مٹدا ہویا قدیم لہور

اشرف شریف

راوی دریا دے نال کئی کہانیاں تردیاں رہیاں۔ بچپن وچ سندے کہ ہر جمعرات نوں دریا توں اک توپ دی نال نمودار ہوندی اے۔ راوی دا دوجا کنڈھا کسے زمانے وچ بیلا ہوندا سی۔ سرکنڈے دے اُتے گھاہ وچ پگڈنڈیاں بنیاں سن جو لہور شہر توں آن والے لوکاں نوں شمالی کنڈھے توں نیڑلے پنڈاں تک لے جاندیاں۔ درمیان وچ کدھرے پانی دے چھوٹے چھوٹے تالاب آندے۔ لہور شہر جیویں اک کثیرالنسلی تمدن دی صورت اے۔ ایتھے دنیا دی ہر نسل دے وارث ہن وی مل جاندے نیں۔ کہہ سکنے آں کہ لہور پنجاب دا اک سفارتی تے تجارتی چہرہ سی۔ دریا دے پار جو پنجاب سی اوہ عام لوکاں دا سی۔ برچھیاں تے شام لگیاں ڈانگاں جہناں دا ہتھیار سن۔ پورن بھگت تے رومانوی قصے جہناں دی تفریحی زندگی دا حصہ‘ جو کسے مغنیہ دے پہلو دی گرمی وچ بہہ کے غزل تے ٹھمری نہیں سن سکدے۔ اوہناں دے کول سورج ڈبدیاں ای اک تاریکی آ جاندی۔ سرکنڈے دے خشک گٹھے ساڑ کے دوالے بہہ جانا ای سماجی رونق ہوندی۔ بابر بادشاہ تزک وچ لکھدا اے کہ پشاور تے اوہدے آل دوالے وچ موجود جنگلاں وچ گینڈے وادھو مقدار وچ موجود نیں۔ اج پورے پاکستان وچ کدھرے گینڈا نہیں پایا جاندا۔ انسان دی بینائی جا رہی اے تے مخلوقات گھٹ رہیاں نیں۔ کسے زمانے وچ پنڈ جاندے تے وڈے جہے گھر وچ اوہ کونا چنگا لگدا جتھے خاموشی رہندی۔ اوتھے کندھ وچ بنے اک طاقچے وچ مٹی دے چراغ روشن رہندے۔ ماڈل ٹائون موڑ توں گلاب دیوی ہسپتال ول آئو تے اوتھے اک پنڈ ہوندا سی۔ اوہدا ناں بھابڑہ اے۔ ہن ایہ گلبرگ دا حصہ اے۔ بھابڑہ جین مذہب دے پیروکاراں وچ تجارت پیشہ برادری دا ناں اے۔ جین مت دے کلاکاچاریہ ایسے برادری نال تعلق رکھدے سن۔ یاد رہوے کہ پنجاب دے مقامی مذہباں وچ جین مت سب توں پرانا سمجھیا جاندا اے۔ لہور تے اوہدے آل دوالے جین مت دا ثقافتی مرکز سمجھیا جاندا سی۔ سکندراعظم تے جین مت دے ڈگامبرا فرقہ دے بزرگاں دے وچکار اک مکالمہ وی تریخ دیاں کتاباں وچ لکھیا اے۔ کہیا جاندا اے کہ کلاکاچاریہ ساڈے لہور دے ایسے قصبے بھابڑہ نال تعلق رکھدے سن۔ اوہناں دے تحریری ارشادات سترھویں صدی عیسوی تک موجود سن۔ بھابڑہ وچ جین مت دے مندر گلی بھابڑیاں تے تھری بھابڑیاں وچ موجود سن۔ کجھ مورخین دا قیاس اے کہ جس تھاں مشہور جین مندر اے اوہدے قریبی علاقے نوں وی بھابڑہ کہندے سن۔
لہور دا اک اہم قدیم علاقہ اچھرہ اے۔ بارہ دروازیاں والے لہور چوں باہر نکلن والے نوں مغل دور وچ مزنگ دی بلوچ بستی‘ نیاز بیگ دی جاگیر تے اچھرہ دا قصبہ جنوب ول ملدے۔ ایہناں وچوں اچھرہ قدیم ترین اے۔ اچھرہ وچ کئی کنال رقبے تے کھلریا چاند رات مندر ہوندا سی۔ دوجا مندر بھیرو دا استھان سی۔ لہور دی تریخ رقم کرن والے کجھ مورخین نے ایہناں مندراں دا ذکر کیتا اے۔ ہندو روایتاں دے مطابق بھیرو دیوتا اپنے غضب دی وجہ نال مشہور اے۔ بھیرو دے بھگت اپنے دشمن تے غلبہ پان لئی اوہدی پوجا کردے نیں۔ یوگی تے تانترک ماورائی قوتاں حاصل کرن لئی خاص منتراں دی پڑھائی تے جسمانی مشقت کردے نیں۔ اچھرہ دے ایس مندر دے نال اک داستان جڑی اے۔ جہدا تذکرہ مولوی نوراحمد چشتی نے تحقیقات چشتی وچ کیتا اے۔ رنجیت سنگھ دی محبوبہ موراںدی ماں نوں مرض لگا۔ لوکاں نے دسیا کہ کسے جن دا سایہ اے۔ اوس ویلے ایس مندر دا نگران جوالاناتھ سی۔ موراں دی ماں ٹھیک ہوئی تے جوالاناتھ نے اک سو گڈیاں اٹاں دیاں وصول کیتیاں۔ اوہ علاقہ جتھے ماڈل ٹائون دے کھلے گھر تے کھلیاں سڑکاں نیں صرف ڈیڑھ سو ورھے پہلاں سنگھنا جنگل سی۔ اک واری کجھ معلومات لئی آرکائیو ڈیپارٹمنٹ دی دستاویزات ویکھ رہیا سی۔ پتہ لگا کہ ماڈل ٹائون والا علاقہ اینے جنگلی جانوراں نال بھریا سی کہ شام نوں لوک ایس پاسے رخ نہ کردے۔ ایتھے اک فارم ہائوس سوسائٹی بنان دا فیصلہ ہویا تے جنگل نوں صاف کیتا گیا۔ ماڈل ٹائون دی ابتدائی آبادی تاجر پیشہ ہندوئواں تے سکھاں تے مشتمل سی۔ ایہو وجہ اے ہر بلاک دے وچکار جو کمرشل ایریا تے عبادت گاہ لئی تھاں رکھی گئی اوہ وقف اے۔ پاکستان بنن دے بعد ہندوستان توں آن والے مہاجراں نے ایہناں گھراں تے قبضہ کر لیا۔ کجھ نوں کلیم وچ ایتھے رہائش مل گئی۔ مکاناں تے قبضے دے نال نال ماڈل ٹائون سوسائٹی دے انتظامی معاملات تے وی قبضہ ہو گیا۔ کجھ ہفتے پہلاں متروکہ وقف املاک ملکیت دا دعویٰ عدالت توں جت چکیا اے۔ ہن ایہ دکاناں‘ متروکہ املاک تے بنے سکول تے دوجے ادارے بند پئے نیں۔ کئی ورھے پہلاں سیدہ عابدہ حسین دا انٹرویو کیتا۔ گلبرگ وچ اوہناں دی رہائش دا گیٹ پار کردیاں ای سنگھنے رُکھ سواگت کردے نیں۔ تھوڑا پیدل جا کے گھر دے داخلی حصے تک اپڑنے آں۔ عابدہ حسین کہن لگیاں کہ ایہ گھر اوہناں دے والد کرنل عابدحسین دی زمین تے بنیا۔

اک واری قائداعظم نال کرنل عابد دی ملاقات ہوئی تے قائد نے ایس تھاں پلاٹ خریدن دی خواہش ظاہر کیتی۔ کرنل عابد نے آکھیا کہ تسیں نہر دے پار اچھرہ دے نیڑے پلاٹ لوو۔ ایہ تھاں تے کھیتی باڑی لئی استعمال ہو رہی اے ایتھے آبادی نہیں۔ قائداعظم نے کہیا یاد رکھو! ایہ علاقہ لہور دا مرکز بنے گا۔ اج ایہ علاقہ گلبرگ کہلاندا اے۔ قائد دے پلاٹ تے لہور دی سب توں وڈی سیاسی جماعت دے کجھ لوک قبضہ کرکے کھا گئے۔ راوی دے دوجے کنڈھے سرکنڈیاں تے تالاباں والی تھاں تے پہلے کچیاں سڑکاں بنیاں زمیناں کھیتی باڑی لئی آباد ہون لگیاں‘ بیڑیاں دا پل بنیا۔ ٹانگے تے بیل گڈیاں چلیاں۔ ایہناں کھیتاں دی تھاں بنے گھراں وچ سورج دیاں کرناں نہیں آندیاں۔ گڈیاں دا دھوں اسمان دا رنگ بدل دیندا اے۔ خوبصورت پرندے ہجرت کر گئے۔ ہر قدیم عمارت نوں لاوارث سمجھ کے نقل مکانی کرکے آن والیاں نے اپنا ٹھکانہ بنا لیا۔ لہور دے آثار بہت سارے مٹ گئے جو باقی نیں اوہناں نوں بچان لئی کسے نوں فکر اے نہ دلچسپی۔
رکھ کوٹ لکھپت نوں صاف کر دتا گیا لہور دے ڈی ایچ اے وچ کئی تریخی پنڈ شامل کر لئے گئے۔ کوئی سیانا ہوندا تے ایہناں پنڈاں دی قدامت تے ایتھوں دے تریخی آثار نوں بچا لیندا۔ امام دین گوہاویا تحریک آزادی دا عوامی کردار اے۔ گوہاوا پنڈ وچ اک واری کسے ویاہ تے جانا ہویا۔ میں دوستاں نوں لے کے گلیاں تے پرانیاں حویلیاں ویکھدا رہیا۔ اوس ویلے ڈیفنس نہیں سی بنیا۔ پرائمری سکول دا طالب علم سی پر اوس پنڈ تے امام دین گوہاویا توں واقف سی۔ ڈیفنس وچ اک ہور پنڈ چرڑ پنڈ دے ناں توں اے۔ ایس پنڈ دے آثار کئی سو ورھے قدامت دا پتہ دیندے نیں پر مقامی قبراں تک نوں ڈھا کے پلاٹ بنا دتے گئے۔ برطانوی عہد وچ لینڈ سیٹلمنٹ ریکارڈ اکٹھا کیتا گیا۔ ایس ریکارڈ دے مطابق چرڑ پنڈ نوں چودھوی صدی عیسوی وچ بسی نامی بندے نے آباد کیتا۔ یعنی بابر دے ہندوستان آن توں دو سو ورھے پہلاں ایہ پنڈ موجود نہیں سی۔ اوس ویلے لہور دی حیثیت اک مرکزی شہر دی نہیں سی سگوں اک قصبے دا درجہ حاصل سی۔ بسی فیروزپور دے اک پنڈ دا رہن والا سی۔ اوس پنڈ دا ناں چرڑ سی۔ اپنے پرانے پنڈ دی یادگار دے طور تے اوہنے لہور دے لاگے آباد پنڈاں دا ناں وی چرڑ رکھ دتا۔ ڈیفنس وچ امرسدھو پنڈ دی بھوئیں دا وڈا حصہ شامل اے بچپن دی آوارہ گردی اک واری امرسدھو لے گئی۔ ساڈے سکول دے کئی دوست ایس پنڈ دے سن۔ امرسدھو وچ اک شاندار گوردوارہ سی۔ گوردوارے دے باہر پکیاں اٹاں نال بنیا اک چبوترہ۔ ایس چبوترے دے اُتے پیپل دے وڈے رکھ دا سایہ تے تھوڑا اگے شاید اک کھوہ وی سی۔ کھوہ توں اگے کھیت ہوندے سن۔ لینڈ سیٹلمنٹ ریکارڈ دے مطابق ایہ پنڈ سولھویں صدی عیسوی وچ امرسنگھ نامی اک زمیندار نے آباد کیتا۔ ایہ بندہ مالوہ دے علاقے توں نقل مکانی کرکے ایتھے آیا۔ ایس جٹ دی گوت سدھو سی۔ ایتھے موجود گوردوارے دی حالت خراب ہو چکی اے گوردوارے دی مرکزی عمارت توں علاوہ سب تھاں تے قبضہ ہو چکیا اے۔ ایہ گوردوارہ چھیویں سکھ گورو گورو ہربند نال منسوب اے۔ کہیا جاندا اے کہ گورو ہرگوبند امرتسر ن وں جا رہے سن۔ ایس مقام تے اپڑے تے پیروکاراں دے اصرار تے کجھ دیر قیام کیتا۔ گورو ہربند گوبند امرتسر جان لئی مزنگ دے قصبہ توں روانہ ہوئے سن۔ مزنگ وچ اوہناں دی یادگار دے طور تے گورو ہرگوبند مندر تعمیر کیتا گیا۔
امرسدھو پنڈ وچ دوجی اہم یادگار بابا بلھے شاہ مسجد اے۔ بابا بلھے شاہ اٹھارویں صدی عیسوی دے جلیل القدر صوفی نیں۔ ایہناں دی پنجابی شاعری وچ مقامی تمدن تے عوامی زندگی دی جھلک نظر آندی اے۔ حکمراناں دے جبر مذہبی طبقات دی دوعملی تے مزاحمت ایہناں دے اہم موضوعات نیں۔ بابا بلھے شاہ مزنگ دے کول اپنے مرشد شاہ عنایت قادری دی قدم بوسی نوں جاندے۔ مزنگ توں قصور آندے جاندے اوہ امرسدھو پنڈ وچ آرام فرماندے۔ بلھے شاہ مسجد اوہناں دے آرام کرن دی تھاں تے لگے پیپل دے کول تعمیر کیتی گئی۔ ایتھے ہر ورھے میلا لگدا ہن ایہ میلہ محدود جیہا اجتماع ہو کے رہ گیا اے۔ بدقسمتی ویکھو کہ لہور کارپوریشن دے کسے میئر تے لارڈ میئر یاں فیر لہور نال تعلق رکھن والے وزیراعظم‘ وزیراعلیٰ تے وزیراں نوںایہناں پنڈاں دی ایس تریخی اہمیت دی خبر اے نہ اوہ اج تک ایہناں دی ترقی لئی کجھ کر سکے۔ نیازبیگ دا علاقہ اج ٹھوکر نیاز بیگ دے ناں توں مشہور اے۔ ٹھوکر دا لفظ لہور نہر نوں اوس مقام تے ونڈ کے دو تن پاسیاں وچ کڈھن دی وجہ نال پیا۔

