ایہ ہرا بھرا رُکھ کسے دا وی نہیں

اشرف شریف

مینوں لہور دی سیاسی تریخ توں ودھ ایہدے آثار دی تریخ نال دلچسپی اے۔ بی بی پاک دامن گیا تے ڈیڑھ ہزار ورھے پرانے جنڈ دے رُکھاں نوں ویکھدا رہیا۔ میں سوچ وچ سکھ تے انگریز دور د یاں کئی عمارتاں دے تھلے دبے باغاں نوں زمین چوں باہر نکلدا ویکھنا واں۔ مینوں سڑکاں تے گنجان محلاں توں گزردے ہوئے اوہ رُکھ بلاندے نیں جہناں نوں صدیاں پہلے کسے طاقتور نے زمین وچ دفن کر دتا۔ میں صرف اوہناں انساناں نال تریخی ربط رکھ سکنا واں جو جانوراں‘ پرندیاں تے رُکھاں نال محبت کردے سن۔ اک انگریزی کتاب اے جو گوگل تے نویں موضوعات تلاش کردے ہوئے مل گئی۔ دی مغل گارڈنزالونگ دی گرانڈ ٹرنک روڈ ان پاکستان اینڈ افغانستان۔ 2007ء وچ چھپن والی ایس کتاب دے لکھاری عبدالرحمن تے منزہ اختر نال میری واقفیت نہیں پر اوہناں دا کم قابل قدر اے ایس لئی جان پچھان نکل آوے گی۔ اک غلط فہمی اے کہ جی ٹی روڈ شیرشاہ سوری نے بنائی‘ گرانڈ ٹرنک روڈ جی ٹی روڈ شیرشاہ شوسوری نے نہیں بنائی صرف اوہنوں دوبارہ قابل استعمال بنایا۔ اصل وچ کابل توں بنگال تک جان والی ایہ سڑک اک قدیم راہداری اے۔ وکھووکھ حکمراناں نے ایس لمی راہداری دے حصول دی سمت بدل کے ایہنوں سدھا کرکے ہور سفری سہولت پیدا کیتی۔ کابل توں جلال آباد تے فیر درہ خیبر توں ہوندی ہوئی ایہ سڑک پشاور اپڑدی اے۔ اٹک‘ راولپنڈی تے فیر رہتاس دے قلعے دے کولوں گزردی ایہ گجرات اپڑدی اے۔ لہور دے بعد ایہ صدیاں دی بیٹی بھارت دی حدود وچ داخل ہو جاندی اے۔ سرہند دے بعد ایہدا پڑائو دلی اے۔ فیر آگرہ تے ایس توں اگے۔ سمجھ لوو ایہ اوس زمانے دے بادشاہواں تے لشکراں دی گزرگاہ سی۔
مغل دور وچ جہڑے علاقیاں نے ترقی کیتی اوہ ایسے گزرگاہ دے آل دوالے آباد سن۔ ظہیرالدین بابر اوہ پہلا مغل حکمران سی جنہے جی ٹی روڈ دے آل دوالے باغ لان وچ دلچسپی لئی۔ اوہدا بچپن اپنے تیموری ددھیال وچ گزریا جتھے باغاں دی بھرمار سی۔ ننھیال چنگیزی سن تے پھل دار رُکھاں دے نیڑے آباد۔ تیموری قبیلے دی روزمرہ زندگی وچ باغات دی اہمیت سی۔ حرم وچ شامل عورتاں وی رفاحی کماں دے طور تے سرائے تے باغات تعمیر کراندیاں۔ ہندوستان دا رخ کرن توں پہلاں بابر نے سمرقند کابل تے ہرات دے باغات ویکھ رکھے سن۔ بابر نے بعد وچ جدوں شہراں نوں ترقی دین دا کم کیتا تے سمرقند دا لینڈ سکیپ اوہدے سامنے بطور ماڈل موجود سی۔ بابر جدوں ہندوستان آیا تے اوہنوں باغات دی کمی نے مایوس کیتا۔ ایہ گل نہیں سی کہ ایتھے باغات نہیں سن فرق باغات دے تصور دا سی۔ ہندوستان دے باشندے گوشت نہیں سن کھاندے ساوے رُکھاں نوں کٹنا گناہ سمجھدے سن۔ برگد بدھا تے پیپل ورگے کئی رُکھاں دی پوجا کردے۔ ہندوستان افغانستان توں زیادہ سرسبز سی۔ ایتھے وڈے وڈے دریاواں دے کنڈھے شہر آباد سن۔ ہندوستان دے قدیم بادشاہ عالی شان عمارتاں ضرور بناندے پر اوہناں دیاں رہائش گاہواں زیادہ کھلریاں نہیں سن ہوندیاں ایہو وجہ اے کہ اوہناں دا سادہ رہن سہن تے سادہ عمارتاں دے آثار ملدے ضرور نیں پر اینی چنگی حالت وچ نہیں جنی مغل دور دیاں عمارتاں نیں۔
