹ مگروں نویں چیف جسٹس آف پاکستان دی تعیناتی لئی مختلف نام سامنے آ رہے سن تے کافی گلاں چل رہیاں سن۔
جسٹس افتخار محمد چودھری نال پہلی ملاقات
اک دن جسٹس (ر) مشتاق احمد نے دسیا کہ اوہ جسٹس افتخار محمد چودھری نوں کافی عرصے توں جاندے نیں۔ جسٹس افتخار محمد چودھری اوہناں دناں بلوچستان ہائیکورٹ دے چیف جسٹس سن۔ میں جسٹس (ر) مشتاق احمد نوں آکھیا کہ جے تہانوں ایہناں اتے اناں ای اعتماد اے تے اوہناں دا نام وی فلوٹ کر دینے آں لیکن جنرل مشرف نال اوہناں دی ملاقات کران توں پہلاں تسیں اوہناں نوں اپنے گھر دعوت اتے بلائو جہدے وچ کجھ گلاں اتے اوہناں کولوں وضاحت لے لئیے۔
جسٹس (ر) مشتاق احمد نے اپنے گھر کھانے دی دعوت اتے جسٹس افتخار محمد چودھری نال ساڈی ملاقات دا بندوبست کیتا جہدے وچ چودھری پرویزالٰہی’ دلاور عباس تے میرا پتر سالک حسین وی موجود سن۔ ایس ملاقات مگروں ای پرویزالٰہی تے میں جنرل پرویز مشرف تے جنرل حامد جاوید نال گل کیتی کہ جسٹس افتخار محمد چودھری بہتر بندے نیں۔ ایہناں ای نوں چیف جسٹس بنایا جاوے جہدے اتے جنرل پرویز مشرف نے آکھیا کہ میری اوہناں نال ملاقات کروا دیو تے طے ہویا کہ میں جسٹس افتخار محمد چودھری نوں اپنے نال لے کے آواں گا۔
میں جسٹس افتخار محمد چودھری نال گل کیتی تے اک دن اوہناں نوں گڈی وچ نال بٹھا کے ایوان صدر لے گیا۔ صدر پرویز مشرف تے جسٹس افتخار محمد چودھری دا زندگی وچ شاید پہلی واری آمنا سامنا ہویا۔ رستے وچ’ میں جسٹس افتخار محمد چودھری نوں آکھیا کہ تسیں اوتھے جنرل صاحب نوںاعتماد وچ لینا اے’ انشاء اللہ’ فیر سب ٹھیک ہو جاوے گا۔
جسٹس افتخار محمدچودھری دی جنرل مشرف نال پہلی ملاقات
اسیں ایوان صدر پہنچے تے اوتھے صدر پرویز مشرف دے نال اوہناں دے پرنسپل سیکرٹری طارق عزیز وی بیٹھے سن۔ میں صدر مشرف نال جسٹس افتخار محمد چودھری دا تعارف کروایا۔ ایدھر اودھر دی گلاں شروع ہو گئیاں لیکن اصل موضوع ول گل نہیں آ رہی سی۔
تھوڑی دیر مگروں صدر مشرف کجھ دیر لئی کسے کم دی غرض نال معذرت کر کے اٹھے تے میں جسٹس افتخار محمد چودھری نوں آکھیا کہ جسٹس صاحب’ اصل موضوع اتے گل کرو۔ چنانچہ جدوں جنرل مشرف واپس آئے تے جسٹس افتخار محمد چودھری نے صدر مشرف نوں یقین دوایا کہ اوہ قنون دے دائرے وچ رہندے ہوئے اوہناں دے اعتماد اتے پورا اترن گے تے اوہناں لئی کوئی مسئلہ پیدا نہیں کرن گے۔ صدر مشرف مطمئن ہو گئے۔
ایہہ ملاقات خوشگوار انداز وچ ختم ہوئی۔ واپس آندے ہوئے گڈی وچ جسٹس افتخار محمد چودھری نے مینوں آکھیا’چودھری صاحب’ میں ٹھیک گلاں کیتیاں نیں۔ میں جواب دتا’ بالکل ٹھیک۔ ایس براہ راست ملاقات مگروں صدر مشرف نے جسٹس افتخار محمد چودھری بارے اپنے ذرائع کولوں وی معلومات حاصل کیتیاں تے مطمئن ہون تے اوہناں نوںسپریم کورٹ دا نواں چیف جسٹس مقرر کر دتا۔(جاری)

چیف جسٹس افتخار چودھری دی معزولی تے لال مسجد آپریشن

اختلافات دا آغاز تے معزولی
