حکیم محمد سعید۔۔۔محنت محبت تے انکساری دا پیکر

قاسم علی شاہ

ایہ 1948دی گل اے۔ پاکستان دنیا دے نقشے اتے اک اسلامی ریاست دے طور تے معرض وجود وچ آ چکیا سی تے دہلی وچ بیٹھیا اک انسان پاکستان اَپڑن لئی پل پل بے چین ہو رہیا سی۔ اوہ ہندوستان چھڈنا چاہ رہیا سی لیکن بہت ساری مجبوریاں اوہدے پیراں دی بیڑیاں بن رہیاں سن۔ایسے شش و نپج وچ بالآخر اوہنے حتمی فیصلہ کر لیا کہ ہن جووی ہووے میں پاکستان جانا اے۔ ایہہ حکیم محمد سعید سن۔ اوہناں دے وڈے بھراں انتہائی صدمے دی کیفیت نال دوچار سن۔ چھوٹے بھرا دا اِنج وَکھ ہونا اوہناں نوں ہر گز منظور نہیں سی لیکن چھوٹا بھرا ضدی وی بہت سی۔ معاملہ کافی سنگین صورت اختیار کر گیا سی۔ مولانا ابوالکلام آزاد جئی شخصیت وی چاہ رہی سی کہ حکیم محمد سعید دہلی وچ ای رہن۔ حکیم سعید دے استاد مولانا قاضی سجاد حسین نے تے ایتھوں تک پیشن گوئی کردِتی سی کہ ’’میاں سعید پاکستان جا کے اک تلخ زندگی دا سامنا کرن گے تے بہت چھیتی نکامی نال دوچار ہو کے واپس آون گے‘‘ لیکن جنہاں دے جذبے بلند تے محبت سچی ہووے اوہناں دے سامنے کوئی چیلنج چیلنج نہیں رہندا۔ دنیا دی ساری وڈی شخصیات وچ ایہو صفت پائی جاندی اے کہ اوہ جدوں وی کسی سفنے نوں پورا کرن نکلدے نیں تے کشتیاں ساڑ کے نکلدے نیں تے ایہو جذبہ اوہناں نوں سرخرو کر دیندا اے۔
حکیم محمد سعید نے ہندوستان چھڈیا‘ پاکستان آئے لیکن اوہناں دا ایہہ آنا فقط ہجرت نہیں سی بلکہ ایہ اک نویں دور دا آغاز سی۔ اک نویں تریخ مرتب ہو رہی سی تے اک ایسی داستان رقم ہو رہی سی جہدے وچ حکیم محمد سعید اہل پاکستان لئی اک مسیحا بن کے آ رہے سن۔
حکیم محمد سعید 9جنوری 1920نوں دہلی وچ پیدا ہوئے۔ اوہناں دے آبائو اجداد ترکستان دے شہر دکاشغر وچ آباد سن۔17ویں صدی دے شروع وچ ایہ خاندان کاشغر توں نکلیا تے منزلاں طے کردیا ہویا پشاور اپڑیا۔ ایتھے اوہناں نے کپڑے تے ڈرائی فروٹ دا کاروبار شروع کیتا۔ کئی ورھیاں مگروں ایہ لوک ملتان منتقل ہو گئے۔ ایتھے اوہناں نے 135ورھے قیام کیتا تے زمانے نوں کروٹاں بدلدے ویکھیا۔ اوہناں نے مختلف تجارتاں کیتیاں لیکن اکثر لوکی پنسار ہٹ ول متوجہ ہوئے۔ 1820 وچ ایس خاندان دے کجھ افراد نے ملتان چھڈ کے دہلی دا رخ کیتا۔ ایہناں وچوں اک حکیم محمد سعید دے دادا وی سن۔ دہلی پہنچ کے اوہناں نوں حکیم محمد اجمل خان دے دواخانے وچ ملازمت مل گئی تے انج طب دے نال ایس خاندان دا رشتہ مضبوط ہو گیا جنھوں بعد وچ حکیم عبدالمجید تے اوہناں دے پتراں عبدالحمید تے محمد سعید نے بام عروج اتے پہنچایا۔
