’’پاکستانی ادب دے معمار‘‘پروفیسر جلیل عالیؔ

تحریر:صدام ساگر

جلیل عالی زبان و بیان تے اسلوب تازہ دے نال عمیق مشاہدات‘ نازک احساسات‘ تلخ و شیریں تجربے تے شدت جذبات نوں شعری قالب وچ ڈھالن اتے مکمل دسترس رکھدے نیں۔ اوہ شعری آہنگ وچ انفرادیت دے حامل نیں تے اپنے ہم عصر شاعراں وچ منفرد تے ممتاز مقام رکھدے نیں۔ اکادمی ادبیات پاکستان دے پربندھ ہیٹھ ’’پاکستانی ادب کے معمار‘‘ سیریز دے تحت پروفیسر جلیل عالی دی شخصیت تے فن اتے زیرنظر کتاب خاور اعجاز دی علمی تے تحقیقی کاوشاں دا نتیجہ اے جہڑا یقینا عالی صاحب دے فن نوں سمجھن وچ اک بنیادی وسیلے دی حیثیت رکھدی اے۔ خاور اعجاز آپ وی اک باکمال شخصیت دے مالک تے عمدہ شاعر تے نثرنگار نیں جہڑے ادب اتے ڈُنگی اَکھ رکھے ہوئے نیں جہناں دی پروفیسر جلیل عالی دے نال قربت بہت دیرینہ اے۔
جلیل عالی دا تعلق ارائیں برادری نال اے۔ اوہناں دے آبائو اجداد دا پیشہ وی زمینداری سی۔ قیام پاکستان ویلے اوہ اپنے خاندان دے نال ہجرت دی مشکلاں جھیلدے ہوئے لہور دے رستے گوجرانوالہ دے اک پنڈ پھچھروالی وچ آ ٹھہرے۔ اوہناں دی پیدائش ہندوستان دے اک قصبہ ’’ویرو‘‘ وچ ہوئی۔ اوہناں نوں زمانہ طالب علمی توں ای فلم ویکھن تے دریائے راوی اتے کشتی دی سواری بہت پسند سی۔ تعلیم حاصل کرن دے دوران فلم بینی دے نال نال اوہناں نوں لکھن دا شوق پیدا ہویا تے اوہناں نے ’’اور مطلع صاف ہو چکا تھا‘‘ دے عنوان نال اپنا پہلا افسانہ تحریر کیتا جہڑا نہ صرف کالج میگزین ’’کریسنٹ‘‘ وچ شائع ہویا بلکہ کجھ عرصہ مگروں انٹرمیڈیٹ سطح دی اردوگرامر دی اک کتاب وچ افسانے دی صنف دے نمونے دے طور تے وی درج ہویا۔ اوہناں نے کوٹ شیر سنگھ نامی اک پنڈ دے ڈسٹرکٹ بورڈ ہائی سکول توں میٹرک‘ اسلامیہ کالج‘ ریلوے روڈ توں ایف اے جد کہ ضمنی امتحان پاس کرن توں تاخیر ہو جان پاروں بی اے لئی ایم اے او کالج لہور وچ داخلہ
لینا پیا۔ جتھے فلسفہ تے اردو دے نال فارسی دے مضمون اختیار کیتے۔ ایتھے اوہناں نوں نصابی مصروفیات دے علاوہ غیر نصابی سرگرمیاں دا موقع وی میسر آیا۔ 1964ء وچ اوہناں نوں کالج میگزین ’’شفق‘‘ دا سٹوڈنٹ ایڈیٹر ہون دا اعزاز وی حاصل ہویا۔ 1965ء وچ بی اے سیکنڈ ڈویژن وچ پاس کرن مگروں اورینٹل کالج لہور وچ ایم اے اردو وچ دا خلہ لیا جتھے اوہناں دے استاداں وچ سید وقار عظیم ‘ ڈاکٹر وحید قریشی‘ ڈاکٹر عبادت بریلوی‘ ڈاکٹر غلام حسین ذوالفقار‘ ڈاکٹر افتخار احمد صدیقی‘ سجاد باقر رضوی‘ ڈاکٹر خواجہ محمد زکریا تے ڈاکٹر معین الرحمان جیہے جید سکالر شامل سن۔ عطاء الحق قاسمی‘ رفیع الدین ہاشمی تے قیوم نظامی اک سال سینئر تے امجد اسلام امجد تے راشد حسن رانا جیہے ذہین طالبعلم ہم جماعت سن۔ 1967وچ پنجاب یونیورسٹی وچ ایم اے سوشیالوجی وچ داخلہ لیا جتھے اوہ یونیورسٹی میگزین ’’محور‘‘ دے طالبعلم مدیر رہن دے علاوہ شعبہ سوشیالوجی وچ سمپوزیم کمیٹی دے چیئرمین مقرر ہوئے۔ اوہناں دی باقاعدہ عملی زندگی دا آغاز اردو دے لیکچرار دی حیثیت نال ہویا۔ اوہناں نے اپنی باقاعدہ عملی زندگی دا آغاز 6ستمبر1970 نوں بحیثیت لیکچرار اردو‘ سی بی کالج برائے طلبا واہ کینٹ توں کیتا۔ ایس حوالے نال خاور اعجاز بہت دلچسپ واقعہ سناندے نیں کہ (از مختصر) ’’ایہ پہلی آسامی سی جہدے لئی کوئی 90دے کول امیدوار آئے سن جنہاں وچ مشہور شاعر حسن رضوی وی شامل سن۔ حسن رضوی دا آکھنا سی کہ اوہناں دی گل ہو چکی ہوئی اے تے اوہ ایتھے یقینا منتخب ہو جان گے۔ جدوں بارہ اک وجے تک جلیل عالی دی واری نہیں آئی تے اوہ واپسی لئی بس سٹاپ اتے اپڑ گئے۔ مگر حسن رضوی اوہناں نوں کھچ کے لے گئے کہ چلو اک تجربہ ای سہی۔ویسے تے میں ایتھے منتخب ہوگیا واں۔ تاہم جدوں تن ساڑھے تن وجے جلیل عالی دی واری آئی تے انٹرویو وچ شامل ایگزیکٹو آفیسر نے پچھیا کہ کیہ اوہ اوہو جلیل عالی نیں جہڑے ’’فنون‘‘ وچ چھپدے نیں؟ عالی صاحب دے اثبات اتے اوہناں نے آکھیا کہ فیر غزلاں سنائو۔ انج ایہ انٹرویو کجھ غزلاں دی سماعت تے غالب اتے گل بات تک محدود رہیا تے ایہدے اتے جلیل عالی دا انتخاب ہو گیا‘‘۔
عالی صاحب نوں جدوں پتہ چلیا کہ انٹرویو لین والے شاعر جمیل یوسف سن جنہاں نال اسلم کمال اوہناں دا پہلے ہی ذکر کر چکے سن۔ ایہدے مگروں اوہناں دا تبادلہ ایف جی سرسید کالج راولپنڈی وچ ہو گیا۔ ایتھے جمیل ملک شعبہ اردو دے صدر سن۔ ایس کالج وچ اوہناں دے دُجے سنگیاں وچ عرفان صدیقی دے علاوہ ڈاکٹر رشید امجد‘ مشتاق قمر تے محمود کنور وی سن۔ جمیل ملک دی ریٹائرمنٹ اتے ڈاکٹر رشید امجد شعبہ اردو دے صدر مقرر ہوئے تے فیر ایہ منصب جلیل عالی دے حصے وچ آیا۔ ایس دوران اوہناں نے ایس کالج دے پربندھ ہیٹھ ڈاکٹر رشید امجد دے نال رل کے ’’پاکستانی ادب‘‘ دی ست جلداں ترتیب دتیاں جہڑیاں اک قابل ذکر ادبی کم اے۔