شروع شروع وچ معاملات ٹھیک چلدے رہے لیکن فیر چیف جسٹس افتخار محمد چودھری نے بعض درخواستاں اتے حکومت دے خلاف فیصلے دینا شروع کر دتے جیویں سٹیل مل دی نجکاری تے نیو مری منصوبہ اتے اوہناں دے فیصلے۔ ایہناں فیصلیاں اتے اوس ویلے دے وزیراعظم شوکت عزیز بہت مضطرب ہوئے۔ اوہناں نے تحریری طور تے صدر مشرف نوں ایہہ سفارش مع ریفرنس کیتی کہ چیف جسٹس دے خلاف ایہہ ریفرنس سپریم جوڈیشل کونسل نوں بھجوایا جاوے۔ ایہدے تے 9مارچ 2007دی سہ پہر نوں چیف جسٹس نوں ایوان صدر بلایا گیا تے آکھیا گیا کہ تسیں استعفیٰ دے دیو۔ چیف جسٹس نے انکار کر دتا جہدے تے اوہناں نوں معزول کردتا گیا۔
صلح صفائی لئی میری کوششاں
9مارچ 2007 رات 9وجے مینوں وزیراعظم شوکت عزیز دا ٹیلیفون آیا۔ آکھن لگے’ تہانوں پتہ ہو چکیا ہووے گا کہ چیف جسٹس افتخار محمد چودھری نوں معزول کردتا گیا اے لیکن معاملہ خراب ہو گیا اے۔ میں آکھیا کہ معاملہ خراب ہونا ای سی کیوں جے معزولی غلط طریقے نال کیتی گئی اے۔ وزیراعظم نے آکھیا کہ جو ہونا سی سو ہو گیا’ ہن دسو اگے کیہ کرئیے؟ میں آکھیا’ میں کیہ آکھ سکنا واں۔ آکھن لگے: چیف جسٹس اس ویلے سخت غصے وچ نیں۔ میری رائے ایہہ اے کہ تسیں اوہناں نال ملو تے اوہناں نوں ٹھنڈا کرن دی کوشش کرو۔ میں آکھیا’ ٹھیک اے’ کوشش کرنا واں۔
معزول چیف جسٹس افتخار محمد چودھری نوں پلس نے گھر وچ اک طرح دا نظربند کر رکھیا سی۔ تاہم کسی نہ کسی طرح میں اوہناں نال ملاقات دا بندوبست کر لیتا۔ رات 10وجے اوہناں دے گھر پہنچیا تے پلس دی بھاری نفری اوتھے موجود سی تے کسی نوں اندر جان نہیں دے رہی سی۔ تاہم پلس نے مینوں اندر جان دتا۔ افتخار محمد چودھری نے دعا سلام مگروں پنجابی وچ آکھیا: ایہہ تساں میرے نال کیہ کیتا اے۔ میں جواب دتا’ مینوں ایہدے وچ شامل نہ کرو’ میں حلف چک کے آکھنا واں مینوں نئیں سی پتا۔
افتخار محمد چودھری جہڑے پہلاں میرے توں کجھ فاصلے اتے بیٹھے سن’ میرے ایس جواب مگروں کول آ کے بیٹھ گئے۔آکھن لگے’ مینوں یقین آ گیا اے تسیں ایہدے وچ شامل نہیں’ ہن گل کرو۔ میں آکھیا’ ہن جو ہو گیا اے اوہنوں ٹھیک کیویں کرئیے۔ بولے’ تسیں ایہہ کم چنگے طریقے نال وی کر سکدے سی۔ میں آکھیا تسیں فیر مینوں شامل کر کے گل کیتی اے۔ تسیں ایس طرح گل نہ کرو’ آکھن لگے ٹھیک اے لیکن ایہہ کم چنگے طریقے نال وی ہو سکدا سی۔
اجے اوہناں نال گل شروع ای ہوئی سی کہ افتخار محمد چودھری دا پتر بوکھلایا ہویا اندر آیا۔ آکھن لگیا باہر پلس آکھ رہی ا ے کہ سرکاری گڈی فوری طور تے واپس کیتی جاوے۔ میں ایہہ سن کے پریشان ہو گیا’ کیوں جے اجے چیف جسٹس دی معزولی نوں 24 گھنٹے وی نہیں گزرے سن لہٰذا سرکاری گڈی اوہناں دا قنونی استحقاق سی۔ افتخار محمد چودھری نے میرے ول ویکھیا تے آکھیا چودھری صاحب! تسیں صورتحال ٹھیک کرن دی گل کر رہے سی تے اجے تسیں ویکھ لیا کہ حکومت دا رویہ کیسا اے۔ میں اوتھوں وزیراعظم ہائوس فون کیتا تے آکھیا کہ وزیراعظم صاحب نال گل کروائو۔ جواب ملیا کہ تہانوں کال بیک کرانے آں۔ میں آکھیا کہ میں ہولڈ رکھنا واں۔ تسیں ہُن ای میری وزیراعظم صاحب نال گل کروائو۔ وزیراعظم شوکت عزیز نال گل ہوئی تے میں آکھیا’ اک پاسے تسیں آکھدے او کہ معاملہ ٹھنڈا کرو’ دوجے پاسے ایسی گلاں ہو رہیاں نیں۔ آکھن لگے چودھری صاحب! مینوں ایس بارے پتہ نہیں’ میں تہانوں پتہ کر کے دسنا واں۔ میں آکھیا کہ ٹھیک اے لیکن ایہدے مگروں وزیراعظم شوکت عزیز دا کوئی فون نہیں آیا۔