حکیم محمد سعید دے والد بچپن وچ انتقال کر گئے سن۔ اوہناں دی تربیت وچ بوہتا ہتھ اوہناں دی والدہ دا اے۔ اوہ اک عبادت گزار خاتون سن۔ اوہناں نے گھر بیٹھے اپنے مرحوم شوہر دے دواخانے نوں ایس انداز وچ چلایا کہ اج اوہ صرف ہندوستان دا نہیں بلکہ ایشیا دا سب توں وڈا دواخانہ اے۔ اگرچہ بچپن وچ حکیم محمد سعید والد دے سائے توں محروم ہو گئے سن لیکن خوش قسمتی نال اوہناں نوں اک سمجھدار ماں تے اک مدبر بھرادا سہارا مل گیا جِنھے اوہناں نوں اک باکمال انسان بنا دتا۔حکیم محمد سعید دا آکھنا سی کہ میں بھارتی حکومت دا وفادار نہیں رہ سکدا تے ایسے پاروں کروڑواں دی جائیداد تے کاروبار چھڈ کے اوہ بے سروسامانی دی حالت وچ پاکستان آ گئے۔ مشکلاں تے رکاوٹاں قدم قدم تے اوہناں دے سامنے سن لیکن وہ اگے ودھن دا پختہ عزم کر چکے سن۔ اوہناں دا دل انسانیت دی خدمت نال معمور سی تے ایسے جذبے دے تحت کراچی پہنچ کے اوہ تھاں دی تلاش وچ سن تاں جے دواخانے دا کم شروع کیتا جاوے۔ اوہناں دے کول کوئی سواری نہیں سی۔ مجبوراً پیدل گھُمنا شروع کیتا‘ تھاں تلاش کردے کردے جُتیاں دے تلوے گھس گئے تے نوبت ایتھوں تک اَپڑی کہ اوہناں وچ سوراخ ہو گئے حالانکہ دہلی وچ اوہناں دے کول اپنی پیکارڈ کار سی تے اوہ اوتھے شہزادیاں جئی زندگی گزار رہے سن لیکن درد دل رکھن والے ایس انسان نے ہر قسم دی مشکلاں نوں وڈے دل نال قبول کیتا۔ بالآخر 50 روپے کرائے پر اک کمرہ مل گیا۔
جتھے اوہناں نے 18نومبر 1948 نوں ’’ہمدرد‘‘ دی بنیاد رکھی تے فیر اوہناں نے پچھے نہیں ویکھیا۔ دن رات محنت کیتی۔ اپنی ساری توانائیاں ایسے کم وچ لا دتیاں تے صرف 5سال دے عرصے وچ ایس ادارے نوں مقبولیت دی بلندیاں تک پہنچا دتا۔ ایسے ویلے اوہناں دے خلوص تے انسان دوستی نوں داد دینی پیندی اے کہ اوہناں نے اپنے قائم کردہ ادارے نوں ذاتی ملکیت توںکڈ کے وقف کر دتا تے ہمدرد فائونڈیشن دا قیام عمل وچ لیایا گیا۔
’’ہمدرد‘‘ نے جتھے دواسازی دی صنعت وچ انقلاب برپا کیتا اوتھے ای ایس ادارے نے حکیم محمد سعید دی سربراہی وچ نویں نسل دی تعلیم و تربیت دا بیڑا وی چکیا۔ تنصیف تے تالیف دے میدان وچ ایس ادارے تے خاص طور تے حکیم محمد سعید دی خدمات اپنی مثال آپ نیں۔ ’’شام ہمدرد‘‘ دے نام نال اوہناں نے اک ایسے سلسلے دا آغاز کیتا جہدے وچ بالاں تے طلبہ نوں وَکھو وَکھ موضوعات اتے اظہار خیال کرن دا بھرواں موقع دتا گیا تے ایہدے پاروں طلبہ وچ جذبہ حب الوطنی پروان چڑھیا تے مختلف طرحاں دے معاشرتی تے علمی مباحثیاں نال اوہناں دی سوچ وچ جدت آئی۔