شخصی طور دے اعتبار نال جلیل عالی دی تن چار واضح شناختاں بندیاں نیں جہدا بخوبی جائزہ خاور اعجاز نے اپنی تحقیق تے تنقید دے دوران لیِتااے۔ ’’پہلی اسلامی تہذیب‘ دوجی پاکستانیت‘ تیجی کردار دی بلندی تے چوتھی انسان دوستی‘‘۔ا وہ اک سچے مسلمان ہون دی حیثیت نال اسلامی تہذیب نال خوب آشنا اے۔ اوہناں دا نعتیہ شعری مجموعہ ’’نورنہایا رستہ‘‘ ایس گل دی دلیل ہوندا اے کہ جلیل عالی‘ موجودہ عہد دا ولی اللہ اے جہنے اپنے سینے نوں عشق محمدؐ نال منور کر رکھیا اے تے ایہ شدت طلب جدوں جدوںودھدی اے تے اوہ اپنے خالق دے محبوب دی بارگاہ وچ ہدیہ نعت کہن ول راغب ہو جاندا اے۔ محب وطن ہونا وی سچے پاکستانی ہون دی ضمانت اے۔ عالی صاحب اک باوقف بندے نیں تے اوہناں دے اندر وطن دی محبت کُٹ کٹ کے بھری ہوئی اے۔ جہدا تذکرہ اوہناں دی نظماں تے شعراں دی صورت وچ تھاں تھاں پڑھن نوں ملدا اے۔ ’’کردار دی بلندی‘‘ ایہ اوہ خصوصیت اے جہڑا ہر اک انسان وچ بہت گھٹ گھٹ پائی جاندی اے کیوں جے اعلیٰ ظرف ہونا ای کردار دی بلندی تے انسان دی شخصیت نوں اعتماد بخشدا اے۔ عالی صاحب حسن کردار دی اوہ تصویر نیں جہدے وچ کوئی داغ نہیں۔ ایس حوالے نال جان کاشمیری دا اک شعر ای کافی ہووے گا۔
پسِ پردہ بھی تکلم سے گریزاں رہنا
لوگ آواز سے تصویر بنا لیتے ہیں
عالی صاحب دی شخصیت وچ ’’انسان دوستی‘‘ دا امتزاج گلاب دی تازہ مہک وانگ اے۔ جہدی شاخ توں وکھ ہو جان تے وی خشبو گھٹ نہیں ہوندی۔ اوہناں دے برتائو وچ تصنع یا بناوٹ نہیں۔ اوہ خود ستائی توں وی پرہیز کردے نیں۔ دوجیاں دی تعریف و توصیف وچ تنگ دِلی دا مظاہرہ نہیں کردے۔ اوہ اک سچے فنکار نیں جہڑے صرف سچائی اتے یقین رکھدے نیں۔ اوہناں دے بارے وچ منشا یاد دا آکھنا اے کہ ’’شاعر دی حیثیت دے علاوہ جلیل عالی اک متوازن تنقیدی شعور رکھن والا دانشور وی اے۔ معاشرتی رویاں‘ تہذیبی کروٹاں تے زندگی دی حقیقتاں دے بارے وچ ہر ویلے غوروفکر کردے رہنا۔ معاصرین نال مکالمہ و مباحثہ جاری رکھنا تے چیزاں دی اصلیت دا کھوج لاندے رہنا اوہدے علمی تے ذہنی مشغلے نیں‘‘۔
عالی صاحب ذاتی طور تے خوش اطوار تے قابل بھروسہ شخص نیں جنہاں اتے دونویں اَکھاں بند کر کے اعتماد کیتا جا سکدا اے۔ فلسفہ تے منطق دے طالبعلم ہون دے باوجود خشک طبیعت نہیں بلکہ عمدہ حس مزاح رکھدے نیں تے فقرہ کسن وچ وی ماہر نیں۔ اوہ جس طرحاں دے باہروں نظر آندے نیں ویسے ای اندروں سادہ ‘ معصوم تے تھوڑے جیہے شرارتی وی لگدے نیں۔ بقول خاور عاجز ’’اختلاف رکھن والیاں اتے وی محبت دی نظر پان نوں گناہ نہیں سمجھدے۔ مروت تے وضعداری اوہناں وچ کُٹ کٹ کے بھری ہوئی اے۔ کدی کدی اج تے کدی کدی کل دے اندیشے وچ غلطاں ہو جاندے نیں۔ خلوت دا حال تے اج تک کسی اتے نہیں کھلیا البتہ جلوت وچ بعض اوقات ایسے کھل جاندے نیں کہ اپنے آپ اتے قابو نہیں رکھ سکدے‘‘ عالی صاحب دی متحرک زندگی ای اوہناں دی چاقو چوبندی دا راز اے۔ اوہناں دی گل بات منطقی تے عقلی دلیلاں اتے مبنی ہوندی اے۔ بقول شاعر