گل مکمل کر کے میں فون بند کیتا ای سی کہ افتخار محمد چودھری دا ملازم اندر آیا تے دسیا کہ پلس اہلکار سرکاری گڈی لے گئے نیں۔ ایہہ سن کے میں خموش رہ گیا۔ میں افتخار محمد چودھری نوں آکھیا میرے کول ہن ہور گل کرن دا جواز نہیں رہیا’ مینوں اجازت دیو۔ باہر میری گڈی کھڑی اے میں اوہنوں ایتھے چھڈے جانا واں تسیں اوہنوں استعمال کرو۔ افتخار محمد چودھری نے آکھیا’ شکریہ! ایہدی لوڑ نہیں۔ ایہدے مگروں اوہ مینوں باہر میری گڈی تک چھڈن آئے۔ اگلے دن میں امریکہ جانا سی۔ میں پروگرام دے مطابق امریکہ چلا گیا۔ ایتھے حالات ہور خراب ہوندے گئے۔ مینوں دلاور عباس فون تے حالات توں آگاہ کردے رہندے سن۔
افتخار محمد چودھری مصالحت لئی رضامند سن لیکن…
کجھ عرصے مگروں دونویں پاسوں اک واری فیر لچک پیدا ہوئی۔ ایہہ مارچ 2007 دے آخری ہفتے دی گل اے۔ چیف جسٹس افتخار محمد چودھری راولپنڈی بار ایسوسی ایشن نال خطاب کرن جا رہے سن۔ مینوں امریکہ وچ صدر پرویز مشرف دا فون آیا کہ معزول چیف جسٹس نوں راولپنڈی بار ایسوسی ایشن نال خطاب کرن توں روکو۔ میں دلاور عباس دے ذریعے افتخار محمد چودھری نوں پیغام بھجوایا۔ اوہناں نے آکھیا کہ میں خود معاملات نوں ہور خراب نہیں کرنا چاہندا۔ تسیں چودھری صاحب نوں آکھو کہ امریکہ توں چھیتی واپس آ جان تے جنرل پرویز مشرف نال مسئلے دے حل لئی گل کرن۔ میں راولپنڈی بار وچ جاواں گا لیکن معاملات خراب کرن والی کوئی گل نہیں ہووے گی۔
اک گل بالکل واضح سی کہ معزول چیف جسٹس’ صدر پرویز مشرف نال ایہہ تنازع قنون دے دائرے وچ رہندے ہوئے صلح صفائی دے نال حل کرنا چاہندے سن۔ تاہم اوہناں دے آسے پاسے کجھ لوکاں نے حالات بہت خراب کر دتے۔ دوجے پاسے بعض عناصر جنرل پرویز مشرف نوں وی سخت رویہ اختیار کرن تے اکسا رہے سن۔ میری وطن واپسی تک صدر پرویز مشرف تے معزول چیف جسٹس افتخار محمد چودھری وچ کشیدگی عروج تے پہنچ چکی سی۔
ایتھے مینوں اک گل یاد آ رہی اے۔ اک میٹنگ وچ جنرل پرویز مشرف دے نال جنرل حامد نواز بیٹھے سن۔ میرے نال چودھری پرویزالٰہی تے مشاہد حسین سید وی موجود سن۔ سپریم کورٹ دا فیصلہ اجے نہیں آیا سی۔ میں محسوس کیتا کہ جنرل پرویز مشرف بہت زیادہ پراعتماد نیں۔ا وہناں دا خیال سی کہ چیف جسٹس افتخار محمد چودھری دے خلاف اوہناں دا کیس بڑا مضبوط اے۔ لہٰذا سپریم کورٹ دا فیصلہ اوہناں دے حق وچ آوے گا۔ ایہدے تے اسیں تناں نے آکھیا’ ساڈی اطلاع ایہہ اے کہ سپریم کورٹ دا فیصلہ حکومت دے خلاف آ رہیا اے۔ جہدے تے جنرل پرویز مشرف نے آکھیا’ چودھری صاحب! تسیں تے مایوس کرن والی گلاں کر رہے او۔