حکیم محمد سعید انتہائی منظم انسان سن جو اپنا اک سیکنڈ وی ضائع نہیں کردے سن۔ ہوائی جہاز دے سفر وچ اوہناں لئی اک سیٹ مخصوص ہوندی سی۔ ائیر ہوسٹس دُجے مہماناں نوں کھانے دا پچھدیاں جد کہ حکیم محمد سعید کولوں روشنائی تے کاغذ دا پچھدیاں کیوں جے ہوائی سفر وچ اوہ مسودیاں نوں ویکھدے تے اوہناں دی پروف ریڈنگ دا کم کردے۔ اوہناں نے اپنے مطب توں کدی ناغہ نہیں کیتا۔ اوہ ہر مہینے لہور‘ پشاور تے راولپنڈی جاندے تے مریضاں دا چیک اَپ کردے۔ نال ای لندن تے ڈھاکہ وی پابندی دے نال جاندے رہے۔ اوہ ہمدرد دے بانی تے چیئرمین سن۔ ویٹو پاور دے مالک سن لیکن ایہدے باوجود اوہناں دے مزاج وچ عاجزی بھری ہوئی سی۔ اوہ اپنے ملازماں تے سنگیاں دا احترام کردے تے اوہناں دا بھرواں خیال رکھدے۔
کم دا جنون اوہناں اتے ایس انداز وچ سوار سی کہ ایس سلسلے وچ اپنی صحت دی پروا وی چھڈ دتی سی۔ اک واری مکہ مکرمہ وچ اک عالمی کانفرنس دا پربندھ کیتا جہدے وچ دنیائے اسلام دی وڈی وڈی شخصیات شریک سن۔ ایتھے وی حکیم محمد سعید نے رلت صرف ایس وجہ نال کیتی کہ اوہ پوری اسلامی دنیا وچ پرائمری تعلیم نوں یکساں کرنا چاہ رہے سن تاں جے پورے عالم اسلام دی سوچ تے فکر یکساں ہووے تے اوہ دنیا وچ اگے ودھے۔ اوہ چار دن تے چار راتاں مسلسل ایس کانفرنس وچ مصروف رہے۔ پنجویں رات مدینہ منورہ وچ گزار کے اوہ واپس آ رہے سن کہ اوہناں نوں انج محسوس ہویا جیویں سجے پاسے شعلے اٹھ رہے ہون۔
اوہناں نے امریکہ جانا سی‘ جدوح اوہ جدہ ائیر پورٹ تے پہنچے تے اَکھاں وچوں پانی آ رہیا سی۔ وقتی طور تے اک دوائی استعمال کیتی تے پانی بند ہویا لیکن کجھ وقفے مگروں دوبارہ پانی شروع ہو گیا۔ واشنگٹن پہنچ کے اوہناں نے ڈاکٹر نوں چیک کرایا تے پتہ چلیا کہ سجی اَکھ دے قرنیہ وچ سوراخ ہو گیا اے تے صورتحال ایس حد تک نازک ہو گئی اے کہ کسے وی ویلے اکھ دا ڈیلا باہر آ سکدا اے۔ اوہناں نوں اک ہور ماہر ڈاکٹر دے کول لے جایا گیا جتھے لیزر دی شاعواں دے ذریعے اوہناں دا آپریشن کرن دا فیصلہ کیتا گیا۔
