روح ِریاستِ مدینہ: پاکستانی معاشرے دی تشکیلِ نو!

تحریر۔عمران خان(وزیراعظم پاکستان)

قوماں دے عروج و زوال دا عمل‘ تہذیباں دے عروج و زوال توں مختلف ہُند ااے۔ قوماں بیرونی حملیاں دا ہدف بندیاں نیں‘ داخلی سطح اتے شکست و ریخت نال گزردیاں نیں مگر تہذیباں دا معاملہ ایہہ نہیں اے۔ تہذیباں نوں باہروں کوئی نہیں مار سکدا‘ اوہ صرف خودکشی کردیاں نیں۔ ہر قوم دا جوہر‘ اوہدے روحانی اصول نیں۔ جدوں ایہ اصول مر جاندے نیں‘ قوماں مردہ ہو جاندیاں نیں۔ مسلم تہذیب وچ ساڈے روحانی اصولاں دا ظہور‘ ریاست مدینہ دی صورت وچ ہویا‘ جہڑی اللہ دے رسول محمدؐ نے قائم فرمائی۔ دُجے اصولاں دے علاوہ ایہہ پنج اہم ترین بنیادی اصول سن جنہاں اتے ریاست مدینہ کھڑی سی۔ایہ اصول نیں: توحید‘ انصاف تے قنون دی حکمرانی‘جہدا حاصل میرٹ دا اصول اے‘ توانا اخلاقی اساس‘ ترقی و خوشحالی وچ سارے بنی نوع آدم دی رلت تے علم دی جستجو۔ ریاست مدینہ دی ایس روح دے احیا لئی ’’قومی رحمت للعالمین اتھارٹی‘‘ قائم کیتی گئی اے۔
پہلا اصول جہدے اتے ریاست مدینہ دی بنیاد رکھی گئی سی‘ اوہ ’’توحید‘‘ دا اصول سی۔ ایہ تصور قرآن مجید توں ماخوذ اے تے اک طرحاں مذہب دا اصل الاصول اے۔ وحدت الہ توں وحدت آدم‘ اسلام دا سب توں اہم اصول اے۔ ایہ گل یاد رکھن دی اے کہ ساڈے رسولﷺ نے جہڑے سارے عالمین لئی باعث رحمت سن ‘ مختلف نسلی تے مذہبی پس منظر رکھن والیاں نوں اک گروہ دی صورت وچ متحد کر دتا۔ ایس گروہ وچ مسلماناں دے نال‘ مسیحی‘ یہودی تے صابیئن وی شامل سن جہڑے ریاست مدینہ وچ سماجی سطح اتے بنیان مرصوص بن گئے۔
دُجا اصول‘ قنون دی حکمرانی‘‘ سی جہدا حاصل انصاف تے اہلیت دی بنیاد اتے انتخاب دی صورت وچ سامنے آیا۔ رسالت مآبﷺ نے واضح فرما دتا کہ کوئی قنون توں ماورانہیں اے۔ تسیں فرمایا کہ اوہ معاشرے برباد ہو جاندے نیں جنہاں وچ دو طرحاں دے قنون ہون: اک امیراں لئی تے دُجا غریباں لئی۔آپ دا فرمان اے: ’’اے لوگو!پچھلی قوماں ایس لئی برباد ہوئیاں کہ اوہناں وچوں جدوں کوئی وڈے مرتبے والا بندا چوری کردا تے اوہنوں چھڈ دتا جاندا تے جدوں کم تر مرتبے دا بندا چوری کردا تے اوہدے اتے سزا نافذ کردتی جاندی۔ خدا دی قسم‘ جے محمدﷺ دی دھی فاطمہ وی چوری کرے گی تے میں اوہدا وی ہتھ وڈا گاں‘‘ (صحیح مسلم ۶۱۸۸)