ایہ پنڈ قدیم لہور وانگوں اک فصیل دے اندر اے۔ اندر داخل ہون لئی اک قدیم دروازہ اے۔ مورخین دا کہنا اے کہ اکبر بادشاہ دے دور وچ ابوالفضل نے جو اکبرنامہ لکھیا اوہدے وچ نیازبیگ دے ایس پنڈ دا ذکر اے۔ اٹھارویں صدی وچ جدوں رنجیت سنگھ نے لہور تے قابض سکھ غارت گراں نوں سبق سکھان لئی حملہ کیتا تے اوہدی مدد لئی بٹالہ توں اوہدی سس نے وڈا لشکر گھلیا جد کہ نیازبیگ دے حکمران سکھ سردار نے موجودہ لہور میوزیم والے مقام تے رنجیت سنگھ دے لشکر دی مدد لئی جنگجو گھلے۔ اٹھارویں صدی وچ ای جدوں احمد شاہ ابدالی نے پنجاب تے حملہ کیتا تے بیرون لہور واقع کئی پنڈاں دے لوک نیازبیگ وچ پناہ گزین ہوئے۔ نیازبیگ وچ اک قدیم مندر دے آثار ہن وی موجود نیں پر آزادی دے بعد بھارت توں آن والے کئی مہاجر خانداناں نے نیازبیگ وچ تریخی اہمیت دیاں کجھ عمارتاں وچ رہائش اختیار کر لئی۔ نیازبیگ وچ اک کھلی تھاں تے باباہنجروال دا مزار اے۔ بابا ہنجروال ایس علاقے وچ اثرورسوخ رکھن والی کھوکھر برادری دے بزرگ دسے جاندے نیں۔ آزادی دے بعد لہور تے حکومت کرن والیاں نے ایس شہر تے ظلم کیتا۔ پتہ نہیں ایہ لوک ہن تک لہور نوں اپنا گھر کیوں نہیں سمجھ سکے۔ مزنگ ہووے‘ چرڑ ہووے‘ امرسدھو ہووے‘ نیازبیگ ہووے یاں بھابڑہ قدیم پنڈ تیزی نال کھلردے شہر وچ کچی آبادی بن کے رہ گئے نیں۔
ڈیفنس ہائوسنگ اتھارٹی نے اپنی حدود وچ آن والے پنڈاں نوں کندھاں وچ بند کر دتا۔ ایہناں پنڈاں دے لوک نیڑے تعمیر ہون والی پوش آبادیاں دے خدمت گاربن گئے۔ تنگ گلیاں‘ مینہہ وچ چکڑ نال بھر جاندیاں نیں۔ گٹر تے نالیاں ابلدے رہندے نیں۔ بجلی دے تار گچھیاں دی شکل وچ پرانے مکاناں دیاں کندھاں نال لمکے نظر آندے نیں۔ بجلی دے کھمبے جے کدھرے ہے نیں تے اوہ وی ڈنگے۔ بلدیہ دا عملہ صفائی ایس پاسے رخ نہیں کردا۔ کھیڈاں دے میدان تے سماجی تقریباں لئی جو تھاواں سن اوہ قبضہ گروپ کھا گئے۔ منشیات فروش ایتھے ٹھکانہ بنا چکے نیں۔ سکول اوہو نیں جو انگریزبنا گئے۔ ہن تے گھر گھر کھلن والے سکول نیں جتھے انگلش میڈیم کہہ کے غریباں دی کھل لاہی جاندی اے۔ سوچن دی گل اے کہ آخر حکومت کس چڑی دا ناں اے۔ حکمران جاتی عمرا بنا لیندے نیں کیوں جے اوہ اوہناں دا پنڈ سی۔ ساڈے پنڈ اوہناں دی توجہ توں محروم کیوں نیں لہور دے مٹدے آثار اوہناں نوں متوجہ کیوں نہیں کردے۔
لہور دے کئی معروف علاقے نیں ایہناں وچوں کجھ دے ناں عجیب جہے نیں۔ شاید ایس لئی عجیب نیں کہ جو فاضل لوگ ایہناں ناواں دا پس منظر جان دے سن اوہ سارے معلومات سینے وچ لے کے دفن ہو گئے یاں فیر اوہناں نوں کوئی اجیہا طالب علم نہیں ملیا جہنوں کتاباں دے نال نال اپنے علاقے تے ماضی دی کھوج دا شوق ہوندا۔ اجہے علاقیاں وچوں اک گڑھی شاہو اے کجھ مہینے پہلاں ایس پل تے کھڑا سی تھلے رہائشی فلیٹ سن ریلوے دیاں لائناں‘ اک دوجے وچ گھسے مکان تے دکاناں‘ پیں پیں کردیاں گڈیاں تے پل تک اٹھدا اوہناں دا دھوں۔ صدیاں پھلانگ دے کوئی کیویں ویکھے کہ ایہناں منظراں دے پچھے کنیاں کہانیاں نیں۔ اکبربادشاہ دے دور وچ ایس تھاں اک بستی ہوندی سی۔ بستی نوں آباد تے ترقی دین دا کم اکبر دی توجہ نال ہویا ایس لئی لوک ایہنوں اکبر دے لاڈلے پتر شیخو دی نسبت نال شیخوگڑھی کہن لگے۔ اکبر آپ شیخ سلیم چشتی دے احترام وچ بیٹے سلیم نوں شیخوبابا کہہ کے پکاردا۔ شاہجہان دے دور وچ بغداد توں اک لائق تے فاضل عالم مولانا ابوالخیر لہور وارد ہوئے۔ چھیتی ای اوہناں دی شہرت گھر گھر اپڑ گئی۔ شاہجہان نے اوہناں نوں اک مدرسہ قائم کرن دا کہیا تے سرکاری خزانے توں مدد کیتی۔ شیخو دی گڑھی وچ ایہ مدرسہ اک عالی شان عمارت وچ قائم ہویا۔ عمارت دے نال اک کھلی ڈلھی مسجد سی۔ طلباء دے رہن لئی آرام دہ حجرے سن۔ ایس عالی شان مدرسے دی فصیل تے کندھاں قلعہ نما بنائیاں گئیاں۔ مدرسے دا سارا خرچ لہور دے شاہی خزانے توں ادا ہوندا۔ تذکرہ نگار لکھدے نیں کہ مولانا ابوالخیر نے بڑی لمی عمر پائی۔ کہیا جاندا اے کہ مولانا نے پوری اک صدی درس و تدریس دے فرائض نبھائے تے 1723ء وچ انتقال کیتا۔ مولانا ابوالخیر دے بعد اوہناں دے خلیفہ مولانا محمدنعیم نے مدرسے دا انتظام سنبھالیا۔

اوہناں دے دور وچ سکھ غارت گراں نے لٹ مار مچا دتی۔ سارا لہور اوہناں دے ظلم دا نشانہ بنیا ہویا سی۔ دوجے علاقیاں وانگوں ایہ علاقہ وی سُنجا ہو گیا۔ مدرسہ اجڑ گیا۔ 1756ء وچ ماجھے دے علاقے توں شاہو ناں دا اک تیلی ایدھر آ نکلیا۔ اوہ سارا دن بکریاں چراندا تے رات نوں ڈاکے ماردا۔ اوہدی دہشت پاروں شیخو گڑھی‘ گڑھی شاہو کہلان لگا۔ مولانا ابوالخیر دا مزار گڑھی دی چاردیواری دے اندر کجھ ہور قبراں دے نال اُچے چبوترے تے سی۔ مسجد تے مدرسے دا نام و نشان مٹ چکیا اے۔ بندہ بیراگی 1670 وچ پونچھ دے قصبے راجوری وچ پیدا ہویا۔ اوہدا ناں لچھمن دیو سی۔ ایہ ڈوگرہ راجپوت سی۔ شروع وچ بیراگی بنیا تے سادھوئواں دے نال گھمدا ہویا دکن اپڑیا۔ اوتھے گوروگوبند نال ملاقات ہوئی۔ گوروگوبند سنگھ دی ہدایت تے مغلیہ حکومت دے خلاف پنجاب دے سکھاں دی رہنمائی لئی آیا۔ بندہ بیراگی اک سفاک انسان سی۔ اوہنوں جتھے مسلماناں دی بستی نظر آندی تباہ کر دیندا حالاں کہ گورو گوبند صرف حکومت دی فوج نال لڑدے عام لوکاں توں تعرض نہیں سی۔ اوہنے مشہور کر دتا کہ اوہ انج دا جادو رکھدا اے جہدے اثر نال کوئی فوج اوہدا مقابلہ نہیں کر سکدی۔ چھیتی ای لٹیرے اوباش تے جرائم پیشہ بندے اوہدے نال آ ملے۔ پروفیسر گنڈا سنگھ بھائی‘ پرمانند لالہ دولت رام ورگے غیرمسلم مورخین وی اوہدے ظلم دا اقرار کردے نیں۔ بندہ بیراگی نے بٹالہ نوں برباد کیتا شالامار باغ توں پرے لاگے لہور نوں لٹیا تے لہور وچ سنسنی پھیل گئی۔ لاگے پنڈاں دے لوک لہور وچ پناہ لین لئی آن لگ پئے۔ اوس ویلے سید محمد اسلم نایب صوبہ لہور تے کاظم خان دیوان لہور سن۔ شاہ عالم اول نوں پنجاب دی صورتحال دا پتہ لگ چکیا سی پر اوہ مدد کرن توں قاصر سی۔ لہور دے ہندو تے مسلماناں نے رَل کے اک رضاکار فوج بنائی تے اوہناں حیدری فوج رکھیا گیا۔ راجہ ٹوڈرمل دی اولاد وچوں اک امیر راجہ بہارمل نے وی کھل کے ایس فوج دی مدد کیتی۔ علماء نے بندہ بیراگی دے خلاف جہاد دا فتویٰ جاری کر دتا۔ رضاکار فوج تشکیل دین دے بعد جہانگیردور وچ بنائی گئی عیدگاہ وچ جہاد دا سبزہلالی جھنڈا لایا گیا۔ تریخ وچ سبزرنگ تے چن والا ایہ پہلا جھنڈا سی۔ اج جس مقام تے گڑھی شاہو اوورہیڈبرج اے ایہدے تھلے یاں آل دوالے اوہ مقام اے جتھے جھنڈا لایا گیا۔ عیدگاہ مسجد دے نال اک بازار سی جہنوں اوس ویلے بازار ترپولیہ کہیا جاندا۔ حیدری فوج کیوں جے غیرتربیت یافتہ بندیاں دی سی ایس لئی شہر دے مضافات وچ بندہ بیراگی دے چھاپہ مار دستیاں نال لڑن لئی جان ویلے کجھ نامناسب سرگرمیاں تے غیرسنجیدہ طرزعمل دا مظاہرہ کیتا۔ بندہ بیراگی جہاں دار شاہ دے دور وچ 1715 نوں گرفتار ہویا تے عبدالصمد خان دے ہتھوں انجام نوں اپڑیا۔ شیخوگڑھی وچ جہانگیر نے جو عیدگاہ تعمیر کرائی اوہدے نال دوجیاں عمارتاں تے اوس زمانے وچ ویہہ لکھ روپیے خرچ ہوئے۔ اوہناں دیہاڑیاں ایہ عیدگاہ لہور توں امرتسر جان والی سڑک دے کنڈھے سی۔ کہیا جاندا اے کہ جدوں لہور ریلوے سٹیشن نوں وسعت دتی گئی تے مسجد ختم کر دتی گئی۔ عیدگاہ دے تن پاسیوں بازار سن۔ ہر بازار وچ ستر دکاناں تے بالاخانے سن۔ عیدگاہ مسجد دے وچکار بہت وڈا گنبد سی۔ سجے کھبے نسبتاً چھوٹے گنبد۔ چوہاں نکراں وچ ہشت پہلو مینار جڑے سن۔ گڑھی شاہو پل دے اُتے کھلو کے میں ایدھر اودھر متلاشی نظراں نال ویکھدا رہیا۔ بظاہر کوئی آثار نہیں شاید کسے پرانے مکان وچ کجھ نشانیاں باقی ہون۔ ہو سکدا اے ایتھوں دے قدیمی خانداناں دے کجھ بزرگ جہانگیر دور دیاں نشانیاں یاں اوس تھاں دی نشاندہی کر سکن جتھے سبزہلالی جھنڈا لہرایا گیا سی تے جتھے حیدری فوج نے لہور نوں بچان لئی مذہب تے نسل توں ہٹ کے لڑن دا عہد کیتا۔