ڈاکٹر نے جدوں ایہناں نوں بیہوش کرنا چاہیا تے حکیم محمد سعید نے منع کر دتا۔ ڈاکٹر بولیا کہ ایہ اک تکلیف دہ عمل اے لیکن حکیم محمد سعید نہ منے۔ گیارہ جھٹکیاں مگروں جدوں آپریشن مکمل ہو گیا تے ڈاکٹر نے پچھیا: ’’حیرت اے تسیں اُف تک نہیں کیتی‘‘۔ حکیم محمد سعید نے جواب دتا: ’’میں دنیا وچ بہت تکلیفاں چکیاں نیں‘ ہن ایہناں ساریاں دا عادی ہو گیا واں‘‘۔ حکیم صاحب نے ایس قدر حساس آپریشن مگروں وی آرام نہ کیتا۔ اوسے صبح نیویارک روانہ ہوئے‘ فیر میڈرڈ چلے گئے جتھے یونیسکو دی اک کانفرنس وچ اوہناں نے رلت کیتی۔ حکیم صاحب نے ایس قدر حساس آپریشن مگروں وی آرام نہ کیتا۔ اوسے صبح نیویارک روانہ ہوئے‘ فیر میڈرڈ چلے گئے جتھے یونیسکو دی اک کانفرنس وچ اوہناں نے رلت کیتی۔
حکیم محمد سعید طب مشرقی دے فروغ لئی ہر پلیٹ فارم اتے جدوجہد کردے رہے۔ ایس مقصد لئی اوہناں نے کئی ملکاں دا سفر کیتا۔ 1963 وچ اوہناں نے چین دا دورہ کیتا تے ایہدی رپورٹ صدر ایوب خان نوں پیش کیتی‘ جہدے مگروں ’’میڈیسن ان چائنا‘‘ نامی شحرہ آفاق کتاب تیار ہوئی۔ ایس کتاب اتے اہل چین دا کہنا سی کہ حکیم محمد سعید نے جہڑا کم ساڈے لئی کیتا اے اوہ خود اسیں اپنے لئے نہیں کیتا۔ حکیم محمد سعید نے 20سال کوشش کر کے عالمی ادارہ صحت توں طب مشرقی نوں منوایا۔ اوہناں دی محنت‘ قابلیت تے ریسرچ توں متاثر ہو کے ترکی‘ کویت تے سوئیڈن نے اوہناں نوں وڈے وڈے اعزازاں نال نوازیا۔ صدر ایوب خان نے اوہناںنوں اوہناں دی خدمات دے صلے وچ ’’ستارہ امتیاز‘‘ عطا کیتا۔ اوہناں نوں وزیر طب دا عہدہ وی ملیا لیکن بدقسمتی نال اوہ اپنیاں دی ای ستم ظریفی دا شکار ہو گئے تے ایہ شعبہ پاکستان وچ ایس قدر ترقی نہیں کر سکیا جنہاں ایہدا حق سی۔
حکیم محمد سعید کہندے سن کہ طب نے لمی عمر دا نسخہ اعتدال دسیا اے۔ مناسب غذا‘ صاف پانی‘ تازہ ہوا‘ ورزش‘ چھیتی سونا‘ سویرے چھیتی اٹھنا تے عبادت کرنا‘ ایہ ساری شیواں انسان نوں صحت دے نال نال دل دا سکون وی فراہم کردیاں نیں۔ 1984 وچ حکیم محمد سعید نے اک تحریک دا آغاز کیتا۔ اوہناں نے گھٹ کھان دی تجویز پیش کیتی کہ ایس توں صحت وی بہتر ہووے گی تے گھریلو بجٹ وی بہتر رہوے گا۔ اوہناں دا کہنا سی کہ ہر پاکستانی نوں دن بھر وچ صرف ناشتے تے رات دے کھانے تک محدود ہونا چاہیدا اے۔ ایہ گل حقیقت اے کہ گھٹ کھان نال مسائل پیدا نہیں ہوندے لیکن بوہتا کھانا بہت ساری بیماریاں دا کارن بندا اے۔