چیف جسٹس دی بحالی اتے میرا صدر مشرف نوں مشورہ
20جولائی 2007 نوں سپریم کورٹ نے معزول چیف جسٹس افتخار محمد چودھری نوں بحال کر دتا تے اتفاق نال میں اوس ویلے وی لندن وچ سی۔ میرے نال دلاور عباس وی سن۔ مینوں صدر پرویز مشرف دا فون آیا۔ آکھن لگے چودھری صاحب فیصلہ آ گیا اے۔ تہاڈے خیال وچ ہن مینوں کیہ کرنا چاہیدا اے۔ میں آکھیا تسیں ایسے ویلے گڈی کڈو۔ اپنی بیگم دے نال چیف جسٹس دے گھر جائو تے اوہناں نوں ”جپھا” پا کے مبارک دیو تے آکھو کہ ا یہہ اک قنونی جنگ سی۔ تسیں جت گئے او’ ہن رل کے اگے ودھنے آں۔
جنرل مشرف آکھن لگے’ ایہہ ”جپھا” کیہ ہوندا اے؟ میں آکھیا’ گلے ملن نوں آکھدے نیں۔ تسیں اجے جا کے اوہناں نوں گلے لائو۔ بولے’ میرا جانا تے مناسب نہیں۔ میں جنرل حامد نوں بھیج دینا واں۔ میں اپنی تجویز دہرائی تے آکھن لگے’ تسیں کدوں آ رہے او؟ میں آکھیا’ دو تن دن وچ۔ ایہدے تے اوہناں نے آکھیا’ چنگا! تسیں آ جائو تے فیر ویکھنے آں۔
میں پاکستان واپس پہنچیا تے صدر مشرف نے مینوں تے چودھری پرویزالٰہی نوں بلایا۔ ایس مسئلہ اتے گل ہوئی۔ اسیں صدر مشرف نوں آکھیا کہ ایہہ تنازع وزیراعظم شوکت عزیز دے ریفرنس گھلن توں شروع ہویا سی ہن جد کہ سپریم کورٹ نے چیف جسٹس نوں بحال کر دتا اے تے وزیراعظم نوں اصولی طور تے استعفیٰ دے دینا چاہیدا اے۔ وزیراعظم استعفیٰ دے دیندے نیں تے چیف جسٹس وی خوش ہو جان گے تے حکومت تے چیف جسٹس دے درمیان موجودہ تنائو ختم ہو جاوے گا۔ جنرل مشرف نے ساڈی ایس تجویز نال اتفاق کیتا تے مینوں آکھیا کہ ا یسی صورت وچ اگلے الیکشن تک وزیراعظم دی ذمے داری فیر توں تہانوں لینا پووے گی۔
جدوں ایہہ طے ہو گیا تے جنرل مشرف نے آکھیا’ اج شام وزیراعظم شوکت عزیز میرے نال ملن آ رہے نیں’ کیہ میں اوہناں نال گل کراں؟ اسیں آکھیا کہ تسیں اجے گل نہ کرو’ پہلاںسانوں اوہناں نال گل کر لین دیو۔ میں تے چودھری پرویزالٰہی وزیراعظم ہائوس گئے تے شوکت عزیز نوں آکھیا کہ تہانوں صدر پرویز مشرف نے کئی امیدواراں نوں ڈراپ کر کے وزیراعظم بنایا سی۔ ہن صدر مشرف جہڑی مشکل وچ پھس گئے نیں اوہدے توں اوہناں نوں کڈن دی اک ای صورت اے کہ تسیں قربانی دیو تے اوہناں لئی مستعفی ہو جائو تے مناسب ہووے گا کہ تسیں آپ ای صدر مشرف نوں ایہہ پیشکش کرو۔ شوکت عزیز نال ملاقات مگروں میں صدر مشرف نوں فون کیتا تے آکھیا کہ شوکت عزیز تہاڈے نال خود ای اپنے مستعفی ہون دی گل کرن گے۔
شوکت عزیز’ صدر مشرف نال مل کے واپس آ گئے تے صدر مشرف نے مینوں کال بیک کیتی تے آکھیا کہ شوکت عزیز میرے کول اک گھنٹہ بیٹھے رہے نیں لیکن اوہناں نے تے اپنے استعفے دی کوئی گل نہیں کیتی۔ا یہدے تے سانوں بڑی تشویش ہوئی کیوں جے ایہدا مطلب ایہہ سی کہ حکومت تے عدلیہ وچ محاذ آرائی ہن ہور ودھن جارہی اے۔