سنٹرل جیل کوٹ لکھپت اتفاق فونڈری‘ کوٹ لکھپت انڈسٹریل ایریا تے کوٹ لکھپت ریلوے سٹیشن نویں حوالے نیں۔ پیکوروڈ تے بنی ریلوے کراسنگ نوں مقامی آبادی پھاٹکی کہندی اے۔ فیروزپور روڈ توں پیکوروڈ تے آئو تے پھاٹکی دے بالکل سامنے سجے پاسے اک گلی البدر ہسپتال ول جاندی اے البدر ہسپتال دے اک گوشے وچ میرا فٹنس کلب ہوندا۔ ایس علاقے دے بہت سارے نوجوان میرے شاگرد نیں۔ کوٹ لکھپت وچ میرے استاد چوہدری یونس مسٹر پاکستان نے باڈی بلڈنگ متعارف کرائی۔ البدر والے راہ تے ٹردے رہو تے تھوڑا اگے اک موڑ آندا اے جتھے گلیاں دا چورستہ بن جاندا اے۔ کوٹ لکھپت دا پرانا پنڈ اوس مقام توں شروع ہوندا اے۔ ایس تھاں کسے زمانے وچ نیم دے پرانے رُکھ ہوندے سی۔ سدھا مغرب ول ٹرو تے سجے ہتھ دی آبادی کوٹ لکھپت پنڈ دی اے۔ تن ساڑھے تن سو ورھے پرانیاں کندھاں‘ کندھاں دیاں ڈاٹاں تے محراباں ہن وی ایہناں حویلیاں وچ موجود نیں جو چھوٹے چھوٹے مکاناں وچ ونڈیاں جا چکیاں نیں۔ کوٹ لکھپت توں دو تن کلومیٹر شمال مغرب وچ دھلہ پنڈ سی۔ ہن ایہنوں لیاقت آباد دا ناں دتا گیا اے۔ لیاقت آباد اک وڈا بازار بن چکیا اے جتھے ہر قسم دیاں دکاناں سینکڑوں دی گنتی وچ نیں۔ کوٹ لکھپت وی پنڈ نہیں رہیا۔ ریلوے سٹیشن دے سامنے والی زمین 1990ء وچ ای تعمیرات نال بھر گئی سی۔ ہن کوٹ لکھپت دی رہائشی حدود اک پاسے ماڈل ٹائون دوجے پاسے ماڈل ٹائون لنک روڈ تے مشرقی و جنوبی سمت وچ پیکو سائیکل فیکٹری دی نسبت نال پیکو روڈ کہلان والی سڑک نال جا ملدی اے۔ چھوٹی پھاٹکی والی گلی توں اندر آن والا راہ 1988ء تک اک وڈا جوہر سی جہدے وچ کوٹ لکھپت پنڈ دا استعمال شدہ پانی نالیاں دے راہیں آندا۔ ہن ایتھے قبضے ہو گئے نیں۔
نواب زکریا لہور دا گورنر سی۔ 1713ء دے واقعات دے حوالے نال اوہ بندہ بیراگی دے خلاف معرکیاں وچ شریک رہیا پر اوس ویلے اوہدی عمر ویہہ ورھے دے نیڑے دسی جاندی اے۔ نواب زکریا خان 1726ء توں 1745ء تک صوبہ لہور دا گورنر رہیا۔ اوس دور وچ پنجاب دے وکھووکھ شہر صنعت و حرفت دے مرکز سن۔ ایتھوں دی مصنوعات دی دور دور تک مانگ سی۔ دور مغلیہ وچ کئی ہندو اعلیٰ عہدیاں تے رہے نواب زکریا خان اوہناں تے بڑا اعتماد کردا سی۔ اوس خاندان دی شاندار حویلیاں شاہ عالمی دروازے دے اندر سن۔ دیوان لکھپت رائے نے لہور دے متصل اک پنڈ آباد کیتا جو کوٹ لکھپت کہلایا۔ احمدشاہ ابدالی اک درویش صابر شاہ نال عقیدت رکھدا سی۔ صابر شاہ دا مزار ب ادشاہی مسجد دے عقب وچ لیڈی ولنگڈن ہسپتال دے نیڑے موجود اے۔ لہور دے گورنر شاہنواز نے صابر شاہ دے گلے وچ پگھری چاندی پوا دتی۔ احمدشاہ درانی نے 8جنوری 1748ء نوں لہور تے حملہ کر دتا۔ 12جنوری نوں بیگم پورہ وچ داخل ہویا۔ لٹ مار تے قتل و غارت دا حکم دتا۔ عالی خانداناں دیاں عورتاں بے آبرو کیتیاں گئیاں۔ خلق خدا انھے واہ قتل ہوئی۔ آخر مومن خان سید جمیل الدین میر نعمت خان بخاری‘ دیوان صورت سنگھ تے دیوان لکھپت رائے اکابرین لہور وفد دی صورت احمد شاہ درانی دے سامنے پیش ہوئے تے تریہہ لکھ روپیے نذرانہ پیش کرکے رحم دی درخواست کیتی جو قبول کیتی گئی۔ اک مہینہ لہور وچ رہ کے درانی نے قصور دے افغان سردار جملہ خان نوں لہور دا ناظم مقرر کیتا تے دہلی ول ودھیا پر سرہند دے نیڑے میرمعین الملک خاں نے اوہنوں شکست دتی تے اوہ لہور توں ہوندا کابل ٹر گیا۔
سرہند دی شکست دی خفت مٹان لئی احمد شاہ درانی نے 1749 دے موسم سرما وچ قندھار توں فوج دے نال کوچ کیتا۔ میرمعین الملک نے حملہ آور نوں روکن دی کوشش کیتی۔ سیدعوض خان تے دیوان لکھپت رائے نوں لہور وچ امور حکومت سونپ کے آپ چناب دے کنڈھے خیمہ زن ہویا۔ دہلی توں مدد دی تھاں درانی نال صلح دا کہیا گیا جہدے تے حملہ آور ڈیرہ غازی خان تے قلات دے راہیں قندھار ٹر گیا۔ ایہناں علاقیاں وچ اوہدے کجھ سپاہیاں نے آبادکاری کر لئی۔ 1765ء وچ احمد شاہ درانی واپس گیا تے بھنگی مثل کے لہنا سنگھ تے گوجرسنگھ نے دو ہزار سپاہیاں دے نال لہور دا رخ کیتا۔ ایس دوران نیازبیگ دا سکھ سردار سوبھا سنگھ آ گیا تے شاہ عالمی دروازے دے اندر دیوان لکھپت رائے دے بھتریئے سکھ راج کھتری دی حویلی وچ اتریا۔ لکھپت خاندان ہر مہم وچ اہم رہیا۔ ایہو وجہ اے کہ جدوں رنجیت سنگھ نے چار جولائی 1799ء نوں دہلی دروازے تے حملہ کیتا تے دروازہ نہ کھل سکیا۔ اگلے دن شہر وچ اپنے حمایتیاں دی مدد نال لوہاری بوہا کھلوا لیا۔ رنجیت سنگھ دروازہ کھلدیاں ای حویلی دیوان لکھپت رائے تے حملہ آور ہویا۔ ایہ حویلی شاہ عالمی دروازے دے اندر واقع سی تے ایہدے وچ مہر سنگھ رہندا سی۔ ایہ یکے ازسہ حاکمان شہر وچوں سی۔ مہرسنگھ نے اک بھس فروش دے کول پناہ لئی پر گرفتار ہو گیا۔ کوٹ لکھپت دے مشرق والے جوہر وانگوں اک بہت وڈا جوہرڑ مغرب دی سمت سی 1990ء وچ ایہنوں بھر کے اوتھے کڑیاں دا سرکاری سکول بنا دتا گیا اے۔ پنڈ دے جنوب ول پرانا قبرستان اے جہنوں اوتھے دفن بزرگ بابا اکبر شہید دے ناں نال اکبرشہید قبرستان کہیا جاندا اے۔ ساون دے مہینے وچ ایتھے میلا لگدا اے۔ کوٹ لکھپت تے ماڈل ٹائون دے درمیان اہ علاقہ جتھے ماڈل ٹائون فلیٹس تے اتفاق ہسپتال موجود اے۔

ایتھے 1978ء تک ٹاہلیاں دے رُکھاں نال بھریا جنگل سی۔ رکھ کوٹ لکھپت لماں عرصہ لہور دا سرحدی علاقہ رہیا۔ فیر ایہدیاں کجھ زمیناں تے ماڈل ٹائون بن گیا تے کجھ زمین تے انڈسٹریل سٹیٹ بن گئی۔ دیوان لکھپت رائے تے اوہناں دا خاندان لہور دے نمایاں لوگ سن۔ آزادی دے بعد لکھپت رائے دی نسل ہندوستان نقل مکانی کر گئی۔ اوہ لوک کوٹ لکھپت توں واقف نیں یاں نہیں ایہدا کوئی پتہ نہیں۔ میں ایس علاقے وچ نکی عمر دے دن گزارے نیں۔ باقی پرانے پنڈاں وانگوں ہن ایتھے وی گندگی تے گھراں وچ نکافی گنجائش نے سب کجھ گہنا دتا اے۔
کنیہالال نے دیوان لکھپت رائے تے اوہدے بھرا جسپت رائے دی حویلی دے بارے تفصیل لکھی اے۔ شاہ عالمی دروازے دے اندر بازار ہٹیار وچ ایہ پرانیاں حویلیاں سن۔ دوہاں حویلیاں دے وچکار اک راہ اے جہنوں لکھپت رائے دا پہلہ کیہا جاندا اے۔ جنوبی حویلی دیوان لکھپت رائے دی تے شمالی دیوان جسپت رائے دی سی۔ عمارت اوہناں دی چونہ گچ استرکار تے دومنزلہ وسہ منزلہ سی۔ دوویں بھرا اینے دولت مند سن کہ دیوان لکھپت رائے نے جدوں اپنے پُتر دا ویاہ کیتا تے لہور وچ فی کس ہندو مسلمان اک اک گنڈورا ڈھائی ڈھائی سیر وزن کھانڈ دا ونڈیا۔ دوہاں حویلیاں دے کول کئی عالی شان عمارتاں اوہناں دی ہن تک یادگار نیں۔ دیوان لکھپت رائے دا اک وڈا طویلہ بازار پاپڑ منڈی وچ سی جو سکھ عہد وچ ضبط رہیا تے انگریز عہد وچ نیلام کیتا گیا۔ کنیہا لال کہندے نیں کہ ایس طویلے دا ادھا حصہ اوہناں نے نیلامی وچ خریدیا تے ادھا حصہ سوہن شاہ نے لیا۔ دوہاں بھراواں نے ایتھے دو پکے تالاب بنائے سن۔ رنجیت سنگھ دے وقت کالونام دے اک بندے نے جو اپنے آپ نوں دیوان لکھپت رائے دی اولاد کہندا سی ساری جائیداد جدی ویچ دتی۔ ایہ دوویں حویلیاں باقی سن جہناں نوں مہاراجہ رنجیت سنگھ ملتاندے نواباں نوں دے دتا۔ زکریا خان لہور تے ملتان دا گورنر سی۔ اوہنے کوڑامل نوں ملتان دا دیوان مقرر کیتا۔ 1746ء دے شروع وچ لہور دا گورنر یحییٰ خان بنیا۔ اوہدے دور وچ سکھاں نال مقابلے وچ دیوان لکھپت رائے دا بھرا ماریا گیا۔ دیوان لکھپت رائے نے جسپت رائے دی موت دا بدلہ لین لئی سکھ قوم نوں ختم کرن دی قسم کھادی۔ اوہنے پہلے قدم دے طور تے لہور دے اوہناں سکھاں نوں پھڑ کے قتل کرن دا حکم دتا جو گھریلو ملازم تے چھوٹے دکاندار سن۔ کوامل نے لہور دے بااثر ہندوئواں نوں نال لے کے لکھپت رائے توں اوہناں بے گناہ سکھاں دی جان بخشی دی درخواست کیتی جو بیکار ثابت ہوئی۔ سارے گرفتار سکھاں نوں 10مارچ 1746ء نوں قتل کر دتا گیا۔ لکھپت رائے آپ اک وڈا لشکر لے کے سکھاں نال لڑن نکلیا جو جنگلاں تے پہاڑاں وچ لکے سن۔ لکھپت رائے دی ایہ مہم یکم مئی 1746 نوں اوس ویلے ختم ہوئی جدوں تقریباً ست ہزار سکھ قتل ہوئے تے تن ہزار نوں پھڑ لیا گیا۔ اوہناں نوں وی گرفتار کرکے لہور لیاندا گیا تے بعد وچ مار دتا گیا۔ کوڑامل دل برداشتہ ہو کے ملتان ٹر گیا۔
یحییٰ خان دا بھرا شاہنواز لہور دا گورنر بنیا تے اوہنے لکھپت رائے دی تھاں کوڑامل نوں لہور دا دیوان بنا دتا۔ 11جنوری 1748ء نوں احمد شاہ ابدالی نے لہور تے قبضہ کیتا تے اک افغان سردار جملہ خان نوں اپنا گورنر بنایا تے دیوان لکھپت رائے نوں فیر توں دیوان مقرر کر دتا۔ شاید دوہاں دے وچکار سکھاں نال دشمنی دا سانجھا جذبہ موجود سی۔ شاہنواز نوں دلی نسنا پیا۔ 12مارچ 1748ء نوں سرہند دے نیڑے شکست کھان دے بعد احمد شاہ واپس ٹر گیا۔ معین الملک لہور دا گورنر مقرر ہویا کوڑامل نوں دیوان دے طور تے بحال کیتا گیا تے ملتان دا نایب گورنر وی بنا دتا گیا۔ دیوان لکھپت رائے نوں پھڑ لیا گیا اوہنوں تریہہ لکھ جرمانہ کیتا گیا جہدا اوہ صرف اک فیصد ادا کر پایا۔ کوڑامل نے باقی رقم ادا کرکے اوہنوں سکھاں دے حوالے کر دتا جہناں نے اوہنوں اک کوٹھڑی وچ بند کر دتا۔ لہور دے خزانیاں دا مہتمم دیوان لکھپت رائے چھ مہینے تک بھکھ‘ تریہہ تے ذلت برداشت کردا مر گیا۔ کوٹ سنسکرت دا لفظ اے جہدا مطلب بہت سارے حصے تے فصیل بند علاقے دے نیں۔ جتھے جتھے کسے علاقے دے نال کوٹ دا لفظ آندا اے مستنصر حسین تارڑ صاحب دس رہے سن کہ اوہدے توں مراد قلعہ اے۔ معروف محقق اقبال قیصر نے وی کوٹ دے لفظ دا ایہو پس منظر دسیا۔ کوٹ لکھپت دی پرانی آبادی اک ٹیلے تے معلوم ہوندی اے۔ ایتھے قلعہ والی مسجد دے ناں توں اک پرانی مسجد اے۔ میرے اک دوست ایس مسجد دے نیڑے گلی وچ رہندے نیں۔ اوہناں دا اے کہ 1980ء دے نیڑے جدوں اوہناں دے والد نے ایتھے گھر بنایا تے زمین توں پرانے زمانے دیاں بنیاں چھوٹیاں اٹاں نکلیاں۔ انج دیاں اٹاں ایس علاقے دیاں کئی تھاواں توں نکلدیاں رہیاں۔ گمان اے کہ کوٹ لکھپت دا قدیم قلعہ ایسے مسجد دے نیڑے سی جناب اقبال قیصر شجرہ و حقیقت دیہہ کوٹ لکھپت 1868ء دا حوالا دے کے دسدے نیں۔(جاری اے)