جے کوئی معاصر دنیا اتے اک نظر پاوے تے بآسانی ویکھ سکدا اے کہ سب توں کامیاب ریاستاں اوہوں نیں جتھے سختی دے نال قنونی دا نفاذ کیتا جاندا اے۔ مغربی اقوام دے علاوہ‘ اسیں ویکھنے آں کہ مشرقی ایشیا دی اوہناں قوماں وچ وی جہڑیاں حال ای وچ خوش حال ہوئیاں نیں‘ ایس اصول اتے سختی نال عمل ہُندا اے۔ جاپان‘ چین تے جنوبی کوریا‘ ایہدی کجھ مثالاں نیں۔ اوہ ملک جتھے قنون دی حکمرانی دے اصول نوں پامال کیتا گیا‘ اوہ غربت تے فساد وچ ڈُبدے ویکھے گئے۔بہت سارے مسلم ملک‘ وسائل دی فراوانی دے باوجود کم ترقی یافتہ نیں۔ ایہدی وجہ ایہو قنون دے نفاذ دی کمی اے۔ ایہدی اک ہور مثال جنوبی ایشیا اے۔ اج دے بھارت وچ‘ امتیازی قنون دی حکمرانی اے۔ ایہدا فوری نتیجہ غربت تے ان گنت علیحدگی دی تحریکاںنیں جنہاںنے ریاست دی وحدت نوں خطرے وچ پا دتا اے۔ پاکستان وچ وی جدوں قنون دی حکمرانی نوں نظرانداز کیتا گیا تے اوہدا نتیجہ قومی خزانے توں ارباں ڈالر دی لٹ مار دی صورت وچ سامنے آیا جہنے عوام نوں اجتماعی طور تے غربت وچ مبتلا کردتا۔ امریکہ تے لاطینی امریکہ دے بہت سارے ملکاں وچ وی سیاست تے ترقی دا جہڑا طریقہ کار فرما اے اوہ وی ایہو کہانی سنا رہیا اے۔ جنہاں ریاستاں نوں ’’بنانا ریپبلک‘‘ آکھیا جاندا اے‘ اوہ وی قنون دی حکمرانی نہ ہون پاروں ایس حال نوں اَپڑیاں۔قنون دی حکمرانی تے سماجی تے سیاسی ہم آہنگی وچ علت تے معلول دے ایس تعلق اتے جنا آکھیا جاوے گھٹ اے۔
ریاست مدینہ دا تیجا اصول سی:عوام دی اخلاقی تشکیل نو…امر بالمعروف تے نہی عن المنکر دا تصور۔ قرآن مجید ایہنوں امت مسلمہ دا امتیازی اصول دَسدااے: تم بہترین امت ہو جو بنی نوع انسان کے لئے اٹھائی گئی ہے۔ تم نیکی کا حکم دیتے ہو اور برائی سے روکتے ہو اور اللہ پر ایمان رکھتے ہو‘‘۔ (آل عمران۳:۱۱۰)
نیکی دی تلقین تے برائی دی ممانعت اک اجتماعی فریضہ اے جہدا مقصد معاشرے دی اخلاقی تعمیر اے۔ ایس اصول توں کسے نوں اختلاف نہیں مگر ساڈے ایتھے کجھ لوک ایہہ رائے رکھدے نیں کہ اخلاقی تعمیر نوں لوکاں دی صواب دید اتے چھڈ دینا چاہیدا اے۔ ریاست نوں نیکی تے بدی دے ایہناں تصوراں دے بارے وچ غیر جانبدار ہو جانا چاہیدا اے جہڑے مذہب نے دِتے نیں۔ایہہ اک ایسا فرسودہ خیال اے جہڑا کئی مسئلیاں دا موجب اے۔ ایہی اک پاسے ریاست نوں روکدا اے کہ اوہ اپنی اخلاقی ذمہ داری نبھاوے تے دُجے بنھے ایہدے مخالفاں نوں کھلا موقع دیندا اے کہ اوہ ساڈے تعلیمی نظام تے ذرائع معلومات نوں استعمال کردیاں ہویاں اپنے بے پناہ وسائل دی مدد نال ساڈی اقدار نوں خراب کرن۔ قومی رحمت للعالمین اتھارٹی پرعزم اے کہ اوہ سکولاں تے جامعات وچ‘ سیرت النبیﷺ دی تعلیم دے ذریعے ‘ امر بالمعروف دی ذمہ داری ادا کرے۔ ایس امید دے نال کہ ایس نال ساڈے معاشرے دے اخلاقی معیار بلند ہون گے۔