حقیقت پہ منبی ہیں کردار سارے
مرے پاس جھوٹی کہانی نہیں ہے
جلیل عالی تہذیب دا شاعر اے۔ میری نظر وچ تہذیب دا شاعر اوہنوں آکھیا جاندا اے جہدے وچ لفظاں دا چنائو دا سلیقہ ہووے‘ احترام آدمیت اوہدا خاص ہووے‘ معاشرتی اقدار دی اپسداری دا ضامن ہووے۔ تہذیب و تمدن دے آداب نال واقفیت خاص ہووے تے ایہ ساری خوبیاں جلیل عالی دی ذات تے شاعری وچ بدرجہ اتم موجود نیں۔ڈاکٹر اجمل نیازی اوہناں نوں ’’جلیل القدر انسان‘‘ دا لقب دیندیاں ہویاں رقمطراز نیں کہ ’’جلیل عالی اک جلیل القدر انسان‘ شاعر تے دانشور اے۔ تخلیقی دیانت تے استقامت جہدا شعار اے۔ درویشی تے دلیری اوہدے وجود وچ وجد کردی اے۔ دلیری تے دلبری وچ صرف اک نقطے دا فرق اے۔ اوہنے ایہ فرق وی مٹا دتا اے اوہ پاکستان دے اوہناں کجھ لوکاں وچوں اک اے جہڑے سرمایہ افتخار ہوندے نیں۔ جنہاں دے کول سازوسامان توں ودھ کے انسان دی قدرومنزلت ہوندی اے‘‘۔
عالی صاحب موسیقی نال وی ڈُنگا شغف رکھدے نیں۔ اوہناں نوں کلاسیکی تے نیم کلاسیکی راگ تے گیت بڑے شوق نال سننا پسند اے۔ اک تقریب وچ جدوں عالیٰ صاحب کولوں موسیقی بارے پچھیا گیاتے اوہناں نے آکھیا ’’موسیقی تے آفاقی زبان اے تے اعلیٰ تر معیار کلاسیکی دا ای اے۔ گاندے تے سارے نیں مگر شعر دی روح‘ لفظاں دے مفہوم تے اوہناں دی تھاواں دا خیال رکھ کے گانا کوئی کوئی جاندا اے تے خاں صاحب (حامد علی خاں) کلاسیکی موسیقی وچ اک وڈا نام تے ہے ای‘ غزل دی گائیکی وچ وی اک منفرد تے معتبر مقام رکھدے نیں‘‘۔ چیتا رہوے کہ ایس موسیقی دی محفل وچ استاد حامد علی خاں نے جلیل عالی دی اک غزل رچائو نال گائی سی جہدا مطلع کجھ انج سی کہ:
منزل منزل ساتھ صدا کا تیرا میرا
جھلمل جھلمل شوق ستارا تیرا میرا
اوہناں دی ادبی زندگی دا آغاز تے دسویں جماعت دی الوداعی تقریب لئی نظم لکھن نال ہویا جہدا مصرع کجھ انج سی کہ ’’الوداع اے دوستو‘ یاروں کے یار الوداع‘‘ مگر چھیتی ای اوہناں دا شوق افسانہ نویسی ول مڑ گیا لیکن چھیتی ای اوہ شاعری وَل پلٹ آئے۔ آزاد‘پابند تے معریٰ نظماں وی لکھیاں۔ قطعات وی لکھے‘ ماہیے وی کہے‘ حمدو نعت تے سلام وچ وی پچھے نہیں رہے۔ مختلف موضوعاں اتے مضمون تے تنقید وی لکھی لیکن ایہناں ساریاں جہتاں دے باوجود غزل ای اوہناں دا من پسند صنف ادب تے پہلی ترجیح رہی۔ ایس مضمون دے دوران میں کجھ سوال پچھے جنہاں دے جواب دیندیاں ہویاں اوہناں نے آکھیا ’’انٹرمیڈیٹ وچ عاصی توں عالی کیتا۔ میں اوس ویلے جمیل الدین عالی دے نام نال واقف نہیں سی۔ زندگی جت نہیں ہار سہی فیر کیہ اے‘ چار دن کجھ تے کشاس کش وچ مزہ آوے گا۔ انٹر دے زمانے وچ کسی کولوں نہیں اصلاح لئی بلکہ شاعر دوستاں دی صحبت تے مطالعیاں توں سکھیا‘‘ اوہناں دی تصانیف وچ ’’خواب دریچہ‘‘ (غزلیات) ’’شوق ستارہ‘‘ (نظم و غزل) ’’عرض ہنر سے آگے‘‘ (نظم و غزل) ایہناں کتاباں دی مقبولیت دا ایہ عالم سی کہ ایہنوں 2005 تے 2007وچ رائٹرز گلڈ ایوارڈ تے احمد ندیم قاسمی ایوارڈ نال وی نوازیا گیا۔ اوہناں دے کلام اتے مبنی انتخاب خاور اعجاز دا ’’لفظ مختصر سے مرے‘‘ تے ’’ایک لہر سی بھی‘‘ (غزلیات) ’’دن بدلتے نہیں‘‘ (نظمیں)‘ ’’عشق دے ہور حساب‘‘ (پنجابی کلام) ’’شعری دانش کی دھن میں‘‘ (تنقیدی مضامین)’’نورنہایا رستہ‘‘ تے ’’قلبیہ‘‘ جئی شعری تصنیفاں اشاعت پذیر ہو کے کائنات ادب اتے اپنی کرناں کھلار رہیاں نیں۔ اوہناںنوں ادبی خدمات دے اعتراف وچ بہت سارے ادبی ایوارڈز وی مل چکے نیں جنہاں وچ حکومت پاکستان ولوں ’’تمغہ امتیاز‘‘ برائے ادب 2016 شامل نیں۔ اوہناں دی شخصیت تے فن اتے بہت سارے ایم فل دے مقالہ جات تے ادبی جریدے دے خصوصی نمبر شامل نیں۔

جلیل عالی دی شاعری ‘ فن تے شخصیت تے موضوعات نوں اک مضمون وچ قلمبندکرنا یقینا ناممکن اے ایس لئی اخیر وچ ’’پاکستانی ادب کے معمار‘‘ سیریز وچ ’’پروفیسر جلیل عالی شخصیت اور فن‘‘ جہدے ابتدائیہ وچ خاور اعجاز’’میری خوش قسمتی اے کہ اکادمی ادبیات نے جلیل عالی اتے کتاب مرتب کرن لئی میرا انتخاب کیتا۔ میں اپنی جئی کوشش کیتی اے کہ عالی دی نمایاں ادبی جہتاں اتے اپنی بھرویاں صلاحیتاں دے نال سیر حاصل تبصرہ کر سکاں۔ مینوں اندازہ اے کہ ڈھائی سو توں کجھ اتے صفحے تحریر کر لین مگروں وی عالی دی شخصیت دے بعض گوشیاں دا احاطہ نہیں ہو پایا۔ میرے خیال وچ اوہناں دی مکمل ادبی سرگرمیاں نوں سمیٹن لئی کول کول اینے ای صفحے ہور درکار ہون گے جہڑے ممکن اے ایس کم دی اشاعت دے مرحلے وچ حائل ہو جان۔ سو عالی دی تخلیقی ذات دے باقی ماندہ اجزا اتے چانن پان دے مرحلے نوں آئندہ کسی مناسب موقع لئی محفوظ خیال کرو‘‘ جد کہ ایس کتاب دا پیشہ نامہ پروفیسر ڈاکٹر یوسف خشک نے لکھیا جہڑے اکادمی ادبیات پاکستان دے چیئرمین دے منصف اتے فائز اے۔ ایس خوبصورت کتاب اتے میں خاور اعجاز تے ایس کتاب دی تدوین‘ تزئین و آرائش تے طباعت اتے اکادمی ادبیات پاکستان دی کاوشاں نوں ڈھیراں مبارکباں پیش کرنا واں۔
٭٭٭٭٭٭