کہ ایہ قلعہ ہزاراں ورھے پرانا سی جہنوں لکھپت رائے مرمت کرکے اپنے استعمال وچ لے آیا۔ ہولی ہولی سارے علاقے تے مکانات تعمیر ہو گئے۔ کوٹ لکھپت دے کھنڈرات زمین وچ دفن ہو گئے۔ تحقیق دوران مینوں بھارتی گجرات وچ کوٹ لکھپت دے قصبے دا پتہ لگا۔ ایس قلعہ نما قصبے دی فصیل تے دروازہ چنگی حالت وچ اے پر کہیا جاندا اے کہ ایتھے ویرانی تے بھوتاں دا ڈیرہ اے۔
بھارت دی کسے مشہور فلم دی شوٹنگ ایس قلعے وچ ہوئی اے حیرت دی گل ایہہ وے کہ ایس کوٹ لکھپت نوں آباد کرن والے دا ناں رائو لکھپت دسیا جاندا اے۔ یعنی لہور والے لکھپت رائے تے گجرات والے لکھپت رائو وچ صرف رائو تے رائے دا فرق اے۔ ایہ فرق وی اوس ویلے کوئی حیثیت نہیں رکھدا جدوں پتہ لگے کہ ایہ دوویں ناں راجپوت قوم دی پچھان نیں۔ گجرات دا کوٹ لکھپت 1750 دے نیڑے قائم ہویا۔ اوتھے کوئی آبادی نہیں۔ کیہ پتہ اوہنوں وی دیوان لکھپت رائے نے ای تعمیر کرایا ہووے پر اوتھے رہائش اختیار کرن دا موقع نہ مل سکیا۔ دیوان لکھپت رائے اک تریخ ساز شخصیت سی۔ اوہنے حساب دانی دے نال تلوار دے جوہر وی وکھائے۔ ممکن اے کوٹ لکھپت دے ٹیلیاں تے بنے کسے مکان دی کدی کھدائی کیتی جاوے تے اندروں تیار سینکڑوں سال پرانے نوادرات مل جان۔ ضروری تے نہیں تریخ ساریاں شہادتاں اکو ویلے سامنے لے کے آوے کئی حقائق پردے دے پچھے پئے رہندے نیں اسیں پردہ ہٹاندے آں تے سامنے آ جاندے نیں۔
لہور توں قصور ول جائیے تے راہ وچ کاہنہ دا قصبہ آندا اے ہن ایناں پھیل چکیا اے کہ جیویں نواں شہر آباد ہو گیا ہووے جتھے قلعہ گوجرسنگھ آباد اے اوتھے کئی مغل سرداراں دے باغات تے مکان ہوندے سن۔ کاہنہ دے نال قلعہ گوجرسنگھ دا ذکر اک وجہ نال آیا۔ احمدشاہ ابدالی نے لہور دے مغل امراء نوں رج کے لٹیا۔ ابدالی دے بعد وی بدامنی جاری رہی ایتھے زین خان کوکلتاش دا اک عالی شان باغ ہوندا سی جہدے آثار بارے مولوی نوراحمد چشتی نے ذکر کیتا اے۔ ایہ 1770ء توں 1774ء تک دا زمانہ اے جدوں جے سنگھ کاہنیہ نے ایس علاقے تے یلغار شروع کیتی۔ جے سنگھ کاہنیہ سکھاں دی بارہ مثلاں وچوں ستویں مثل کاہنیہ دا بانی سی۔ جے سنگھ کاہنہ دا رہن والا سی ایس لئی ایہ مثل کاہنیہ کہلائی۔ ایہ علاقہ ایس توں پہلاں آباد سی پر کاہنہ دا ناں کیوں پیا ایہ اجے تک پتہ نہیں لگ سکیا۔ غارت گراں دے دور وچ سکھ سرداراں نے پنجاب دے علاقے ونڈ رکھے سن جے سنگھ نوں امرتسر تے پہاڑاں دا درمیانی علاقہ ملیا سی۔ نادرشاہ تے احمد شاہ ابدالی دے متواتر حملیاں تے سکھاں دیاں لڑائیاں وچ بہت کجھ لٹ چکیا سی پر زین خان دا پوترا نورالدین خان کجھ ساکھ رکھدا سی۔ اوہنے جے سنگھ کاہنیہ نو ںدس ہزار روپیے نقد جرمانہ بھر کے اپنے محلہ والیاں نوں اوہدے ظلم توں بچا لیا تے ایہ تحریر لکھوائی کہ اگوں کوئی سکھ ایس محلے تے دست درازی نہیں کرے گا پر ایس تاوان نما رقم دی شہرت ہو چکی سی تے دوجے سکھ سردار وی ہتھیار بنھن لگ پئے۔ بھنگی مثل دے سردار جگت سنگھ نے محلے تے دھاوا بول دتا۔ نورالدی نے جے سنگھ دی سند وکھائی پر کجھ اثر نہ ہویا۔ لوک منتشر ہو گئے تے محلہ ویران ہو گیا۔
اج جتھے ایبٹ روڈ تے ٹیلی ویژن سٹیشن تے ڈی جی پی آر دا دفتر اے اوتھے تھوڑا جیہا اگے جائو تے اوسے ہتھ تے اک عمارت دے پچھے گلی نما راہ جاندا اے جو پارکنگ لئی رکھیا گیا اے۔ ایتھے بیری دے دو پرانے رُکھ تے پرانے کھنڈرات دے آثار موجود نیں۔ قیاس اے کہ ایہ وی اوسے زمانے دیاں عمارتاں دے نیں جدوں جے سنگھ تے جگت سنگھ حملہ آور ہوئے۔ کاہنیہ مثل بنیادی طور تے سندھوجٹ نیں۔ اٹھارویں صدی عیسوی وچ پنجاب مغلاں تے افغاناں دی لڑائی پاروں کمزور ہو چکیا سی۔ مغل امراء مقامی آبادی دے نال میل جول ودھا چکے سن جد کہ افغان حملہ آور لٹ مار کر کے ٹر جاندے۔ ایس صورتحال وچ سکھا ںدیاں باراں مثلاں قائم ہوئیاں۔ ایہ مثلاں انج جیویں باراں چھوٹیاں چھوٹیاں ریاستاں سن۔ کاہنیہ جٹ بھنگی جٹاں دا متبادل بن کے ابھرے تے چھیتی ای سب توں طاقتور مثل بن گئے۔ کاہنیہ مثل نے رنجیت سنگھ دے باپ نوں جموں تے قبضے توں روکیا۔ ایس سلسلے وچ دوہاں مثلاں دے وچکار کئی لڑائیاں ہوئیاں۔ جے سنگھ دے بعد اوہدی بہو سداکور نے قائدانہ کردار ادا کیتا۔ اٹھارویں صدی عیسوی دے آخر تک لہور دی حکومت دین دا وعدہ کر لیا۔ سداکور نے اپنی دھی مہتاب کور دے شوہر رنجیت سنگھ نوں مشورہ دتا کہ لہور تے قابض ہوندے ای پنجاب دا پورا خطہ عملداری وچ شامل کیتا جا سکدا اے۔ 7جولائی 1799ء نوں سداکور رنجیت سنگھ دے نال تے 25 ہزار فوجیاں دے نال لہور تے حملہ آور ہوئی۔ بھنگی مثل دے سردار نس گئے تے لہور تے رنجیت سنگھ دا قبضہ ہو گیا۔ 1801ء وچ رنجیت سنگھ دی تخت نشینی تے تاجپوشی دے معاملے نبھائے۔ سداکور میدان جنگ توں کدی نہیں گھبرائی۔ 2007ء دی مردم شماری دے مطابق کاہنہ دی آبادی 80 ہزار سی۔ 2022ء تک آبادی وچ تیز رفتار وادھا ہویا۔ اندازا اے کہ ہن ایہ دو لکھ توں ودھ چکی اے۔
کاہنہ غلہ منڈی ہون دی وجہ نال آل دوالے دے پنڈاں لئی اہم رہیا اے۔ (جاری اے)

ہن ایہ پرانا کاہنہ تے کاہنہ نو وچ تقسیم ہو گیا اے۔ 1989ء دی گل اے میں ایف اے دا امتحان دتا ہویا سی کاہنہ وچ اک دوست نے بابا جماعت سنگھ دے گوردوارے وچ ہیلتھ کلب بنا رکھیا سی۔ مینو ںسدیا‘ گوردوارے دی زمین فیروزپور روڈ تے دکاناں نیں جتھے قبضے ہو چکے نیں گوردوارے دے اندرونی حصیاں تے وی تجاوزات ہو چکیاں نیں۔ صرف مرکزی عمارت باقی اے۔ بابا جماعت سنگھ کاہنیہ دے متعلق اک دلچسپ کہانی مشہور اے۔ بابا جماعت سنگھ ڈنگر چوری کردا سی۔ اک واری چوری کیتے ڈنگراں دے نال جا رہیا سی کہ مالک پچھا کردے آ گئے۔ بابا جماعت نے دعا کیتی کہ جے رب اوہنوں بچا لوے تے اوہ تایب ہو کے باقی زندگی دھرم دے ناں کر دیوے گا۔ ڈنگراں دے مالک کول آئے پر اپنے جانور پچھان نہ سکے۔ ایس واقعے دے بعد بابا جماعت سنگھ نے توبہ کر لئی۔ ایہ گوردوارہ اوہناں دی یادگار اے۔ انگریز پنجاب تے قابض ہوئے تے اوہناں نے ایس علاقے نوں رنجیت سنگھ دے اتحادیاں دا مرکز خیال کر کے سخت پابندیاں وچ رکھیا۔ کئی سندھو اپنیاں زمیناں تے املاک توں محروم ہو گئے۔ اوہناں نوں پناہ لئی دوجے علاقیاں ول جانا پیا۔ کجھ نے کاشتکاری دی تھاں وپار ورگے کم شروع کر دتے۔ کاہنہ وچ حالات نوں قابو وچ رکھن لئی انگریز حکومت نے پولیس دی چوکی قائم کیتی۔ مورخین دا خیال اے کہ انگریز تے مغل دور دی دستاویزات وچ کاہنہ دا ذکر موجود اے پر ایہ نمایاں قصبہ نہیں سی۔ لہور توں قصور جاندے ہوئے مزنگ‘ اچھرہ‘ امرسدھو تے کاہنہ آندے نیں۔ ایہدے بعد للیانی دا علاقہ آندا اے۔ لہور دے دوجے لاگے قصبے تے پنڈاں وانگوں کاہنہ دا ریکارڈ اوس ویلے توں ملدا اے جدوں پہلی واری سرکاری ریکارڈ مرتب کیتا گیا پر ایہ قصبہ ایس توں پہلاں موجود سی۔ کدوں توں موجود سی ایہ کہنا مشکل اے۔ بس اک اندازا کیتا جا سکدا اے کہ تن سو ورھے پہلاں جتھوں دے جنگجو پورے پنجاب وچ پائے جاندے سن اوہ آبادی پنج چھ سو ورھے پرانی تے ضرور ہووے گی۔
قبرستان مر جان والیاں دا حال تے زندہ لوکاں دا مستقبل نیں۔ لہور نوں حضرت مجدد الف ثانیؒ نے قطب الارشاد قرار دتا جو رواج لہور وچ مقبول ہوندا اے اوہنوں پوری دنیا پذیرائی دیندی اے۔ ایہ خوبی صرف جغرافیہ وچ نہیں لہور دے وسنیکاں دی وجہ نا لوی اے۔ اجہے لوک مرن دے بعد جتھے دفن ہوندے نیں اوہ تھاواں تریخی ہوندیاں نیں۔ ایتھے تریخ ساہ لیندی اے۔ پنجابی زبان وچ میانا دا مطلب مُلا تے عالم فاضل اے۔ محلہ پیرمزنگ دے جنوب و مغرب وچ اک قدیم آبادی سی مکان زیادہ نہیں سن۔ صرف علماء تے دینی تعلیم نال جڑے بندے رہندے سن۔ ایہ آبادی کدوں توں سی ایہدی خبر نہیں بس ایہ اندازہ ہوندا اے کہ مزنگ دی بستی توں پہلاں میانی دا پنڈ موجود سی۔ شاید اوہدا ناں کجھ ہور سی۔ پرانی آبادی دے آثار حضرت طاہر بندگی دے مزار دے نیڑے ہو سکدے نیں۔ کئی ورھے پہلاں جدوں میں میانی صاحب قبرستان وچ اہم شخصیات دیاں قبراں دے بارے اک رپورٹ بنانی سی تے ایہ ویکھ کے حیرت ہوئی کہ محمد عبداللہ بھٹی (دُلابھٹی) دی ساڑھے پنج سو ورھے پرانی قبر دی چنگی دیکھ بھال کیتی جا رہی سی۔ ایہدے توں اندازہ کیتا جا سکدا اے کہ اکبر بادشاہ نوں چیلنج کرن والا دُلا بھٹی جدوں ایتھے دفن ہویا تے ایس توں پہلاں ایہ علاقہ معروف سی۔ ایتھے آغا حشر کاشمیری‘ خواجہ پرویز‘ شوکت تھانوی‘ مولانا احمد علی لہوری‘ سعادت حسن منٹو‘ رستم زماں بوٹا پہلوان‘ خواجہ دل محمد سنے ان گنت نامور شخصیات آسودہ خاک نیں۔
پچھلے پنج سو ورھیاں وچ اندرون لہور تے اوہدے نیڑے جنے مزارات‘ مقبرے تے یادگاراں نظر آندے نیں اوہ مغل تے افغان سرداراں دیاں نیں۔ شاہ حسین، حسو تیلی تے شاہ عنایت قادری توں علاوہ شاید ای کسے مقامی بزرگ دی یادگار ہووے لہور دے اصل باشندے تے وسنیک قبرستان بی بی پاک دامناں تے میانی صاحب وچ دفن ہوندے رہے۔ گوالمنڈی دی آبادی دے تھلے قدیم قبرستان اے۔ ٹیکسالی گیٹ دے سامنے وی قدیم قبرستان تے شمشان گھاٹ سی۔ شیخ طاہر بندگی جہانگیر بادشاہ دے دور وچ سرہند توں آئے تے ایس مقام تے رہائش اختیار کیتی۔ کنیہالال دے بقول شیخ طاہر کیوں جے عالم و فاضل تے فقیر کامل سن ایسے لئی کجھ ای ورھیاں وچ ہزاراں لوک اوہناں دے مرید ہو گئے۔ شیخ طاہر نے ایتھے اک درس گاہ تعمیر کیتی جتھے اوہ دین دی تعلیم دیندے۔ مدرسے وچ مولوی لوک رہندے۔ ایس واسطے ایس بستی دا ناں میانی مشہور ہو گیا۔ شیخ طاہر اپنے مدرسے وچ علم فقہ و حدیث و تفسیر بلامعاوضہ پڑھاندے۔ 1040 ہجری وچ شیخ طاہر انتقال کر گئے۔ اوہناں دی وفات دے بعد بہت عرصے تک ایہ محلہ آباد رہیا ایس درگاہ توں سینکڑوں طالب علم فارغ التحصیل ہوئے۔ اجہے قصے وی مشہور ہوئے کہ مدرسے وچ جن انسان دا روپ دھار کے دینی تعلیم حاصل کردے سن۔ لہور تے سکھ غارت گراں نے قبضہ کیتا تے ہر پاسے تباہی و بربادی نظر آن لگ پئی۔ مدرسے دے انتظامات تے واہوا رقم خرچ ہوندی۔ شہر دے امیر سرپرستی کردے۔ غارت گراں نوں یقین سی کہ مدرسے وچ دولت چھپائی گئی اے۔ لٹیریاں نے حملہ کیتا تے قرآن پاک دے سینکڑوں ورھے قدیم نادر نسخیاں سنے ہزاراں دوجیاں کتاباں وی نال لے گئے۔ بعد وچ پتہ لگا کہ ایہناں غلافاں وچ سونا چاندی نہیں کتاباں نیں تے میانی پنڈ دے باہر سٹ کے ٹر گئے۔ لٹیریاں نوں دولت نہ ملن دا دکھ سی۔ اوہ اپنا غصہ کڈھن تے تل گئے۔