اوہو ہویا جہدا اندیشہ سی۔ آہستہ آہستہ حالات ہور خراب ہونا شروع ہو گئے۔ وکیلاں نے چیف جسٹس دے حق وچ ریلیاں کڈنا شروع کر دتیاں لیکن میری اج وی ایہہ رائے اے کہ جے اوس دن جنرل مشرف چیف جسٹس دی بحالی نوں اپنی انا دا مسئلہ نہ بناندے تے اوہناں نوں مبارکباد دین اوہناں دے گھر پہنچ جاندے یا فیر مگروں وزیراعظم شوکت عزیز ای رضاکارانہ طور تے استعفیٰ دے دیندے تے ایہہ بحران ختم ہو جانا سی تے 3نومبر دی ایمرجنسی دی نوبت ای نہیں آنی سی۔
لال مسجد دا سانحہ’ میرے مشاہدات
اسلام آباد جی سکس وچ واقع لال مسجد اسلام آباد دی اولین مسجد اے۔ 26 جنوری 1966 وچ دارالحکومت اسلام آباد دی تعمیر مکمل ہو چکی تے سوچیا گیا کہ ایتھے اک مرکزی جامع مسجد وی ہونی چاہیدی اے۔ مسجد لئی آبپارہ تے میلوڈی دے عین وسط دا مقام موزوں سمجھیا گیا۔ مسجد دے لال رنگ دی نسبت نال مسجد نوں ”لال مسجد” آکھیا جان لگیا۔ مسجد دی تعمیر مگروں اوہدے لئی خطیب دے انتخاب دا مرحلہ آیا تے کراچی دے منے پرمنے عالم دین مولانا محمد یوسف بنوری نے مولانا محمد عبداللہ دا نام تجویز کیتا۔ انج مولانا عبدالعزیز تے غازی عبدالرشید دے والد مولانا محمد عبداللہ لال مسجد دے پہلے خطیب مقرر کیتے گئے۔ عجیب گل اے کہ مگروں اوہناں نوں ایس مسجد دے احاطے وچ ای شہید کردتا گیا۔
تنازع دا آغاز
لال مسجد بارے حکومت دے کئی تحفظات سن۔ اوہناں دے ازالہ لئی مختلف اقدامات اتے غور ہو رہیا سی۔ انج دی ای اک میٹنگ وچ جہدے وچ وزیراعظم سنے سارے اعلیٰ سطح دی سیاسی تے عسکری قیادت موجود سی۔ میں تجویز کیتا کہ ایہہ بڑا حساس معاملہ اے تے ایہنوں گل بات نال ای حل کرنا چاہیدا اے۔
ایہدے تے لال مسجد انتظامیہ نال مذاکرات دی ذمہ داری مینوں ای سونپ دتی گئی۔ فروری 2007 دے اوائل وچ مذاکرات دا باقاعدہ آغاز ہو گیا۔ میں حافظ طاہر خلیل نوں وی اپنے نال شامل کر لیتا کیوں جے اوہناں دے مولانا عبدالعزیز تے غازی عبدالرشید دے نال قریبی مراسم سن۔ ایہہ میرے نال اوس پہلی میٹنگ وچ وی شامل سن جہڑی لال مسجد نال متصل دفتر وچ ہوئی سی۔
پرامن حل لئی میری کوششاں
اگست 2005 وچ سی ڈی اے ولوں اسلام آباد وچ چھ مسجداں نوں منہدم کرن مگروں جدوں مری روڈ اتے واقع مسجد امیر حمزہ نوں وی منہدم کردتا گیا تے ہور کئی مسجداں نوں وی نوٹس جاری کردتے گئے تے اک ہنگامی صورتحال پیدا ہو گئی۔ ایہہ اوس ویلے ہور وگڑ گئی جدوں جامعہ حفصہ دی طالبات نے جوش جذبات وچ وزارت تعلیم دے زیرانتظام چلن والی چلڈرن لائبریری اتے قبضہ کر لیتا۔
مارچ 2007 وچ وزیر داخلہ آفتاب شیر پائو نے میرے نال دوبارہ رابطہ قائم کیتا۔ میں پچھیا کہ حکومت دے مطالبے کیہ نیں۔ ایہدے تے وزارت داخلہ ولوں مینوں دس مطالبیاں دی فہرست مہیتا کیتی گئی۔ ایہہ مطالبے تھلے دتے گئے نیں:
1ـ انتہا پسندی دی علامتاں ختم کیتیاں جان۔
2ـ چلڈرن لائبریری اتے قبضہ ختم کیتا جاوے۔
3ـ کوئی طالبعلم یا طالبہ ڈنڈا بردار نظر نہ آوے۔
4ـ صرف مدرسہ دے طلبا ہاسٹلاں وچ قیام کرن۔
5ـ شرعی عدالت دے قیام دا اعلان واپس لیتا جاوے۔
6ـ مارکیٹاں وچ اخلاقی پالیسی نوں ازخود نافذ نہ کیتا جاوے۔
7ـ تمام آبزرویشن پوسٹاں ختم کیتیاں جان۔