حکیم محمد سعید دی قابلیت‘ بلند اخلاق تے انسانیت لئی درد دل رکھن دی وجہ نال بہت ساری مشہور شخصیات نال اوہناں دی شناسائی ہو گئی سی تے اوہ شخصیات وی اوہناں دے نال تعلق نوں اپنا اعزاز سمجھدیاں سن۔ حکیم محمد سعید قائداعظمؒ دے وڈے شیدائی سن لیکن اپنے کم دی نوعیت پاروں اوہناں دی سیاسی تحریک وچ حصہ نہ لے سکے۔ قائد دے نال محبت ای سی کہ محترمہ فاطمہ جناحؒ اوہناں نوں ٹیلیفون کر کے اسپغول ختم ہون دی اطلاع دیندیاں تے حکیم محمد سعید سارے کم چھڈ کے اوہناں دے گھر اسپغول دے آندے۔ حکیم محمد سعید نوں مولانا اشرف علی تھانویؒ دی خدمت دا موقع وی ملیا۔ اوہناں دے بقول: ’’میں اوہناں کولوں ویلے دی پابندی سکھی‘ اوہ جدوں گھر توں نکلدے تے لوکی اپنی گھڑیاں ملا لیا کردے سن‘‘۔ صدر ایوب خان بارے آکھدے نیں: ’’اوہناں دے نال محبت تے خلوص دے رابطے ایس عرصے وچ وی رہے جدوں اوہ صدر سن تے مگروں وی رہے جدوں اوہ صدارت چھڈ گئے۔ میں معالج توں ودھ اوہناں دا محبت کرن والا سی لیکن اپنے ذاتی فیدے لئی کدی اک لفظ نہیں آکھیا‘‘۔
حکیم محمد سعید نے مدینۃ الحکمت دے نام نال اک ایسا علمی شہر وَسان دا سفنا ویکھیا جتھے نویں نسل نوں علم تے حکمت نال آراستہ کرن دے نال نال اوہناں دی بہترین تربیت وی کیتی جاوے۔ اوتھے ریسرچ سنٹرز قائم ہون تے پاکستان دے نال نال بیرون ملک توں وی طلبہ ریسرچ لئی ایتھے آن۔ حکیم محمد سعیدسفناویکھن والے بندے سن تے اپنے سفنیاں نوں پورا کرن دا ہنر وی جاندے سن۔ اوہناں دی سب توں وڈی خوبی ا یہہ سی کہ اوہ اک سچے تے وَڈے پاکستانی سن۔ مختلف ملکاں دے سربراہواں دے نال اوہناں دے تعلق سن۔ اوہناں نوں کئی واری وڈے وڈے عہدیاں دی پیشکش ہوئی‘ اک واری اک عرب ملک دے بادشاہ نے اوہناں نوے اپنے کوہ ’’شاہی طبیب‘‘ دا عہدہ وی آفر کیتا سی لیکن پاکستان دی محبت وچ اوہناں نے ایس آفر نوں رَد کردتا۔ اوہ ایس چیز دا برملا اظہار کردے کہ اَج میں جو وی آں ‘ پاکستان تے پاکستانیاں دی خدمت کرنا چاہنا واں۔ میری شخصیت ہر طور پاکستان دی مرہون منت اے۔ ایہہ پاکستان اے جہنے مینوں ایس مقام اتے پہنچایا جتھے میں اَج آں۔
بے پناہ اوصاف دے نال اوہ اک مردِ مومن وی سن۔ اوہناں نے اپنی حیاتی وچ 9حج تے کئی عمریاں دی سعادت حاصل کیتی۔ اوہ اسلامی اخلاق دی عملی تصویر سن۔ اوہناں نوں اوہناں دے دوست تن H (حافظ‘ حکیم‘ حاجی) دے نام نال وی پکاردے سن۔اوہ ایس قدر بے لوث انسان سن کہ حرمین شریفین وچ وی اپنے لئی دعا نہ منگدے بلکہ دوجیاں نوں اپنی ذات اتے ترجیح دیندے۔ شاید اوہناں دی ایہوعاجزی سی کہ اوہناں نوں اوہ انعام ملیا جہڑا کسی کسی نوں ملدا اے۔ اوہ دَسدے نیں کہ دو واری سفنے وچ نبی اکرمﷺ دی زیارت نال مشرف ہون اتے مسرور تے مطمئن آں۔ ایس توں وڈی خوش قسمتی ہور کیہ ہو سکدی اے کہ سرور کونینﷺ مینوں اپنے سینے نال لان۔ اوہناں دا کہنا سی کہ مینوں الجھے ہوئے مرضاں وچ مبتلا مریضاں لئی سفنے وچ رہنمائی ملی اے۔