سارے پنڈ نوں اگ لا دتی پنڈ سڑ کے سواہ ہو گیا۔ ایس اگ نے بھاویں سب کجھ ساڑ دتا پر دو عمارتاں اپنے آثار باقی رکھن وچ کامیاب ہوئیاں شیخ محمد طاہر دا مزار تے مدرسے دی پرانی عمارت۔ ممکن اے ایہناں عمارتاں دے آل دوالے پرانے پنڈاں دے کچے پکے آثار موجود ہون۔ ایتھوں اک راہ ایمن آباد دے نال بہن والے گندے نالے ول نکلدا اے۔ ممکن اے ایہناں مکاناں دیاں نینہاں تھلے پنج ڈھیرہ میانی ہووے۔ غارت گراں دے حملے تے تباہی دے بعد ایتھے آباد لوک آل دوالے دے علاقیاں وچ ٹر گئے۔ کجھ چر ایہ تھاں ویران رہی فیر پہلے توں موجود پنج قبراں دے نیڑے مزنگ دے لوکاں نے اپنے مردے دفن کرنا شروع کر دتے۔ پنج قبراں دی نسبت توں ایہ پنڈ پنج ڈھیرہ میانی وی کہلاندا رہیا اے۔ میانی صاحب قبرستان وچ کئی احاطے نیں۔ پہلا احاطہ شیخ طاہر بندگی دے ناں نال منسوب اے۔ ایس احاطے وچ بلاشبہ ہن تک کئی لکھ لوک دفن ہو چکے نیں۔
شیخ طاہر بندگی قادری نقشبندی سلسلے دے بزرگ سن۔ شاہ کمال کنتلی دے مرید تے سلسلہ مجددیہ وچ شیخ احمد دے خادم سن۔ دوجا احاطہ باغیچہ و مقبرہ گل بیگم اے۔ گل بیگم رنجیت سنگھ دی محبوبہ سی جہدی خواہش تے رنجیت سنگھ نے مسلماناں وانگوں ویاہ کیتا۔ اوہنے اپنی زندگی وچ پنج ڈھیرہ میانی وچ باغیچہ تے اپنے واسطے مقبرہ بنوایا۔ مقبرے دی عمارت بڑی ودھیا سی۔ بالاخانہ دریچے دار بنایا گیا جہدے تے شعر لکھے گئے۔ باغ وچ انگور تے دوجے پھلدار پودے تے رُکھ لائے گئے۔ تریجا احاطہ پیرزاہدی دا اے۔ چوتھا احاطہ و مسجد میاں سلطان ٹھیکیدار‘ پنجواں احاطہ قبر مولوی جامی دا اے۔ مولوی جامی جہانگیری و شاہجہان دے دور دے بزرگ سن۔ اوہناں دی قبر دے نیڑے اک پرانا کھوہ بنیا ہویا سی۔ چھیواں احاطہ قبرنواب سعادت یار خان والی معزول بہاولپور دا اے۔ ستواں احاطہ حاجی نور دا اے۔ حاجی نور اک متمول بندہ سی تے اوہنے شاہجہاں دے نوں قندھار دی مہم لئی اک کروڑ روپیے قرض دتا۔ کئی ورھے بعد بادشاہ نے قرض پرتانا چاہیا تے حاجی نور نے اوہنوں اپنا پُتر کہہ کے رقم لین توں انکار کر دتا۔ میانی صاحب قبرستان دا اٹھواں احاطہ شیخ عارف چشتی دی قبر دا اے۔ مزنگ پنڈ دے لوک روایت کردے رہے نیں کہ اوہناں دی قبر تے رات نوں چراغ بلدا نظر آندا۔ نیڑے جاندے تے کوئی چراغ نہیں سی ہوندا۔ دسواں احاطہ سید چراغ شاہ حکیم دا اے۔ ایس احاطے وچ باغ تے چرخی والا کھوہ بنوایا گیا۔
میانی صاحب قبرستان 149 ایکڑ تے کھلریا اے تے ایہدے وچ تقریباً تن لکھ قبراں دی گنجائش سی جو مبالغہ نہ سمجھیا جاوے تے ویہہ لکھ توں ودھ ہو چکیاں نیں۔ ایتھے کدھرے وی پیر رکھدے ہوئے دھڑکا رہندا اے کہ ابدی نیند سُتی کسے ہستی د ے آرام وچ خلل نہ ہووے۔ میانی صاحب قبرستان اک کمیٹی دے زیرانتظام اے جو 31مئی 1962ء نوں ایکٹ دے راہیں قائم ہوئی۔ قبرستان دے وچکاروں گزرن والیاں چھوٹیاں وڈیاں سڑکاں ایہنوں وکھووکھ حصیاں وچ ونڈدیاں نیں۔ ایس مٹی وچ وڈے وڈے صوفیاء‘ شاعر‘ افسانہ نگار‘ قومی ہیرو‘ صحافی‘ فوجی تے آرٹسٹ آسودہ نیں۔ لہور دے آل دوالے سمجھے جان والے علاقے ہن گنجان آبادیاں بن چکے نیں۔ روزانہ درجناں میتاں تدفین لئی لیائیاں جاندیاں نیں۔ قبرستان نوں جگہ دی ڈاڈھی کمی دا سامنا اے۔ 2009ء وچ حکومت پنجاب نے ایس گل دا نوٹس لیا کہ میانی قبرستان وچ شہر دے طاقتور لوکاں نے نجائز احاطے بنا رکھے نیں فرضی قبراںبنا کے اپنے زندہ لوکاں لئی تھاواں تے قبضہ کیتا گیا اے۔ انسدادی کاروائی ہوئی تے کئی کنال زمین بازیاب کرا لئی گئی۔ سینکڑوں گورکن نیں پر کئی حصے مکمل نظرانداز نیں۔ ایتھے لاوارث دفنان والا حصہ ہزاراں قبراں وچ بدل چکیا اے۔
سکول وچ سی شعروادب دیاں محفلاں تے ادبی شخصیات نال لگائو ودھدا جا رہیا سی اک صاحب نے پاک ٹی ہائوس تے چائنیز لنچ ہوم دا دسیا جتھے ہر جمعرات نوں ادیب‘ شاعر تے ف نکار اکٹھے ہوندے‘ کوئی واقف نہیں سی۔ خاموشی نال اک کونے وچ جا کے بہہ جاندا۔ فیر نام معلوم ہون لگے، جیلانی کامران، بابا ظہیر کاشمیری، اسرار زیدی، ڈاکٹر وحیدقریشی، کمال احمد رضوی، یونس جاوید، یونس ادیب، اک واری بابا یونس ادیب نے ساغرصدیقی دے مزار تے میلے دی اطلاع دتی۔ یونس ادیب لہور شہر نال محبت کرن والے سن لہور تے اک کتاب‘ میرا شہر لہور وی لکھی۔ جولائی دا مہینہ سی میانی صاحب قبرستان دا مغربی حصہ چوبرجی نال توں قرطبہ چوک ول آن والی سڑک دے بالکل نیڑے اے۔ کھبے ہتھ اک راہ قبرستان نوں جاندا اے۔ کوئی پنجاہ گز اگے ساغرصدیقی دی کچی قبر سی۔ ایہناں دیہاڑیاں قبر نوں پکا کم کرن دا کم ہو رہیا سی۔ میلے وچ نامور اداکار مصطفی قریشی، نوجوان گلوکار سہیل اخلاق ، مشہور سازندے استاد صادق مانڈوے والا، ساغرصدیقی نال محبت کرن والیاں ادبی و ثقافتی شخصیات شریک ہوئیاں۔ میانی صاحب وچ ایہ میرا پہلا داخلہ سی۔ ساغرصدیقی لہور دے درویش شاعر سن ساری حیاتی فٹ پاتھاں‘ سڑکاں تے ہوٹلاں دے چھجیاں دے تھلے اک کمبل وچ گزار دتی۔
فقیہہ شہر نے تہمت لگائی ساغر پر
یہ شخص درد کی دولت کو عام کرتا ہے
٭٭٭
جس دور میں لٹ جائے فقیروں کی کمائی
اس عہد کے سلطاں سے کوئی بھول ہوئی ہے
٭٭٭
میں نے پلکوں سے در یار پہ دستک دی ہے
میں وہ سائل ہوں جسے کوئی صدا یاد نہیں
آئو اک سجدہ کریں عالم مدہوشی میں
لوگ کہتے ہیں کہ ساغر کو خدا یاد نہیں
گورکن اجیہاں قبراں نوں نظر وچ رکھدے نیں جتھے کوئی ورھیاں توں فاتحہ پڑھن نہیں آندا۔ اجیہاں قبراں نوں ہموار کر کے نویں مردیاں لئی تھاں بنا دتی جاندی اے۔ ایہ اندازا کرنا اوکھا اے کہ ایتھے موجود قبراں دی گنتی کنی اے۔ دُلا بھٹی اکبر دور دا کردار اے۔ دُلا بھٹی نے مغلاں نوں غیرملکی حملہ آور کہہ کے ٹیکس دا کرن توں انکار کیتا۔ اکبری فوجاں نال اوہدیاں جھڑپاں نے اوہنوں مقامی آبادی دا ہیرو بنا دتا۔ چھبی مارچ 1599ء نوں دلی دروازے دے باہر کوتوالی چوک وچ دُلابھٹی نوں پھانسی دے دتی گئی تیراں جنوری نوں ہر ورھے پنجاب وچ لوہڑی دا تہوار منایا جاندا اے۔ ایہ تہوار دُلابھٹی نال منسوب اے۔ پنجابی شاعراں نے دُلے دی وار منظوم جنگ نامہ لکھ کے اوہنوں خراج تحسین پیش کیتا۔ ایسے دُلا بھٹی دی قبر میانی صاحب دی ابتدائی قبراں وچوں اک اے۔