ریاست مدینہ دا چوتھا اصول سی‘ اک فلاحی ریاست دے قیام دے ذریعے اجتماعی ترقی۔ ایسی ریاست جتھے معاشرہ غریب تے ضرورت منداں دا خیال رکھدا اے تے ہر کوئی ریاست تے معاشرے دی ترقی وچ حصہ دار اے۔ ریاست مدینہ‘ تریخ انسانیت دی پہلی مسلمہ ریاست اے جنہے ریاست دے کمزور طبقے دی ذمہ داری چکی۔ سانوں چاہیدا اے کہ اپنے رسول سیدنا محمدؐ دی ایس سنت دا احیا کرئیے۔ ساڈے شہریاں نوں اپنے معاملیاں وچ ہتھ کھچنا چاہیدا اے تے دوجیاں لئی سخی ہونا چاہیدا اے۔
ایہہ گل پیش نظر رہنی چاہیدی اے کہ دورجدید وچ فلاحی ریاست دا تصور مغربی یورپ دے تجربیاں توں ماخوذ اے۔ ایہدے وچ شبہ نہیں کہ 1950دی دہائی توں 2010دی دہائی تک متاثر کن فلاحی نظام قائم کیتے گئے‘ بالخصوص سیکنڈ یونین ملکاں وچ۔ تاہم مغرب دی اکثر فلاحی ریاستاں دا ماڈل ماحولیاتی اعتبار نال تادیرقائم رہن والا نہیں سی کیوں جے ایہ صارفاں دے ایسے معاشریاں اتے مشتمل نیں جتھے لوکی ضرورت توں ودھ شیواں خریددے نیں تے اوہدے نتیجے وچ غذا تے اشیائے صرف دا ضیاع ودھ جاندا اے۔ جے ساری مغربی دنیا‘ فلاحی ریاست دے ایس تصور نوں اپنا لین تے پیداوار‘ صرف تے ضیاع دے ایسے رستے اتے چل پین جہڑے ایہناں ریاستاںنے اختیار کیتے تے اک اندازے دے مطابق سانوں مزین جیا حجم رکھن والے چھ ایسے ظروف (سیارے) درکار ہون گے جتھے اسیں اپنے ضیاع نوں ٹھکانے لا سکیے۔ ایسی فلاحی ریاست نہ تے ممکن اے تے نہ مطلوب۔ چونکہ اسلام اعتدال دا رستہ اے ایس لئی خوش حالی تے استعمال دے معاملے وچ میانہ روی دا رستہ ای ساڈے لئی مثالی اے جہدے توں اسیں وقار دے نال‘ تعلیم تے حفظان صحت دے عالمی معیاراں نوں سامنے رکھدیاں ہویاں اپنی بنیادی ضروریات نوں پورا کر سکیے۔
آخری اصول علم دی بنیاد اتے وجود وچ آن والا معاشرہ اے جتھے خواندگی تے علم دے فرق نوں چنگی طرحاں سمجھیا جاندا اے۔ خواندگی ممکن اے کہ ایسی معلومات تک رسائی دا باعث بنے جہڑے چنگے رویے دی تعلیم دیندے ہون مگر اوہدے نال ایہہ وی امر واقعہ اے کہ دنیا وچ جنہاں علاقیاں وچ سب توں ودھ جرائم ہُندے نیں اوتھے شرح خواندگی وی بہت اے۔ ایہ تریخی حقیقت کسے طور نظرانداز نہیں کرنی چاہیدی کہ صدر اول تے قرون وسطیٰ دے کم و بیش سارے علما روحانیت دا ڈُنگا ذوق رکھدے سن۔ لہٰذا ایہہ گل قابل غور اے کہ محض شرح خواندگی دا بہتر ہونا‘ خوشگوار معاشرے دے قیام لئی کافی نہیں اے لہٰذا لحد توں مہد تک ایسا علم ضروری اے جہڑا روحانی ارتقا دا وی ضامن ہووے۔ انسانی رویے اتے اثرانداز ہون والے سارے ذرائع علم ایسے ہون جہڑے نفس اتے قابو‘ شخصی ضبط‘ صبر‘ تحمل‘ رواداری تے دُجیاں دی مدد دے رضاکارانہ جذبے جئی صفات پیدا کردے ہون۔