جدوں اوہ گورنر بنے اوہدوں وی اوہناں نے اپنی مصروفیات نوں برقرار رکھیا۔ مطب اتے آندے‘ مریضاں دا معائنہ کردے۔ مستحق لوکاں دی مدد کردے تے نال ای سرکاری ذمہ داریاں وی نبھاندے۔ اوہ نمودونمائش نوں ناپسند کردے سن۔ ایسے وجہ نال سکیورٹی دے بغیر ای چل پیندے۔ گورنر ہوندے ہوئے وی اوہناں نے سرکاری مراعات نہیں لئیاں‘ ذاتی گڈی تے گھر استعمال کردے رہے۔ اوہناں دے گورنری دے زمانے وچ کراچی جئے ہنگامہ خیز شہر وچ وی امن و امان رہیا مگر اوہناں دا مزاج گورنراں والا نہیں سی ‘ ایس لئی چھیتی ای مستعفی ہو گئے۔ 78ورھیاں دی عمر گزارن مگروں اک دن آکھن لگے: ’’اوہ گولی جہنے میری فضیل جاں وچ پیوست ہونا اے‘ تیار ہو چکی ہے‘‘۔
17اکتوبر 1998دا سورج اہل پاکستان اتے غم بن کے طلوع ہویا۔ اوس دن حکیم محمد سعید حسب معمول سویر دی نماز‘ دعا تے وظائف توں فارغ ہو کے اپنے مطب وچ مخلوق خدا دی خدمت کرن دی غرض نال آئے لیکن اج شاید اوہناں دی ساہنواں پوری ہو چکیاں سن۔ بدخواہاں دی انگلیاں کلاشنکوف دے ٹریگر اتے سن تے نشانہ سی اک معصوم انسان۔ اک ایسا انسان جہڑا بے سروسامانی دی حالت وچ ایس سرزمین اتے آیا سی‘ ایسے قوم لئی اک ادارے دی بنیاد رکھی‘ ایہنوں اسمان دی رفعتاں تک پہنچایا۔ ایتھوں دی نسلاں دی تربیت لئی دن رات اک کیتے تے طب مشرقی وچ اپنی شاندار خدمات تے تجربے دی بنیاد اتے پوری دنیا وچ پاکستان دا نام روشن کیتا۔ اوہ انسان جہدی پاکستان وچ کوئی جائیداد نہیں سی‘ اک گھر سی اوہ بیگم دے نام کیتا تے مگروں دھی نوں ملیا۔
جنہاں نے اپنے قلم دے ذریعے معاشرے دی بے مثال خدمت کیتی‘ اوہ کئی کتاباں دے مصنف‘ ہمدرد طبیہ کالج دے صدر‘ بزم ہمدرد نونہال‘ شام ہمدرد دے بانی تے مدینۃ الحکمت جیہا علمی شہر آباد کرن والے معمار قوم سن لیکن جدوں اکھاں اتے جہالت دے پردے پے جان تے جدوں دل حسد‘ بغض تے کینہ نال بھر جاوے تے فیر انسان نوں چانن وچ وی انھیرا نظر آندا اے تے اج ایہہ وڈی ہستی کجھ اجیہے ای لوکاں دے نشانے اتے سی۔ ٹریگر دب گیا‘ گولیاں نکلیاں تے اک انسان دے جسم وچ پیوست ہو گئیاں لیکن اوس دن انسانیت مر گئی۔ ایہ گولیاں حکیم محمد سعید دی آواز خموش کر گئیاں لیکن اوہناں دے مشن تے نظریے نوں نہ دبا سکیاں۔ اوہ جہڑا سعید ملت سی‘ ہن شہید پاکستان ہو چکیا سی۔