میں ڈھانواں دلی دے کنگرے
نالے کراں لہور تباہ نی
سنے اکبر بنھاں بیگماں
پاواں پنڈی والے راہ نی
میانی صاحب دی مرکزی جنازہ گاہ دے سامنے سڑک پار کرو تے غازی علم الدین شہید دا مزار اے۔ غازی علم دین نے رسول پاکؐ دی شان وچ گستاخانہ کتاب لکھن والے راجپال نوں انگریز حکومت ولوں سزا نہ ملن تے قتل کر دتا۔ اوہناں دا جنازہ لہور دے تریخی تے وڈے جنازیاں وچ شمار ہوندا اے۔ فاتحہ پڑھن لئی سارا دن لوک ایتھے آندے رہندے نیں۔ مزار حضرت طاہر بندگی دے نیڑے میجر شبیر شریف دی قبر اے۔ میجر شبیرشریف 1971ء دی جنگ وچ بھارت نال لڑدے ہوئے شہید ہوئے تے اوہناں نوں نشان حیدر عطا کیتا گیا۔ اوہناں دے چھوٹے بھائی راحیل شریف آرمی چیف رہے نیں تے ہن سعودی عرب وچ مسلم اتحادی فوجاں دے معاملے ویکھ رہے نیں۔ قرطبہ چوک توں قبرستان نوں دو حصیاں وچ ونڈن والی سڑک توں آئو تے کھبے ہتھ واصف علی واصف دا مزار اے۔ واصف صاحب دے پراثر جملیاں نے لکھاں بندیاںنوں متاثر کیتا۔ کرن کرن سورج ورگیاں کافی کتاباں مقبول ہوئیاں۔ پہلے ایہ کچی قبر سی جہنوں ہولی ہولی پکی تے فیر قریبی قبراں نوں شامل کر کے اک کھلے مزار دی شکل دے دتی گئی اے۔ حافظ محمود شیرانی نے پنجاب نوں اردو زبان دی جائے ولادت و میدان ارتقاء ثابت کیتا اے۔ اوہناں دے فرزند اخترشیرانی رومانوی شاعری دا حوالا نیں۔ میانی صاحب نہ گائوں رہیا نہ فقط قبرستان اے۔ ایتھے گزرے وقتاں دا لہور اے جہنوں مٹی پا کے سلا دتا گیا اے۔
ٹھوکر نیاز بیگ توں رائے ونڈ ول جان والی سڑک بڑی مصروف اے۔ ایس سڑک تے نواب ٹائون علی رضا آباد (علاقہ نواب صاحب) دبئی پیلس اتحاد ٹائون ایگریکس ٹائون ایل ڈی اے ایونیو ون پنجاب یونیورسٹی ٹائون سنے کئی آبادیاں نیں۔ علی رضا آباد دے کول امباں دے باغ دا اک حصہ ہن وی باقی اے۔ امب دا موسم آندا اے تے باغ دا ٹھیکیدار دیسی امب توڑ کے سڑک کنڈھے رکھ دیندا اے۔ 1990ء دے نیڑے رائے ونڈ روڈ دے دوہاں پاسے امب دے وسیع باغات سن۔ فالسہ تے دوجے پھلدار درختاں دے بہت سارے قطعات سن۔ رہائشی سکیماں لئی رائے ونڈ روڈ دی طلب ودھی تے کھیت تے باغات کٹ دتے گئے۔ ہن ایتھے مکانات نیں سڑکاں نیں تے نویاں عمارتاں اسمان تک اُچیاں تعمیر کیتیاں جا رہیاں نیں۔ ایہ علاقہ مغل تے سکھ دور وچ رکھ کھمبہ کہلاندا سی۔ رکھ کھمبہ اک غیرآباد علاقہ سی جنگل قدرتی پانی دے جوہڑ انسانی قامت جناں گھاہ تے سرکنڈے سن۔ کئی طرح دے موذی جانور ایس رکھ وچ گھمدے سن۔ انسانی آبادی تے اوہدی لوڑ محدود سی‘ لہور تے حملہ کرن والے لشکر دتی چلے جاندے یاں لٹ مار کرکے اودھر دا رخ کر لیندے جتھوں بھکھ تے اپنے توں طاقتور دشمن دا ڈر اوہناں نوں پنجاب ول گھلدا۔
لہور صرف چاردیواری وچ آ باد سی بیرون فصیل جو پنڈ تے قصبے سن اوہ وی زیادہ فاصلے تے نہیں سن۔ 1839ء وچ انگریز فوج شاہ شجاع دے نال کابل اپڑی۔ شہر دے اک رئیس علی رضا خان نے ایس فوج دی خوب سیوا کیتی۔ انگریز فوج محاصرے وچ آئی تے علی رضا خان نے فوج نوں رسد تے کپڑا اپڑایا۔ بہت سارے انگریز افغانستان وچ قید ہو گئے اوہناں دیاں بیوی وی غلام بنا لئیاں گئیاں۔ ایس موقعے تے علی رضا خان نے اوہناں گرفتار انگریز عورتاں تے مرداں دی لوڑ پوری کیتی اوہناں دی آسانی لئی اہم ذمہ داریاں نبھائیاں۔ قیدیاں دے محافظ محمد شاہ خان نوں پنج سو روپیے ماہانہ اوس زمانے وچ رشوت دتی جاندی تے ہزاراں روپیے اوہدے ماتحت عملے نوں ونڈے جاندے۔ ایہ رقم بہت وڈی سی انگریز ہمیشہ لئی علی رضا خان دے ممنون ہو گئے۔ انگریز کابل توں واپس آئے تے علی رضا خان قزلباش وی اوہناں دے نال ہندوستان آ گیا۔ امیرکابل نے اوہدی تن لکھ روپیے دی جائیداد ضبط کر لئی۔

علی رضا قزلباش 1846ء وچ سرجان لارنس دے نال کانگڑہ و کشمیر دی مہماں وچ شریک رہیا۔ 1848 تے 1849ء نوں اپنے بھانجے شیرمحمد خان نوں سوگھڑ سوار دے کے انگریزی فوج دے نال کر دتا۔ 1857ء دی جنگ آزادی وچ اوہنے گھڑ سواراں دا اک جتھا انگریز دے حوالے کیتا۔ اپنی جیب چوں خرچ کیتا۔ ایہناں خدمات دے بدلے انگریز حکومت نے یوپی وچ اوہنوں 147 پنڈ عطا کیتے۔ دو ہزار روپیے نقد پنشن دتی۔ لہور دے اعزازی مجسٹریٹ دا عہدہ دتا۔ 1864ء وچ نوابی دا خطاب ملیا۔ رکھ کھمبہ اوس قزلباش خاندان نوں عطا ہوئی۔ وسیع اراضی عطا کرن ویلے سرکار دے ٹیکساں نوں معاف کر دتا گیا۔ لکھیا گیا کہ ایس جائیداد دا قابض علی رضا خان دا پُتر نواب نوازش علی خان رہوے گا۔ ایہدے بعد جو وی ایہدا مالک ہووے گا اوہ سارے خاندان دی پرورش کرے گا۔
نوازش علی خان نے رکھ کھبہ نوں چنگے طریقے نال آباد کیتا۔ کنیہالال دے مطابق جنگل صاف کرکے بہت سارے پنڈ وسائے۔ ستوکتلہ بیڑھ سمسانی کچی کوٹھی‘ شادیوال وغیرہ ورگے پنڈ اوسے دور وچ آباد ہوئے۔ نواب نوازش علی نے زمینداراں نوں سہولتاں دتیاں مسجداں‘ امام واڑے تعمیر کیتے۔ رکھ کھمبہ دی نویں آباد ہون والی زمیناں نوں لہو نہر توں ذیلی کھال کڈھ کے سیراب کیتا گیا۔ شروع وچ قزلباش خاندان نے علاقہ نواب صاحب نامی پنڈ وچ اپنے واسطے کجھ رہائش گاہواں تعمیر کیتیاں۔ آل دوالے کھیت مزدوراں نوں گھر بنان دی اجازت دتی گئی۔ پاکستان بنن تک ایہ علاقہ لہور دے جنوبی سمت دور دراز دا مضافاتی علاقہ کہلاندا سی۔ 1980ء دے نیڑے عرب امارات دے حکمران شیخ زید بن آلنہیان نے علاقہ نواب صاحب پنڈ دے بالکل نیڑے وسیع رقبہ خریدیا تے اوتھے اک محل تعمیر کیتا۔ اوس محل اندر ڈیری فارم اناج لئی کھیت تے امباں سنے کئی قسم دے پھلدار درخت لائے گئے۔ 1992ء وچ پیلس دا رقبہ وسیع کرکے کندھاں اینیاں اچیاں کر دتیاں گئیاں کہ سامنے والی سڑک توں گزرن والی گڈیاں توں اندر نظر نہ پے سکے۔ 2019ء وچ پیلس لہور دے اک وڈے سرمایہ کار نے خرید کے اوتھے ہائوسنگ سکیم بنا دتی اے۔ کجھ پھلدار پرانے درخت برقرار رکھے گئے نیں واپڈا ٹائون‘ ویلنشیا این ایف سی جوہرٹائون سنے کئی آبادیاں رکھ کھمبہ دیاں زمیناں تے آباد ہوئیاں نیں۔ اندرون لہور شہر مبارک حویلی مشہور اے۔ ایہ حویلی مغل بادشاہ محمد شاہ دے دور وچ میربہادرعلی نادرعلی و بہار علی نے تعمیر کرائی۔ ایتھے بہادرعلی دے گھر لڑکا پیدا ہویا ایس نسبت نال اوہنوں مبارک حویلی کہیا جان لگا۔ سکھ دور وچ ایہ خاندان حویلی چھڈ کے ٹر گیا۔ رنجیت سنگھ دے ویلے افغان شاہ شجاع الملک ایتھے رہیا۔ رنجیت سنگھ نے ایہدے توں کوہ نور ہیرا لے لیا۔ شاہ شجاع اپنے خاندان سنے نس گیا۔ ایہ شاندار حویلی بعد وچ سردار لہناسنگھ سندھانوالیہ نوں ملی۔ اوہنے غلام محی الدین شاہ قریشی دے حوالے کر دتی۔ غلام محی الدین نے کجھ حصے وچ مکانات بنوا دتے تے وڈی حویلی نواب علی رضا خان قزلباش نوں بیع کر دتی۔ اودوں توں محرم دے عاشورہ دا جلوس ایتھوں نکل کے قزلباش خاندان دے بیرونی بھاٹی گیٹ تعمیر کرائے گئے عزاخانہ لہور المعروف کربلا گامے شاہ وچ اختتام پذیر ہوندا اے۔ قزلباش خان 90ء دے عشرے تک لہور دی سیاست وچ سرگرم رہیا ہن صرف سماجی تے دینی معاملیاں وچ دلچسپی لیندا اے۔ رکھ کھمبہ پھیلدے لہور وچ گم ہو چکی اے۔
بلیک اینڈ وائٹ پنجابی فلماں وچ لہور دے وچکار چلن والی نہر دا سین اکثر شامل ہوندا۔ کدی نہر کنڈھے گھٹے مٹی وچ ڈاکو گھوڑے نساندے تے کدی ہیرو ہیروئن سجے سجائے ٹانگے تے سوار گیت گاندے نظر آندے۔ ویہہ ورھے پہلاں تک ایس نہر تے انگریز دور دیاں بنیاں پلیاں موجود سن ہن ایہ پلیاں ختم کرکے پیدل گزرن والیاں لئی سڑک دے سر توں گزردے لوہے دے اُچے پل بنا دتے گئے نیں۔ ایہ نہر پکی لہوری اے۔ میرا پسندیدہ نغمہ اے۔ سانوں نہر والے پل تے بلا کے خورے ماہی کتھے رہ گیا۔ ایہدے پل تے فلمایا گیا۔ فیر ایہو نہر اے جہدے کنڈھیاں تے بیدمجنوں دیاں پانی نوں چمدیاں شاخاں نیں امب تے پاپلر دے سنگھنے رُکھ نیں سرسبز کنڈھے نیں تے تھلے اک متانت نال وگدا پانی۔
1639ء دی گل اے۔ علی مردان خان نے بادشاہ شاہجہان نوں دسیا کہ اوہدے متعلقین وچ اک بندہ نہراں تعمیر کرن دا ماہر اے۔ اوس بندے نوں اجازت دتی جاوے تے اوہ راوی دریا چوں اک نہر اوس مقام توں کڈھ سکدا اے جتھے دریا پہاڑی علاقیاں توں باہر آ کے میداناں وچ گزرگاہ بناندا اے۔ ایس نہر دا پانی لاگے لہور دے باغات دی آبپاشی لئی استعمال کیتا جا سکدا اے۔ مورخین اوس ماہر دا نام جانی بیگ بیان کردے نیں جانی بیگ دا مقبرہ شالامار باغ دے نیڑے باغبانپورہ دی حدود وچ واقع سی۔ انگریز دور وچ مقبرے دے نگران نے اوہنوں ڈھا کے اپنے مکان وچ شامل کر لیا۔ مقبرے دے لاگے محلے نوں محلہ جانی بیگ کہیا جاندا سی۔ شاہجہان نے نہر دی تعمیر دی اجازت دے دتی اک لکھ روپیے دی رقم خرچ کرن لئی خزانے توں جاری کیتی گئی۔ راج پور دے مقام توں نہر کڈھی گئی۔ ایہنوں شاہ نہر کہیا گیا۔ تعمیر وچ کجھ نقص رہ گئے جو ملا علاالملک تونی نے بادشاہ دے حکم تے دور کیتے۔