8ـ بلڈنگ دے اندر تے باہر کوئی نقاب پوش نظر نہ آوے۔
9ـ بلڈنگ دے اندر جے کوئی اسلحہ ہے تے اوہنوں ہٹایا جاوے۔
10ـ جھنڈے تے بینرز ہٹا لیتے جان۔
میں لال مسجد انتظامیہ نوں مصالحت اتے راضی کر لیا تے 24اپریل نوں حکومت نوں رپورٹ پیش کیتی کہ لال مسجد انتظامیہ نے دس وچوں اٹھ نکات اتے عملدرآمد دی یقین دہانی کروا دتی اے۔ ہن صرف دو نکات دا مسئلہ اے۔
1ـ چلڈرن لائبریری اتے طلبا دے قبضہ دا خاتمہ۔ 2ـ بلڈنگ دے اندرموجود اسلحہ دی واپسی
اسلحہ بارے لال مسجد انتظامیہ دا موقف سی کہ جہڑا اسلحہ اوہناں دے کول اے اوہ لائسنس یافتہ اے لہٰذا اوہدی واپسی دا مطالبہ بلاجواز اے۔
جامعہ حفصہ دا میرا دورہ
25اپریل 2007 نوں میں جامعہ حفصہ دا دورہ کیتا۔ اوتھے دو گھنٹے تک قیام کیتا۔ لال مسجد تے جامعہ حفصہ توں متعلق اوہناں دناں عجیب و غریب افواہواں گردش کر رہیاں سن۔ آکھیا جا رہیا سی’ لال مسجد تے جامعہ حفصہ وچ درس و تدریس دے بجائے طلبا و طالبات نوں عسکری تربیت دتی جا رہی اے۔ نتیجتاً جامعہ حفصہ تے حکومت دے درمیان اختلافات ختم ہون دے بجائے ودھدے چلے جا رہے سن۔
ایس پس منظر وچ حافظ طاہر خلیل نے میرے لئی لال مسجد تے جامعہ حفصہ دے دورے دا بندوبست کیتا۔ خیال ایہہ سی کہ شاید ایس طرح براہ راست رابطے نال حکومت تے جامعہ حفصہ وچ تصفیے دی کوئی صورت نکل آوے۔ میرے نال جامعہ حفصہ جان والے وفد وچ حافظ طاہر خلیل دے علاوہ وفاقی وزیر انیسہ زیب طاہر خیلی’ بیگم رفعت سرور تے پاکستان مسلم لیگ خواتین ونگ دی صدر بیگم فرح خان وی سن۔ خواتین نال لے جان دا مقصد ایہہ سی کہ جامعہ حفصہ توں متعلق جے ساڈی خواتین دے کجھ تحفظات نیں تے اوہ وی دور ہو جان۔
جامعہ حفصہ دی انتظامیہ تے طالبات نے ساڈا بھرواں استقبال کیتا۔ مینوں یاد اے کہ جامعہ دی پہلی منزل اتے بڑی تعداد وچ چھوٹی چھوٹی بچیاں دے چہرے نظر آ رہے سن لیکن دوجی منزل اتے جہڑی طالبات سن اوہناں نے اپنے چہریاں نوں ڈھانپ رکھیا سی۔ جامعہ دی پرنسپل ام حسان نے طالبات نال ساڈی وکھری ملاقات دا بندوبست وی کیتا۔ طالبات نے شکوہ کیتا کہ جامعہ حفصہ دے خلاف بے بنیاد پروپیگنڈاہ کیتا جا رہیا اے حالانکہ جامعہ حفصہ وچ اوہناں نوں عسکری نہیں’ دینی تعلیم دتی جا رہی اے۔ ملک وچ نفاذ اسلام دا مطالبہ تے اوہدے نفاذ لئی پرامن احتجاج کرنا ہر شہری وانگوں اوہناں دا وی حق اے۔
ایس ملاقات دے علاوہ جامعہ حفصہ وچ طالبات دااک اجتماع منعقد ہویا جہدے نال خطاب کردیاں ہویاں جامعہ دی پرنسپل ام حسان نے ملک وچ نفاذ شریعت’ فحاشی تے عریانی دے خاتمے تے منہدم کیتی جان والی مسجداں دی ازسر نو تعمیر دا مطالبہ کیتا۔ میں اپنے جوابی خطاب وچ آکھیا کہ ایتھے جامعہ حفصہ دا تعلیمی تے تدریسی ماحول ویکھ کے میں تے مطمئن ہو گیا واں۔ حکومت توں متعلق تہاڈے تحفظات حکومت تک پہنچا دیاں گا۔ میں حکومتی عہدیدار نہیں آں لیکن میری پارٹی چاہندی اے کہ حکومت تے جامعہ حفصہ دے درمیان اختلافات دا پرامن حل کڈیا جاوے۔ جامعہ حفصہ دے طلبا تے انتظامیہ نوں وی پرامن رہنا چاہیدا اے تاں جے حکومت نال اوہناں دے مذاکرات کسی حتمی نتیجے تک پہنچ سکن۔ میں ایہہ وی واضح طور تے آکھیا کہ اسیں نفاذ شریعت دے خلاف نہیں لیکن نفاذ شریعت لئی جہڑا طریقہ کار تسیں لوکاں نے اختیار کیتا ہویا اے میں اوہنوں وی مناسب نہیں سمجھدا۔ آئین پاکستان وچ ایہہ گل لکھ دتی گئی اے کہ پاکستان وچ شریعت دے خلاف کوئی قنون بن ای نہیں سکدا۔
خواتین ارکان اسمبلی دا جامعہ حفصہ دا دورہ
جامعہ حفصہ توں واپسی تے میں حکومت دی روشن خیال خواتین ارکان اسمبلی نوں آکھیا کہ اوہ وی جامعہ حفصہ دا دورہ کرن تے اوتھے دے حالات دا اپنے طور تے مشاہدہ کرن۔ ایہدے تے کجھ خواتین ارکان اسمبلی نے جامعہ حفصہ دا دورہ کیتا جہناں وچ سمیرا ملک’ فرح خان’ نوشین سعید’ گل فرخندہ’ وفاقی وزیر انیسہ زیب’ طاہر خیلی’ نورجہاں پانیزئی تے بیگم طارق عزیز شامل سن۔ فرح خان نے واپسی تے دسیا۔
”گیٹ دے اندر ساڈا استقبال اک نقاب پوش خاتون نے کیتا جہڑی سانوں مسجد دی اندر لے گئیاں۔ مختلف برآمدیاں توں ہوندے ہوئے جدوں اسیں مسجد دے وڈے صحن وچ پہنچے تے اتے دی منزل اتے نقاب پوش ڈنڈا بردار طالبات کھڑیاں سن۔ صحن وچ موجود ساری خواتین نے عام سادہ کپڑے پا رکھے سن جہناں نے سانوں ویکھدے ای ‘انقلاب’ تے ‘انتقام’ دے نعرے لانے شروع کر دتے۔ میں ڈائس اتے جا کے اوہناں خواتین نوں مخاطب کردیاں ہویاں آکھیا۔ اسیں تہاڈے اپنے آں’ تسیں ساڈی ماواں’ بھیناں تے دھیاں او۔ اسیں تہانوں محبت دین آئے آں تے تہاڈے کولوں محبت لین آئے آں۔ اپنیاں کولوں نہ تے انتقام لیتا جاندا اے تے نہ ای بدلہ…”
فرح خان نے جو کجھ دسیا’ اوہ میرے لئی بہت پریشان کن سی۔
چینی باشندیاں دا اغوا تے رہائی
اوہناں دناں اسلام آباد وچ واقع چینی مساج سنٹر توں چینی عملہ دے اغوا دا معاملہ وی بڑا عجیب و غریب سی۔ اک دن علی الصبح ملازم نے مینوں جگایا تے آکھیا کہ چینی سفیر لوزا ہوئی آئے نیں تے آکھ رہے نیں کہ اوہ فوری طور تے تہاڈے نال ملنا چاہندے نیں۔ ملازم نے دسیا’ اسیں اوہناں نوں آکھیا کہ چودھری صاحب ایس ویلے آرام کر رہے نیں لیکن اوہناں دا اصرار اے کہ معاملہ اینا اہم اے کہ اوہناں دا فوری طور تے چودھری صاحب نال ملنا ضروری اے۔ میں آکھیا’ چنگا اوہناں نوں اندر بٹھائو’ میں آنا واں۔
تھوڑی دیر مگروں جدوں میں اوہناں نال ملن لئی ڈرائنگ روم وچ آیا تے میں محسوس کیتا کہ چینی سفیر تے اوہناں دے نال آن والا عملہ غیر معمولی طور تے مضطرب اے۔ میں پچھیا’ خیریت تے ہے’ کیہ گل اے؟ تسیں لوک بہت گھبرائے ہوئے او۔ چینی سفیر نے آکھیا’ اسیں رات دو وجے توں مارے مارے پھر رہے آں لیکن اجے تک حکومت دے کسی ذمے دار بندے نال ساڈا رابطہ نہیں ہو سکیا۔ اسیں مجبور ہو کے تہاڈے کول آئے آں۔ فیر چینی سفیر نے دسیا کہ چینی مساج سنٹر دے عملے نوں لال مسجد دے لوکاں نے پہلے ماریا اے تے فیر اغوا کر لیتا اے۔ میں آکھیا ایہہ تے بڑے افسوس دی گل اے’ کجھ کرنے آں۔ اجے اسیں ایہہ گلاں کر ای رہے ساں کہ چینی سفیر نوں چین دے صدر دا فون آیا۔ چینی سفیر نے صدر نال گل مکمل کرن مگروں مینوں دسیا کہ صدر صاحب پچھ رہے نیں کیہ پیش رفت ہوئی اے۔ اسیں اوہناں نوں دسیا اے کہ اسیں ایتھے تہاڈے کول بیٹھے آں تے کوشش کر رہے آں۔