اپنے ایہناں اعلیٰ اقدار تے تصورات دے چانن وچ‘ اسیں کجھ عظیم اقدامات دے نال فلاحی ریاست دے رستے اتے قدم رکھیا اے۔ محدود وسائل دے باوجود اسیں احساس پروگرام جئے ایہناں اقداماں لئی اینے وسائل مختص کیتے نیں جنھے پہلے کدی نہیں کیتے گئے۔ ایس پروگرام دا آغاز 2019وچ کیتا گیا سی۔ ایہہ پروگرام سماج دے کمزور طبقیاں دے سماجی تحفظ تے غربت دے خاتمے لئی ترتیب دِتا گیا اے۔ ایہہ پروگرام اک ایسی ریاست دے قیام ولوں ساڈا بنیادی اقدامات وچوں اے جہڑا اپنے شہریاں دی فلاح و بہبود نوں اپنی ذمہ داری سمجھدی اے۔ ’’صحت سہولت پروگرام‘‘ پاکستانی تریخ دے اوہناں عظیم منصوبیاں وچوں اک منصوبہ اے جہڑے ساڈے شہریاں لئی یونیورسل ہیلتھ دی سہولت فراہم کرن دا ضامن اے۔ ایہ منصوبہ غربت وچ دھنسے اوہناں کمزور شہریاں دے تحفظ ای لئی نہیں اے جہڑے علاج لئی قرض لین تے مجبور نیں بلکہ ایس نال ملک بھر وچ نجی ہسپتالاں دا اک نیٹ ورک وی وجود وچ آوے گا۔ایس توں جتھے عوام دا بھلا ہووے گا اوتھے ای نجی کاروباری طبقیاں دا وی فیدا ہووے گا جو صحت دے شعبے وچ کم کرنا چاہندا اے۔ صرف پنجاب حکومت نے ایس منصوبے لئی چار سو ارب روپے مختص کیتے نیں۔ صحت سہولت پروگرام سماجی فلاحی اصلاحات دے سفر وچ اک اہم سنگ میل اے۔ ایہہ منصوبہ ایس گل نوں یقینی بناوے گا کہ گھٹ آمدن رکھن والے طبقیاں لئی سرعت تے باوقار دے نال‘ علاج دی سہولت میسر ہووے تے ایہناں دے معاشی بوجھ وچ وی وادھا نہ ہووے۔
کورونا دور دی عالمگیر معاشی مشکلاں دے باوجود اسیں تعلیمی اصلاحات نوں نظرانداز نہیں کیتا۔ ساڈا احساس سکالر شپ پروگرام ایس گل نوں یقینی بناوے گا کہ غیر مراعات یافتہ تے غریب طبقے دے ہونہار طالبعلماں نوں چنگی تعلیم میسر آوے تاں جے اپنے معیار زندگی نوں بہتر بنان لئی‘اوہناں دے کول وسیع تر امکانات ہون۔ بشمول دُجے وظیفے‘ ایس پروگرام دے تحت چھ ملین وظیفے دتے جا رہے نیں جنہاں دی مالیت 74بلین روپے اے۔ پاکستان دی تریخ وچ‘ تعلیم دے شعبے وچ‘ا یہدی کوئی مثال موجود نہیں۔
اخیر وچ‘ میں ایس نکتے اتے فیر زور دیاں گا کہ پاکستان نوں جہڑے چیلنج درپیش نیں اوہناں وچ فوری توجہ دا مستحق قنون دے احترام دا چیلنج اے۔ اسیں ایہدے لئی جدوجہد کرنی ا ے۔ ساڈی 57 سالہ تریخ‘ ایس کلچر دی اسیر رہی اے جہدے وچ طاقت ور تے مکار سیاستدان تے مافیا ایہدے عادی ہو گئے نیں کہ اوہ قنون توں بالاتر رہ کے‘ ایس کرپٹ سسٹم دی مدد نال حاصل کردہ اپنی سہولتاں تے مراعات نوں محفوظ بنا سکن۔ اپنی ایہناں مراعات دا تحفظ کردیاں ہویاں اوہناں نے ریاستی اداریاں نوں وی کرپٹ بنایا۔ بالخصوص اوہناں نوں جنہاں دا کم ای ایہہ سی کہ قنون دے احترام تے حاکمیت دی حفاظت کرن۔ا یسے بندے تے مافیا ایس نظام توں خون چوسن والی اوہ جونکاں نیں جہڑیاں ایس ملک دے نال مخلص نہیں۔ پاکستان دی حقیقی قوت‘ وسائل تے صلاحیتاں نوں بروئے کار لیان لئی اوہناں نوں شکست دینا ناگزیر اے۔