نہر تعمیر ہو گئی تے بادشاہ نے اک عالی شان تے بینظیر باغ تعمیر کرن دا حکم دتا۔ 12جون 1642ء نوں شاہ جہان نے اوس باغ دی رسم افتتاح ادا فرمائی۔ چھ لکھ روپیے وچ تیار ہون والا ایہ شالامار باغ لہور اے۔ انگریز دور وچ شاہ نہر نوں توسیع دتی گئی۔ بمباں والی راوی بیدیاں (بی آر بی) توں کڈھی گئی لہور نہر 60 کلومیٹر تک مشرق توں مغرب دی سمت وگدی اے۔ 1961ء وچ انگریزاں نے ایس نہر نوں لہور دے مضافات وچ‘ تھے پنڈ (گلبرگ) رکھ کوٹ لکھپت تے رکھ کھمبہ دی نویں آباد کیتی گئی زمیناں تک پانی اپڑان لئی استعمال کیتا۔
1837-38 وچ ہندوستان وچ قحط پے گیا۔ اناج نہ ملن پاروں لوک بھکھ نال مرن لگ پئے۔ حکومت نوں اوس زمانے وچ اک کروڑ روپیے امدادی کماں تے غذا دی فراہمی تے خرچ کرنے پئے۔ ایہدے نال سرکاری خزانہ تے ڈاڈھا دبائو پیا۔ ایس صورتحال دا اعادہ نہ ہووے ایس خیال نال نویں علاقے آباد کرن دی منصوبہ بندی کیتی گئی۔ لہور دے لاگے علاقیاں دی آبادکاری لہور نہر دے دم نال ممکن ہو سکی۔ لہور نہر جلو‘ ہربنس پورہ‘ مغل پورہ‘ دھرم پورہ‘ مال روڈ‘ جیل روڈ‘ گلبرگ‘ ایف سی کالج‘ گارڈن ٹائون‘ یونیورسٹی نیو کیمپس‘ شاہ دی کھوئی‘ ٹھوکر نیاز بیگ‘ ملتان روڈ‘ بحریہ ٹائون تے سندر توں ہوندی ہوئی مانگا تک چلی جاندی اے۔ چوہدری پرویزالٰہی وزیراعلیٰ بنے تے کنال روڈ دی توسیع دا کم کیتا گیا کئی تھاں انڈر پاس بنا کے ٹریفک لئی آسانی پیدا کیتی گئی۔ بعد وچ شہبازشریف نے وی ایس کم نوں جاری رکھیا۔ لہور نہر دے اوہ علاقے جہڑے جلو توں ٹھوکر نیاز بیگ تک شہر دے اہم حصیاں دے نیڑیوں گزردے نیں اوتھے سڑک تے نہر دے کنڈھے وچکار لوہے دا جنگلا لا دتا گیا۔ ہن اہ صرف نہر نہیں اندرون لہور توں باہر پھیل جان والے کئی گنا وڈے شہر دی ثقافتی‘ ماحولیاتی تے جمالیاتی زندگی دا اہم حصہ بن چکی اے جشن بہاراں ہووے‘ بسنت ہووے‘ عیدمیلادالنبیؐ ہووے‘ یوم آزادی ہووے یاں کوئی ہور تہوار لہور نہر دے کنڈھے برقی قمقمیاں نال سج جاندے نیں۔ پانیاں تے عمارتاں دے ماڈل تے آرائشی نمونے نظر نوں روک لیندے نیں۔
لہور نہر لہوریاں دا اجتماعی سوئمنگ پول اے۔ گرمیاں وچ بلامبالغہ ہزاراں بندے بیک وقت ایہدے وچ ڈبکیاں لاندے نظر آندے نیں۔ گارڈن ٹائون وچ نہر ساڈے گھر دے نیڑے سی۔ کئی واری نہائے پر ایس پاسے جان دی اجازت نہ ملدی۔ ہر ورھے فیروزپور روڈ دے تھلیوں نہر دی گزر کسے نوجوان دی جان لیندی ہن نہان والیاں دے پوائنٹ بدل گئے نیں۔ گرمی دے دیہاڑیاں وچ نہر تے اک میلے ورگا سماں ہوندا اے۔ پولیس نے تھاں تھاں نہان توں منع کرن دے بورڈ لا رکھے نیں پر کوئی نہر توں دور کیویں رہ سکدا اے۔ پولیس آندی اے تے نوجوان کپڑے چک کے نسدے نظر آندے نیں۔ پچھلے تریہہ پینتی ورھے توں نہر وچ شہر دے سیوریج تے زہریلے مادیاں نال بھرا پانی پایا جا رہیا اے پانی دا پی ایچ لیول خراب ہو چکیا اے۔ سلفر دی مقدار ودھ گئی اے بائیو کیمیکل‘ آکسیجن دا توازن تشویشناک حد تک وگڑ گیا اے۔ کلورین تے دوجے مادیاںدی شرح وی بڑی چنتاجوگ اے۔ زیادہ افسوس دی گل ایہہ وے کہ زندگی دیاں بنیادی سہولتاں توں محروم طبقہ نہر دا پانی پیندا وی اے۔ غریب خاندان ایتھے کپڑے دھوندے نیں۔ کجھ پانی وچ پیر ڈوب کے کئی کئی گھنٹے بیٹھے رہندے نیں۔ لہور بچائو تحریک نے ایس نہر نوں لہور دا ورثہ قرار دے کے ایہدے تحفظ لئی کافی کوششاں کیتیاں نیں۔ تجویز اے کہ نہر دے کجھ حصیاں نوں باقاعدہ سوئمنگ پول دا درجہ دے کے اوتھے تیراکی دیاں سہولتاں دتیاں جان۔ محکمہ سیاحت تے انہار ایس اثاثے نوں بچان لئی خاص کردار ادا کر سکدے نیں۔ لہور نہر دے دوہاں پاسے کھلی سڑک تیز رفتار گڈیں نال بھری رہندی اے۔ ایہ نہر جدید لہور دی پچھان اے۔ ایتھے سنگھنے رُکھاں دے جھنڈ آکسیجن دیندے نیں۔ رات اتردی اے تے سڑک تے رش ودھ جاندا اے پر نہر دے حاشیے تے اتری رات دا کاجل پانی نوں تنہا تے اداس کر دیندا اے سہمیا سہمیا جیہا‘ اکلا اپنے آپ نوں دور دور دے کھیتاں وچ فنا کرن لئی وگدا رہندا اے۔

ہندو اوس پیڑ دی پوجا کردے تے جے چیچک دا دانہ پک جاندا تے اوس رُکھ دے پتیاں دا سفوف اوہدے تے پاندے۔
ستھرے شاہی فقیر پنجاب وچ ہندو درویشاں دا مقبول سلسلہ اے۔ اورنگزیب دے دور وچ جھینگرشاہ ستھرا بڑا مشہور ہویا۔ اوہدی سمادھی شاہی قلعہ دی شمالی کندھ دے نال دسی جاندی اے۔ باوا جھینگر شاہ ستھرا دی صاف گوئی تے بے ریائی مشہور سی۔ اوہنوں تھرا ایس وجہ نال کہندے سن کہ دوران گل بات کسے دا لحاظ نہ کرنا۔ سچی گل کہہ دیندا۔ پنجابی وچ ستھرا دا مطلب صاف تے پاکیزہ اے۔ سارے پنجاب دے ستھرے شاہی فقیر اوہدی سمادھی نوں گدی دا مکان من دے نیں تے جھینگر شاہ دی پیروی کردے نیں۔ سکھاں دا اک متبرک مقام ریلوے یارڈ دے جنوب ول سی۔ کنیہا لال نے ٹاہلی صاحب دا مکان لکھیا اے۔ اوہدے اندر کئی سمادھیاں تے عبادت گاہواں دسیاں جاندیاں نیں۔ ایتھے اک کمرے وچ ناگ دیوتا دا استھان اے۔ قصہ مشہور اے کہ اج توں کوئی ڈھائی سو ورھے پہلاں ایتھوں اک سپ نکلیا۔ سپ نے کئی لوکاں نوں نقصان اپڑایا۔ ایتھوں دا مہنت پریشان ہو گیا۔ سپ دی خوشامد کیتی‘ ددھ دا پیالہ رکھنا شروع کیتا۔ آخر سپ مہربان ہویا تے مہنت دے خواب وچ آ کے اپنے مندر دی تعمیر دا کہیا۔ مہنت نے فوراً ناگ دیوتا دا مندر بنا دتا۔ جتھے آزادی توں پہلاں تک لوگ پوجا لئی آندے‘ ایتھے پرانے وقتاں وچ اک ٹاہلی دا رُکھ سی جہدی پرستش کیتی جاندی۔ ریلوے لائن وچھائی گئی تے رُکھ کٹ دتا گیا۔ باولی صاحب دے ناں توں اک عالی شان عمارت ڈبی بازار‘ کیسرا بازار تے لوئی بازار دے وچکار اے۔ ایہ بائولی گوروارجن دی تعمیر کردہ تے جہانگیر دور دی یادگار اے۔ ایتھے پہلے اک مکان سی۔ کسے عورت نے ایہ تن سو روپیے وچ لے لیا۔ مکان ڈھا کے نویں سریوں بنانا چاہیا تے کھدائی دوران اک چرخہ پیڑھا تے سنہری پلنگ اک تہہ خانے چوں برآمد ہوئے۔ عورت نے لالچ نہ کیتا تے پہلے مالک نوں سد کے کہیا کہ ایہ تیرے کسے بزرگ دا خزانہ اے توں لے لے۔ سکھ نے کہیا کہ ہن تیرا حق اے۔ فریقین وچ تکرار تے معاملہ قاضی تک اپڑیا۔ اوتھوں بادشاہ دے دربار گیا۔ بادشاہ دوہاں دی ایمانداری نال خوش ہویا تے مال گوروارجن نوں گھل دتا۔ گوروارجن نے باولی تعمیر کرن دی ہدایت کر دتی۔ عورت مکان توں دستبردار ہو گئی تے ایس طرح ایتھے بائولی بنا دتی گئی۔ اک لنگرخانہ وی جاری ہویا۔
اندرون لہور اک خاتون رجو تے اوہدی دھی دھرموں دی کرامات مشہور سن۔ اوہناں دے ناں توں وی اک ٹھاکر دوارہ بنایا گیا‘ ایہ دوویں ماواں دھیاں زمین وچ سما گئیاں۔ لہور پھُلاں‘ طلسمانی کہانیاں تے کھانیاں دا شہر سی۔ ہن صرف کھانے رہ گئے نیں۔
ریگل چوک تے قرطبہ چوک نوں ملان والی سڑک ٹیمپل روڈ کہلاندی اے۔ قرطبہ چوک مزنگ چونگی توں اسمبلی جان والی کوئنز روڈ ول مڑو تے کھبے ہتھ شیزان بیکری دے نال ایہ روڈ شمال ول جاندی نظر آندی اے۔ ایتھے شروع وچ برقی مصنوعات دیاں وڈیاں وڈیاں دکاناں نیں۔ سدھے چلدے جائو تے ماما کباباں والے دے نال گورمے بیکرز دے نیڑے اک پیلی جہی عمارت نظر آندی اے۔ جہدے بوہے تے سکھاں دا مذہبی نشان بنیا ہویا اے تے کجھ پوڑھیاں چڑھ کے اُتے جانا ہوندا اے۔ ایہ گوردوارہ چھٹی بادشاہی کہلاندا اے عمارت تقریباً ساڑھے تن سو سال پرانی اے جہنوں وکھووکھ اوقات وچ تعمیر کیتا جاندا رہیا۔ متروکہ وقف املاک بورڈ دے زیرانتظام اے۔ رستم خان بادشاہ جہانگیر دے دور وچ لہور دا قاضی سی۔ اوس زمانے وچ کسے مغل فوجی افسر نے اک سکھ سردار توں اوہدا گھوڑا جبراً کھوہ لیا۔ سکھاں دے اوس ویلے دے پنجویں گرو ارجن سنگھ موجود سن۔ اوہ گھوڑا ہوندے ہوندے قاضی صاحب تک اپڑ گیا۔ قاضی صاحب دی حویلی مزنگ وچ اوس تھاں تے سی جتھے اج چھٹی بادشاہی بلڈنگ کھڑی اے۔ گوروارجن دے اک شاگرد سن جو بعد وچ چھیویں گرو بنے اوہناں نوں تریخ گورو ہرگوبند سنگھ دے ناں توں جان دی اے۔ ایہ گورو حضرت میاں میرصاحبؒ دے عقیدت مند سن تے اوہناں نوں ملن آندے جاندے رہندے سن۔ سکھ روایت دے مطابق قاضی رستم دی اک دھی سی جد کہ مسلمان تے عیسائی روایتاں دے مطابق اوہناں دی دھی نہیں سگوں اک باندی سی جو چھوٹی عمر وچ خرید کے قاضی صاحب نے اپنے کول رکھ لئی سی۔ اوہدا ناں کنول رکھیا گیا جو پنجابی وچ وگڑ کے کولاں (کاولاں) بن گیا۔ ایہ کاولاں چھوٹی عمر وچ سکھاں دی بانیاں سناندی‘ اوہنوں اوہناں نال انس ہو گیا۔ ایہدے تے قاضی صاحب لئی ایہ پریشانی دا کارن سی۔ اوہناں نے اوس بچی نوں دینی تعلیم دین دی کوشش کیتی۔ کولاں حضرت میاں میرؒ دے حوالے کر دتی گئی تاں جے اوہ اوہدی تربیت اسلامی تعلیمات دے مطابق کر سکن۔ ایتھے ایہ قصہ مسلمان تے عیسائی مورخین دے موقف دی تائید کردا اے کیوں جے اوہ دھی ہوندی تے اوہنوں کدی خانقاہ تے رہن نہ گھلیا جاندا۔ حضرت میاں میرؒ دی خانقاہ تے گورو ہرگوبند سنگھ دی آمد تے اوہناں نال ملاقاتاں دی وجہ نال کولاں دا رجحان سکھ مت ول ہویا۔ کولاں بی بی نے گورو ہرگوبند سنگھ نوں سکھ سردار توں گھوڑے دے کھوہے جان دا واقعہ سنایا۔ ہرگوبند سنگھ نے گھوڑا چران لئی کنول بی بی نوں مل کے منصوبہ بنایا تے قاضی رستم دے گھر اپنے گھوڑے تے اپڑ گئے۔ رات دا انھیرا‘ سنسان علاقہ‘ مزنگ پنڈ توں باہر اک رُکھ دے کول ہرگوبند سنگھ نے اپناگھوڑا بنھیا تے اوتھوں پیدل پنڈ دے پچھلے پاسے‘ اک کھوہ جہنوں چاہ پچھواڑا کہیا جاندا سی دے کولوں حویلی دی کندھ ٹپ کے وڑے۔ ایہ چاہ پچھواڑا ناں دی آبادی اج وی مزنگ وچ موجود اے۔ اندر کنول اوس گھوڑے دی نشاندہی لئی موجود سی۔ اوتھوں کنول بی بی تے ہرگوبند سنگھ جدوں نکلے تے سکھ روایات دے مطابق اوہ حضرت میاں میرؒ دے کول حاضر ہوئے جہنں نے ہرگوبند سنگھ نوں ہدایت کیتی کہ ایہ پاک روح اے ایہدا خیال رکھنا تے فیر ایہ دوویں امرتسر چلے گئے۔ جتھوں ترن تارن جا کے پناہ لئی۔
ترن تارن شہر اوسے دور وچ آباد ہویا۔ قاضی رستم خان نے بادشاہ جہانگیر توں مدد منگی تے بادشاہ جہانگیر نے اوہدی درخواست نوں نظرانداز کر دتا کیوں جے اوہ آپ حضرت میاں میر دا متعقد سی تے کسے طرح دا اجیہا کم جہدے نال میاں میر ناراض ہوندے کرن دا ارادہ نہیں سی۔ ایہ مائی کولاں بعد وچ سکھاں وچ ماتا کاولاں دے ناں توں مشہور ہوئی۔ عقیدت وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے اوس مقام تے جتھے گوروہرگوبند سنگھ نے اپنا گھوڑا بنھیا سی اک گوردوارہ تعمیر کیتا جہنوں چھیویں گورو دی نسبت نال چھٹی بادشاہی دا گوردوارہ ناں دتا گیا۔ ایس گوردوارے دے باہر جدوں لنگر ونڈیا جاندا تے دور دور تک صفاں وچھائیاں جاندیاں تے جتھے ایہ صفاں رکھیاں جاندیاں اوس چوک دا ناں صفانوالہ چوک پیا تے ایس گوردوارے دی نسبت نال ایس سڑک دا ناں انگریزاں نے ٹیمپل روڈ رکھیا۔ لہور دیاں کجھ کہانیاں وچ حیرت تے بھید وی اے۔