دن نکل آیا سی۔ میں غازی عبدالرشید نال ٹیلی فون اتے رابطہ قائم کرنی دی کوشش کیتی۔ آپریٹر دے کول چونکہ اوہناں دا ڈائریکٹ نمبر نہیں سی ایس لئی رابطہ نہیں ہو رہیا سی۔ فیر میں صحافی حامد میر نوں فون کر کے پچھیا کہ کیہ اوہناں دے کول غازی عبدالرشید دا ڈائریکٹ ٹیلیفون نمبر ہے۔ حامد میر نے آکھیا میں اجے اوہناں نال تہاڈی گل کروانا واں۔ اوہدے کجھ ای دیر مگروں غازی عبدالرشید دا فون آ گیا۔ میں اوہناں نوں آکھیا کہ جامعہ حفصہ دے طلبا نے چینی مساج سنٹر دے چینی باشندیاں نوں مارن کٹن مگروں اغوا کر لیتا اے۔ چین ساڈا دوست ملک اے۔ ہر مشکل تے نازک موقع تے اوہنے ساڈا ساتھ دتا اے۔ جے چین جئے دوست ملک دے باشندیاں دے نال ایتھے ایس طرح دا سلوک ہووے گا تے اوہ ساڈے بارے کیہ سوچن گے۔
غازی عبدالرشید نے وضاحت کردے ہوئے آکھیا کہ اوہناں نے طلبا نوں ایس طرح دی کوئی ہدایت جاری نہیں کیتی اوہ اپنے طور تے گئے ہون گے۔ میں آکھیا’ ایہہ ویلا ایہناں گلاں دا نہیں۔ تسیں جامعہ حفصہ والیاں نوں آکھو کہ فوری طور تے چینی باشندیاں نوں رہا کرن۔ میری ایس گل تے غازی عبدالرشید نے آکھیا’ ٹھیک اے کل تک چینی باشندے رہا ہو جان گے۔ میں آکھیا کل تک بہت دیر ہو جاوے گی۔
چینی باشندیاں دی رہائی لئی جدوں میں غازی عبدالرشید نال ایہہ گل بات کر رہیا سی تے چینی سفیر نوں دوجی واری اپنے صدر دا فون آیا۔ اوہناں نے چینی باشندیاں دی خیریت دریافت کیتی سی۔ چینی سفیر دا آکھنا سی کہ صدر ایس واقعے اتے سخت مضطرب نیں۔ اوہ چھیتی توں چھیتی چینی باشندیاں دی رہائی چاہندے نیں۔ میں دوبارہ رابطے شروع کیتے۔ غازی عبدالرشید نوں میں آکھیا چینی صدر دے نمائندے خود چل کے ساڈے کول آئے نیں’ میری موجودگی وچ دو واری چین دے صدر اوہناں نال ایس بارے پچھ چکے نیں۔
بہرحال شام تک کسی نہ کسی طرح میں چینی باشندیاں نوں رہا کران وچ کامیاب ہو گیا۔ غازی عبدالرشید نال گل کرن مگروں اپنے سٹاف نوں وی چینی نمائندے دے نال بھیجیا کہ اوہ اجے چینی باشندیاں نوں لے کے آن۔ چینی سفیر دا پاکستانی ڈرائیور چینی زبان جاندا سی ایس لئی اوہنوں نوں وی نال بھجوا دتا۔ ایہہ لوک چینی باشندیاں نوں بازیاب کروا کے سدھے میرے کول گھر آئے۔ اوہناں وچ اک مرد تے چار پنج زنانیاں سن۔ زنانیاں نے مینوں اپنے زخمی بازو وکھائے کہ کس طرح اوہناں اتے تشدد کیتا گیا۔ چینی مرد نے زخماں دی وجہ نال اوس ویلے پینٹ بہت مشکل نال پا رکھی سی۔ اوہدی تکلیف دا اندازہ کرنا مشکل نہیں سی۔ چینی زنانیاں دے اغوا مگروں حکومت دے کول آپریشن دا اک جواز آ گیا کیوں جے ڈپلومیٹنگ انکلیو دا فاصلہ لال مسجد توں تقریباً ڈھائی کلومیٹر سی تے اوہ غیر محفوظ ہو رہیا سی۔(جاری)