منی بجٹ: حقیقت تے افسانہ

تحریر :۔ ڈاکٹر عابد قیوم سلہر ی

بری خبر ایہ اے کہ فنانس (ضمنی) بل 2021(منی بجٹ) وچ سیلز ٹیکس توں استثنیٰ دا خاتمہ قیمتاں وچ وادھا کرے گا لیکن چنگی خبر ایہ اے کہ قیمتاں وچ وادھا صرف سامان تعیش تک محدود رہوے گا۔ روزمرہ استعمال دی عام شیواں ایس اثر توں محفوظ رہن گئیاں تے بہت سارے تبصرہ نگاراں دے دعویاں دے اُلٹ کوئی مہنگائی دا طوفان نہیںآوے گا۔ ایہدی وضاحت کرن توں پہلے میں تہانوں کجھ پس منظر دَسنا واں‘ دنیا دی بہتی معیشتاں وچ سامان تے خدمات دی سپلائی دے ہر مرحلے اتے یکساں شرح اتے اک کثیر مرحلہ ٹیکس لایا جاندا اے جہدے وچ سپلائی چین دے شروع دے مراحل وچ ادا کیتا گیا ٹیکس اگلے مرحلیاں وچ یا تے واپس مل جاندا اے یا فیر اگلے واجب الداد ٹیکس وچ ایڈجسٹ ہو جاندا اے۔ ریونیو اکٹھا کرن دے علاوہ ایس طرحاں دے کثیر المرحلہ ٹیکس وچ معیشت نوں دستاویز کرن وچ مدد کردے نیں۔ سپلائی چین دے مختلف مرحلیاں وچ سامان یا خدمات فراہم کرن والے ادارے اودوں ایس سہولت توں فیدہ چک سکدے نیں جے اوہ اپنے ٹیکس گوشوارے داخل کرن۔ اک دے مگروں اک حکومتاں نے 80دی دہائی دے اخیر توں معیشت دے غیر دستاویزی شعبیاں نوں دستاویز کرن تے ٹیکس نیٹ نوں وسیع کرن لئی ایسے ٹیکس متعارف کران دی کوشش کیتی اے۔ سیلز ٹیکس ایکٹ (STA) 1990 دے تحت سیلز ٹیکس ایکٹ ‘ 1951دی تھاں اک جنرل ٹیکس (جی ایس ٹی) متعارف کرایا گیا سی۔ اوس ویلے مختلف شعبیاں لئی اوہناں دی اقتصادی ترجیحات تے مسائل نوں مدنظر رکھدے ہوئے جی ایس ٹی دی مختلف شرحاں دی اجازت سی۔ کجھ سیکٹرز نوں زیرو ریٹ کیتا گیا سی(مطلب کہ سامان تے کوئی آئوٹ پٹ ٹیکس نہیں اے لیکن اِن پٹ ٹیکس فراہم کنندہ نوں واپس کیتا جاندا سی جد کہ دُوجیاں نوں گھٹ شرح اتے چارج کیتا گیا سی تے دوجیاں نوں جی ایس ٹی توں مستثنیٰ قرار دتا گیا سی۔ (جہڑا آئوٹ پٹ ٹیکس مستثنیٰ اے جدکہ اِن پٹ ٹیکس قابل واپسی نہیں سی )ایس عمل توں بے ضابطگیاں تے بگاڑ پیدا ہویا تے رقم دی واپسی نوں اک بوجھل عمل وچ بدل دتا۔ ایہناں تحریفات نوں دور کرن لئی 12-2011 وچ پی پی پی دی حکومت نے بین الاقوامی مالیاتی فنڈ (IMF) پروگرام دے مشورے اتے‘ اک اصلاح شدہ
GST (RGST) نظام متعارف کران دی کوشش کیتی لیکن نکام رہی تے IMFپروگرام نوں ویلے توں پہلے ختم کرنا پیا۔ دس سال گزرن مگروں موجودہ حکومت نے اگرچہ آئی ایم ایف دے مشورے اتے لیکن اک صحیح قدم چکیا۔ چنانچہ تجویز کیتا گیا کہ قومی اسمبلی دی منظوری مگروں سیلز ٹیکس دے بگاڑ دی اصلاح لئی ایہدے اتوں سارے استثنیٰ واپس لے لئے جان تے ہر شے اتے اکو جئی شرح توں سیلز ٹیکس لایا جاوے جہڑا کہ قابل واپسی یا ایڈجسٹ ہو سکدا ہووے۔ ایس امر توں نہ صرف مندرجہ بالا رعایات دے غلط استعمال دا سدباب ہووے گا بلکہ معیشت دے غیر دستاویزی شعبیاں نوں دستاویزی بنان وچ وی مدد ملے گی۔ روزمرہ استعمال کیتی جان والی ضروری شیواں خورونوش جیویں کہ گندم‘ گندم دا آٹا‘ گندم دی چوکر‘ چاول‘ سبزیاں‘ پھل‘ دالاں‘ تازہ مرغی‘ مچھلی‘ گوشت‘ تازہ دُدھ وغیرہ جی ایس ٹی توں مستثنیٰ رہوے گی۔ ایسے طرح تعلیمی کتاباں تے سٹیشنری دی شیواں‘ کمپیوٹر تے لیپ ٹا پ دے درآمدی پرزہ جات تے خصوصی اقتصادی زونز لئی درآمد شدہ پلانٹ تے مشینری‘ زرعی ٹریکٹر‘ کھاد‘ کھاد دے شعبے دے ان پٹ‘ کیڑے مار دوائیاں استعمال شدہ کپڑے‘ جُوتے تے سینما ٹوگرافک آلات اتے جی ایس ٹی گھٹ شرح نال چارج کیتا جاندا رہوے گا۔ منی بجٹ دا مالیاتی اثر 343 ارب روپے اے جہدے وچ فارما سیوٹیکل سیکٹر توں 160 ارب روپے دی چھوٹ واپس لے لیئی گئی۔ مشینری توں112 ارب روپے تے دوجی شیواں توں 71 ارب روپے دی چھوٹ واپس لے لیتی گئی۔ دوا سازی تے مشینری اتے جی ایس ٹی قابل واپسی یا ایڈجسٹ کروایا جا سکدا اے لہٰذا خوردہ قیمت اتے اوہناں دا مجموعی اثر صفر ہووے گا۔
عام تاثر دے الٹ ایس نال درحقیقت دوائیاں دی قیمتاں نوں گھٹ کرن وچ مدد ملے گی۔ پہلے دوائیاں جی ایس ٹی توں مستثنیٰ سن تے ایس لئی مینو فیکچر ولوں ادا کردہ پیکنگ میٹریل تے ایہ دُوجی ان پٹ ٹیکس قابل واپسی نہیں سن۔ منی بجٹ وچ دوائیاں نوں ’’زیروریٹڈ‘‘ کر دتا گیا اے۔ ایہدا مطلب ایہ اے کہ پیکنگ میٹریل تے دُوجیاں اتے عائد ان پٹ ٹیکس (35 ارب روپے دی مالیت‘ جہڑی صارفین ادا کر رہے نیں) ہن قابل واپسی ہو جاوے گی۔ ایسے طرحاں دوائیاں دی تیاری لئی درآمدی اجزا اتے جی ایس ٹی عائد کیتا گیا اے لیکن ایہہ قابل واپسی ہووے گا۔ ایس سیکٹر نوں جی ایس ٹی نظام وچ لیان نال دستاویز وچ مدد ملے گی تے ایس طرحاں 530 بلین روپے مالیت دی غیر دستاویزی سپلائی ٹیکس نیٹ وچ آ جاوے گی۔ ریونیو وچ وادھے دے علاوہ ایہہ امر جعلی دوائیاں‘ ٹیکس چوری تے چھوٹ دے غلط استعمال نوں روکن وچ وی مدد دیوے گا۔ دوائیاں وانگوںمشینری اتے جی ایس ٹی دی چھوٹ وی قابل واپسی ایڈجسٹ ایبل اے تے صارفین نوں متاثر نہیں کردی۔ دوجی شیواں نوں ویکھیے تے 36بلین روپے دے سیلز ٹیکس دا استثنیٰ ایہناں شیواں توں واپس لیاگیا جنہاں وچ لگژری شیواں جیویں کہ درآمد شدہ برانڈڈ گوشت‘ مچھلی‘ پولٹری وغیرہ شامل نیں۔ ایہناں دے استعمال کنندگان عام طور تے بالائی یا اعلیٰ متوسط آمدنی والے ہوندے نیں لیکن درمیانی آمدنی والے وی ایہناں دا استعمال کردے نیں۔ موخر الذکر نوں لگژری آئٹماں اتے قیمتاں وچ وادھا ضرور متاثر کرے گا۔ نکم ٹیکس آرڈیننس 2001وچ متعارف کرائے گئے رئیل سٹیٹ انویسٹمنٹ ٹرسٹ (REIT) وچ ہن ذیلی کمپنیاں بنائی جا سکدیاں نیں۔ ایہناں ذیلی کمپنیاں دی آمدنی نوں ٹیکس توں مستثنیٰ کردتا گیا اے۔ بشرطیکہ منافع دا 90فیصد ٹرسٹیز (REIT) وچ سرمایہ کاراں وچ تقسیم کیتا جاوے۔ منی بجٹ دے ذریعے‘ ایف بی آر نے بینکاں تے مالیاتی اداریاں کولوں اوہناں بندیاں دی فہرست بارے معلومات حاصل کرن دا اختیار طلب کیتا جہڑے پورا ٹیکس نہیں دیندے۔ چنانچہ ایہناں بندیاں دے ہر کیلنڈر مہینے دے دوران کھولے گئے یا دوبارہ نامزد کیتے گئے کاروباری اکائونٹس دی تفصیلاں لیتی جا سکدیاں نیں۔ ایس ترمیم نال ٹیکس چوری دی حوصلہ شکنی ہووے گی۔ سپلیمنٹری فنانس بل دے علاوہ حکومت نے اسٹیٹ بینک ترمیمی ایکٹ 2021وی متعارف کرایا اے۔ ایہدا مقصد مروجہ عالمی طریقیاں دے مطابق‘ اسٹیٹ بینک (SBP) نوں عملی تے انتظامی خودمختاری دینا تے ایہدے احتساب نوں مضبوط بنانا اے۔ اگرچہ آئی ایم ایف دے مشورے اتے سہی لیکن ایہ درست سمت وچ اک ہور قدم اے۔ اک آزاد بورڈ اسٹیٹ بینک دا انتظام کرے گا جہدے لئی بورڈ دے نان ایگزیکٹو ڈائریکٹرز‘ گورنرز‘ ڈپٹی گورنرز تے مانیٹری پالیسی کمیٹی دے بیرونی اراکین دا تقرر صدر/ حکومت پاکستان پنج سال دی مدت لئی کرن گے۔(دوجی مدت لئی اہل) عدالتی فیصلیاں دی رو نال کسی سنگین بدانتظامی وجہ نال تقرری کرن والی اتھارٹی دے ذریعے اوہناں نوں ہٹایا جا سکدا اے۔ حکومت اسٹیٹ بینک توں قرض نہیں لوے گی تے مرکزی بینک دا مقصد مہنگائی نوں کنٹرول کرنا‘ مالی استحکام لیانا تے ترقی نوں فروغ دین لئی حکومت دی معاشی پالیسیاں دی حمایت کرنا ہووے گا۔ ایس بل نوں ہور بہتر بنان لئی حکومت درمیانی مدت دی اک افراد دا ٹارگٹ مقرر کر سکدی اے۔ (افراط زر دی وضاحت کرنا ضروری ہووے گا) ایسے طرحاں اہداف دی تکمیل نہ کرن دے احتساب دے طریقہ کار نوں پارلیمنٹ وچ سالانہ رپورٹ پیش کرن دے علاوہ ہور بہتر کرن دی لوڑاے۔ ہنگامی حالات وچ قرض لین لئی لچک فراہم کرن لئی بالکل قرض نہ لین دی شق نوں تبدیل کیتا جانا چاہیدا اے (جد کہ ہنگامی حالات دی وضاحت وی کردینی چاہندی اے) انج لگدا اے کہ حکومت ٹیکس وچ چھوٹ توں ٹارگٹڈ سبسڈیز ول ودھ رہی اے۔ ریفنڈ تے ایڈجسٹمنٹ مگروں منی بجٹ دے ذریعے اکٹھے ہون والے ریونیو توں 33ارب روپے ٹارگٹڈ سبسڈیز لئی مختص کیتے گئے نیں جہدے وچ بالاں دے فارومولا دُدھ لئی 10.5بلین روپے (کپاس‘ مکی‘ دیگر) بیجاں لئی 7.86بلین روپے تے پولٹری ‘ مویشیاں تے فش فیڈ دے خام مال تے تیاری لئی 6.1 بلین روپے شامل نیں۔ بنولہ آئل لئی 5.1بلین روپے‘ سرکاری ہسپتالاں نوں سپلائی کرن والے سامان لئی 1.3بلین روپے‘ زرعی آلات لئی 1ارب روپے تے درآمدی لیب ٹاپ تے کمپیوٹراں لئی 400ملین روپے رکھے گئے نیں۔ ایہ ٹارگٹڈ سبسڈیز کنی چنگی طرحاں نال تقسیم ہوندیاں نیں‘ایہ ویکھنا اجے باقی اے۔ تاہم حکومت ٹیکس چوری دے اقدامات ختم کردیاں ہویاں ایس گل نوں یقینی بنا رہی ا ے کہ سبسڈیز تیزی نال تے شفاف طریقے نال اہل افراد تک اپڑن۔ سانوں منی بجٹ تے اسٹیٹ بینک دی ترامیم نوں محض ایس لئی رَد نہیں کر دینا چاہیدا اکہ ایہ آئی ایم ایف دے مشورے اتے کیتیاں گئیاں نیں۔ اک گل یقینی اے پاکستان نوں اپنی ٹیکس دی بنیاد نوں وسیع کرن لئی معیشت نوں دستاویزی بنان دی بہت زیادہ لوڑ اے۔ درحقیقت منی بجٹ دے اقدامات ساڈی معیشت نوں دستاویزی بنا سکدے نیں۔ آئو اوہناں نوں اک موقع دئیے تاں جے ساڈے براہ راست ٹیکس (جہڑے امیراں اتے لگدے نیں) ودھ سکن تے بالواسطہ ٹیکس (جہڑے کہ ہر اک نوں ادا کرنے پیندے نیں) گھٹ ہو سکن۔