بابر نوں ہندوستانی حکمراناں دے باغات جنگل نما نظر آئے۔ اوہ ہندوستان دے متعلق تزک بابری وچ لکھدا اے: ہندوستان وچ سب توں وڈی کمی رواں پانی دی قلت اے۔ میرے دماغ وچ ایہ گل گردش کردی رہندی اے کہ میں جتھے جاواں اوتھے اجہیاں گڈیاں نال ہون جو چلدی ندیاں نوں اٹھائے ہوئے ہون۔ زمین نوں موزوں شکل وچ ترتیب دے نال کٹیا جانا چاہیدا اے۔ ایس مقصد دے تحت اسیں جمنا پار کر کے باغ دی تلاش وچ آگرہ وچ داخل ہوئے۔ ایتھوں دیاں زمیناں بھیڑی حالت وچ سن۔ بابر نے لہور وچ دو باغ تعمیر کرائے۔ اک نولکھا باغ‘ ایہ باغ اپنے آثار کھو چکیا اے۔ دوجا باغ کامران دی بارہ دری کہلاندا اے۔ 1530ء وچ بابر دی موت دے بعد کامران کابل قندھار تے فیر پنجاب دا حکمران مقرر ہویا۔ 1540 وچ مغل شہزادیاں دیاں کئی اہم مشاورتی مجلساں ایس باغ وچ ہوئیاں۔ ایس باغ بارے دوجی تریخی گواہی اکبرنامہ وچ ملدی اے۔ 1591 دا سن لکھ کے اکبرنامہ وچ دسیا گیا اے کہ اکبربادشاہ نے کئی پردہ دار عورتاں دے نال کشتی وچ بہہ کے راوی دریا دا سفر کیتا ایس دوران اوہنے بہار وچ کھلے بہت سارے پھُل ویکھے۔ 1980 دے عشرے وچ آن والے سیلاباں تے بعد وچ آل دوالے دے علاقے وچ ہون والی کھدائی نے کامران دے ایس باغ دے آبپاشی نظام نوں پٹ دتا۔ ہن اوہدی حالت خراب اے۔ ہمایوں دے بعد اکبر نے اقتدار سانبھیا۔ اوہنے لہور قلعے دے دوالے دوہریاں فصیلاں تعمیر کیتیاں تے لہور نوں مغل سلطنت دا دارالحکومت قرار دتا۔ اکبر دے عہد وچ قلعے دی شمال مشرق پاسے عمارتاں تعمیر ہوئیاں۔ ایہدے نال شہر دے امراء نے ایس حصے ول مکان بنانے شروع کر دتے ممکن اے منٹوپارک تے مہاراجہ رنجیت سنگھ دی آخری آرام گاہ تے جس تھاں بادشاہی مسجد موجود اے امراء دے باغات اوتھے ہون‘ راوی دا ایہ کنڈھا پررونق ہوندا گیا۔ امراء نے اپنیاں حویلیاں تے مکانات نوں خوشنما بنان لئی گھراں وچ باغ لائے۔ ایہدے نال لہور دا تعمیراتی طرزتبدیل ہون لگ پیا۔
جہانگیر نوں لہور تے کشمیر سب توں ودھ پسند سن۔ اوہنے ایہناں دوہاں علاقیاں دے تعمیراتی طرز نوں بہتر بنان لئی کم کیتا۔ کابل توں کشمیر جان والی سڑک دے کنڈھے لہور دا نیڑلا قصبہ شیخوپورہ بنیا۔ ایس علاقے دے جنگلاں وچ شکار کرنا جہانگیر دا مشغلہ سی۔ جہانگیر نے جی ٹی روڈ دے کنڈھے عمارتاں تعمیر کرائیاں۔ کشمیر لہور دلی تے حسن ابدال وچ باغ لگوائے۔ شاہ جہاں نوں وی حسن ابدال والا باغ بڑا پسند سی۔ اوہنے اپنیاں دو سالگرہ ایسے باغ وچ ای منائیاں۔ مغل حکمران ہندوستان دے نال نال کابل تے وی حکومت کردے سن ایس لئی لہور تے دلی نوں مرکزی حیثیت ملی تے بہت سارے افغان سردار تے ہنرمند ایہناں شہراں وچ آباد ہو گئے۔ اج ایہناں دیاں نسلاں اپنے آپ نوں افغان کہندیاں نیں پر ثقافتی اعتبار نال ایہ لوک پوری طرح مقامی ہو چکے نیں۔ لہور وچ اجہے پنجابی افغان کئی لکھ نیں۔ راوی دریا توں اک نہر شالامار باغ دی آبپاشی لئی کڈھی گئی۔ ایہ نہر علی مردان خان دی درخواست تے کھودی گئی۔ اوس زمانے وچ ایہدے تے اک لکھ روپیے خرچ ہوئے۔ میں شہر توں گزرنا واں تے رُکھاں نوں دھیان نال ویکھنا واں۔ ایہناں دی صورت وچ ایہنا ںدے ہزاراں ورھے پرانے اجداد نال ملاقات کر لینا واں۔
یہ پیڑ ہرا پیڑ کسی کا بھی نہیں ہے
ہم وقت کی ٹہنی سے بہت جلد جھڑیں گے
(راکب مختار)