لہور دے پرانے رہائشی بندیاں نے دسیا کہ حویلی نونہال سنگھ دے کول اک عمارت اے جہدے تے مون لائٹ لکھیا ہویا اے۔ ڈبی بازار وچ سنہری مسجد دے سامنے‘ انگریز دور وچ ہندو برادری دا کوئی ہوسٹل سی۔ کہہ سکنے آں کہ اک دھرم شالہ ایتھے مشہور اے کہ سکھ شہزادے دی روح پھردی رہندی اے‘ ٹھیک یاں غلط کئی لوک ایس تھاں دے آسیب زدہ ہون دی گواہی دیندے نیں۔
دلی دروازے توں اندر وڑو تے الٹے ہتھ اک تنگ گلی پیندی اے ایہ اکبری منڈی دی جڑی گلی اے۔ سجے ہتھ محلہ نمدگراں اے۔ ایس گلی وچ اک چھتی چھپات اے۔ لہور دے پرانے رہائشی دسدے نیں کہ ایدھر مائیاں رانیاں رہندیاں نیں۔ یعنی اجہی ہستیاں جو ہن وی اپنی موجودگی دا احساس دواندیاں نیں اک بندہ ایتھوں دا متولی اے لوک کندھ تے سیندور سٹدے نیں ہن وی دیوے بالدے نیں۔ جتیاں لاہ کے اوتھے جاندے نیں منتاں من دے نیں‘ کجھ خاص دیہاڑیاں تے مائیاں رانیاں نوں خوش کرن لئی ڈھولکی وجائی جاندی اے۔ روایت اے کہ رانیاں ہندو سن‘ مسلمان ہوئیاں تے فیر اللہ اگے زمین وچ سمان دی دعا کیتی جہڑی قبول ہوئی۔ کجھ دوجے قسم دے قصے معروف لہور شناس عبدالمجید شیخ نے اپنی کتاب‘ قصے لاہور کے‘ وچ ریکارڈ کیتے نیں۔ کیہ پتہ لہور دے تکیاں تے بیٹھے قصہ گو ختم ہون نال کنے قصے ختم ہو گئے۔
غزنوی دور وچ عہد غلاماں تغلق ولودھیہ وچ لہور وچ صرف اک باغ دولت خان لودھی دا سی مقامی ہندو آبادی نے اپنی عبادت گاہواں تے رہائشی عمارتاں دے نال شجرکاری کر رکھی سی پر ایہنوں باقاعدہ باغ نہیں کیہا جا سکدا۔ مسلم فاتحین نے مزارات تے مقابر دے نال چھوٹے چھوٹے باغ بنوائے جہناں دی گنتی 21 دسی جاندی اے۔ باغ و مزار شاہ حسین زنجانی‘ باغ و مزار شاہ اسماعیل‘ باغ و مقرہ ملک احمد ایاز مزار و باغ بی بی پاک دامناں‘ باغ و مقرہ قطب الدین ایبک‘ درگاہ و باغ حضرت علی ہجویریؒ اوس دور دیاں مشہور عمارتاں نیں۔ مغل عہد بابر توں شروع ہویا۔ بابر نے لہور وچ کوئی عمارت نہیں بنوائی۔ ہمایوں اکبر جہانگیر تے شاہجہان نے بہت ساریاں عمارتاں مزارات مقابر تے باغات تعمیر کرائے۔ ایہناں باغاں دی گنتی 60 دے نیڑے اے۔ نیلاگنبد باغ‘ مرزا مومن فیض باغ‘ مقبرہ و باغ انارکلی‘ مقبرہ و باغ جہانگیر‘ زیب النساء دا باغ چوبرجی‘ باغ مرزا کامران‘ راجو باغ‘ باغ دل افروز‘ شالامار باغ‘ بیگم پورہ باغ‘ مقبرہ و باغ سید حسین علی وغیرہ اوس دور دے مشہور باغ نیں۔ اکثر باغات کھلے رقبے تے بنائے گئے۔ اندازہ کرو کہ اودں لہور دی آبادی کنی گھٹ سی تے اج دے جلوپارک‘ ریس کورس پارک‘ گلشن اقبال تے ماڈل ٹائون پارک‘ جناح باغ نال ملدے جلدے حجم دے 56 باغات دی موجودگی نال لہور حقیقت وچ باغاں دا شہر بن گیا سی۔
مغل سلطنت کمزور ہوئی پہلے مغلاں دی عملداری دہلی تک محدود ہوئی فیر لہور افغانیاں دے رحم و کرم تے رہ گیا۔ اوہ لٹ مار کردے تے واپس چلے جاندے اوہناں دے کجھ امیر ایتھے رہ جاندے۔ افغان لٹیرے لشکراں دے نال لہور آندے تے دولت سمیٹدے بہت سارے مکانات تے حویلیاں برباد ہوئیاں اوہناں دے باغات اجڑ گئے۔ مسلسل بدامنی‘ انتشار تے کمزور حکومت دا فائدہ سکھ غارت گراں نے اٹھایا۔ اوہناں نے ڈری آبادی توں ہر قیمتی چیز کھوہ لئی۔ مزارات تے مقبریاں دے پتھر پٹ لئے باغات ویران کر دتے۔ رنجیت سنگھ نے تخت لہور تے قبضہ کیتا تے کئی مسلم یادگاراں تے عبادت گاہواں چوں قیمتی پتھر اکھاڑن دا سلسلہ جاری رکھیا۔ شاہی قلعہ دے شیش محل دیاں کندھاں وچ لگے جواہرات سکھ دور وچ ای لاہے گئے۔ اقتدار مستحکم کرن دے بعد رنجیت سنگھ نے لہور دی فصیل نوں مضبوط کیتا۔ فصیل دے نال بیرونی جانب خندق کھدوائی تے اپنے امراء نوں باغات تعمیر کرن دی ہدایت کیتی۔ اوس دور وچ بادامی باغ‘ باغ راجہ دھیان سنگھ‘ باغ ونطورہ ‘ راجہ دینا ناتھ باغ‘ ہری سنگھ نلوہ باغ‘ چھجو بھگت باغ‘ سردار جوالا سنگھ باغ‘ موراں والا باغ‘ وچھائونی جمعدار خوشحال سنگھ فیض باغ‘ باغ راجہ دینا ناتھ‘ باغ رانی گل بیگم‘ حضوری باغ‘ باغ ٹھاکر دوارہ بھوری سرکار سنے تقریباً 25 باغات تعمیر ہوئے۔

انگریز دور وچ ہندوستان دی آب و ہوا نوں دو گروپاں وچ ونڈ کے ایتھوں دو بوٹینکل گارڈن بنان دا فیصلہ ہویا۔ اک باغ کلکتہ تے دوجا لہور وچ بنایا گیا۔ لہور دے باغ دا ناں پہلے کمپنی باغ فیر سرجان لارنس نال جوڑ کے لارنس گارڈن ہویا۔ آزادی دے بعد ایہدا ناں جناح باغ طے ہویا۔ ایتھے ساڑھے چھ ہزار توں ودھ پودیاں‘ رُکھاں‘ جھاڑیاں‘ بیلاں تے پھُلاں دیاں قسماں نوں محفوظ کیتا گیا۔ گورنمنٹ کالج دا بوٹینیکل گارڈن چڑیا گھر تے آرٹس کونسل دا اوپن تھیٹر جناح گارڈن دے رقبے تے ای بعد وچ بنائے گئے۔ انگریز اشرافیہ جیل روڈ والے ریس کورس پارک وچ سیر کردی سی۔ ایتھے ہن وی گھڑریس دی تربیت گاہ اے۔ درمیان وچ اک مضبوط واڑ لا کے عام لوکاں دی سیرگاہ نوں جیل روڈ دے نال نال محدود کر دتا گیا۔ ایتھے پارکس اینڈ ہارٹی کلچر اتھارٹی دا دفتر اے۔ نومبر‘ دسمبر وچ گل دائو دی بہت وڈی نمائش لگدی اے۔ انگریز نے موجودہ ٹائون ہال دے سامنے گول باغ بنوایا۔ اج ایہنوں ناصرباغ کہندے نیں پہلے ایہنوں نمائش گاہ کہیا جاندا اے۔ پاکستان آزاد ہویا تے لمے عرصے تک لہور دے باغات دی بحالی تے کسے نے دھیان نہ دتا۔ ہندوستان توں نقل مکانی کر کے آن والے مہاجراں نوں جتھے تھاں ملی اوہناں نے سر چھپان دا آسرا کیتا۔ کئی تاریخی یادگاراں‘ مقبرے ہندو تے سکھاں دیاں عبادت گاہواں تے باغات ایہناں مہاجرین دی رہائش گاہواں وچ بدل گئے۔ اقتدار تے جاگیردار قابض ہو گئے۔ اوہناں نوں شہراں نوں خوبصورت بنان نال کوئی دلچسپی نہیں سی۔ جنرل غلام جیلانی لہور دے گورنر بنے تے لہور نہر دے نال نال شجرکاری کرائی پھل والے رُکھ جنرل محمد حسین انصاری دے مشورے تے لائے گئے۔ علامہ اقبال ٹائون وچ گلشن اقبال پارک دے ناں توں اک وسیع سیرگاہ بنائی گئی جہدے وچ اک وڈی آبشار تے بوٹنگ جھیل لہور دے لوکاں لئی کشش دا باعث ہوئی ایتھے بھول بھلیاں بنائیاں گئیاں فیر جدید جھولے لا کے گلشن اقبال پارک وچ آن والے ہر عمر دے بندیاں دی تفریح دا پربندھ کیتا گیا۔
ماڈل ٹائون دے سارے بلاک جس دائرے نال آ کے ملدے نیں اوتھے جنرل جیلانی نے پارک بنوا دتا۔ ایتھے ماڈل ٹائون دا کوڑا سٹیا جاندا سی ہن ایہ سینکڑوں ایکڑ تے پھیلی اک خوبصورت سیرگاہ بن چکی اے۔ مستنصرحسین تارڑ صاحب دے ناں توں اک تکیہ ایتھے بن گیا اے جتھے اوہناں دے پرستار اپنے پسندیدہ ادیب نال ملاقات کردے نیں۔ فیروزپور روڈ دے نا ل ماڈل ٹائون موڑ توں لے کے آئی سی آئی پینٹ فیکٹری تک کھیت ہوندے سن۔ ایہناں کھیتاں نوں لینئر پارک دی شکل وچ جنرل جیلانی نے ڈھال دتا۔ ایس پارک وچ امباں دا اوہ باغ وی شامل اے جو شاید پاکستان بنن توں پہلے لایا گیا سی۔ لہور وچ سرکاری رہائشی علاقیاں وچ پارک سیاسی لیڈراں تے اوہناں دے لاڈلے کارکناں دے قبضے دا شکار ہو کے جو بچ گئے اوہناں دا کوئی پرسان حال نہیں۔ پی ایچ اے‘ ٹائون شپ‘ گرین ٹائون‘ مسلم ٹائون‘ گلبرگ‘ مینار پاکستان پارک‘ اقبال ٹائون ورگے علاقیاں وچ کم کر رہی اے پر ایہ کم بہتری چاہندا اے۔ ڈیفنس‘ بحریہ ٹائون تے دوجیاں ہائوسنگ سوسائٹیاں نے اپنے پارکس بنا رکھے نیں جتھے مقامی رُکھاں دی تھاں مہنگے درآمدی پودیاں نال آرائش کیتی گئی اے۔ قبراں تے مزارات دے نال باغات دی روایت دم توڑ چکی اے۔
جتھے مال روڈ بنیا اوتھے کئی آبادیاں سن جو مغل تے سکھ دور وچ نویں محلیاں دی شکل وچ آباد ہوئیاں۔ محلہ شاہ چراغ جس تھاں سی اوہ لہور ہائیکورٹ دی عمارت جڑی اے۔ کئی محلے مخصوص برادری یاں پیشے نال وابستہ بندیاں دے سن۔ مغل دور وچ بہت سارے دولت مند خانداناں نے شہر دے باہر اک محلہ آباد کیتا۔ اوس محلے دی حالت اینی بدل چکی اے کہ اج کسے نوں لکھی محلہ یاد اے نہ اوہدے نیڑے درگاہی شاہ دا محلہ۔ ایتھے پنجاب دی سب توں وڈی الیکٹرانکس مارکیٹ اے۔ موبائل فون‘ ٹی وی‘ سی ڈیز‘ ایل سی ڈیز تے کمپیوٹر لینا ہووے‘ پنجاب بھر توں لوک ایدھر دا رخ کردے نیں۔ سالم مصنوعات توں علاوہ پرزہ جات وی تھوک دے حساب وچ ایتھوں ملدے نیں۔ قیاس اے کہ شاہجہان دے دور وچ ایہ محلہ آباد ہویا۔ آبادی کیوں جے امیراں تے لکھ پتی بندیاں تے مشتمل سی ایس لئی لکھی محلہ کہلایا۔ وڈیاں وڈیاں حویلیاں سن۔ ساہوکار تے مالدار گھرانے آپس وچ احترام نال رہندے۔ ایہ محلہ پہلے اوس ویلے خوف دا شکار ہویا جدوں افغان لشکراں نے بار بار لہور تے یلغار کیتی۔ سکھ غارت گراں نے ہر دولت مند نوں لٹیا۔ ایہ محلہ وی لٹیا گیا‘ ایتھوں دے کجھ لوک نس کے جموں ٹر گئے۔ باقی فصیل لہور دے اندر منتقل ہو گئے جو کسے کارن محلہ چھڈن تے تیار نہ ہوئے اوہناں نوں غارت گراں دے ہتھوں ظلم سہنے پئے۔
کشمیر توں کئی لوک مزدوری تے کم کاج دے سلسلے وچ لہور آندے رہے نیں۔ ایہناں لوکاں نے سب توں ودھ جس کم نوں اختیار کیتا اوہ عمارتاں نوں ڈھانا تے خشت فروشی سی۔ جو عمارت لاوارث نظر آندی کشمیری خشت فروش اوہنوں پٹ دیندے۔ محلہ لکھی دی زیادہ تر حویلیاں تے مکان غارت گراں نے ویران کر دتے سن۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ دے دور وچ خشت فروشاں نے لکھی محلہ دیاں حویلیاں کھودنا شروع کیتیاں۔ اکثر گھراں دیاں بنیاداں تے فرش چوں دفینے نکلے۔ ہمت ناں دا اک کمہار جمعدار خوشحال سنگھ دا قریبی سی۔

موضع مزنگ و اچھرہ دا ٹھیکہ اوہنوں دے دتا گیا سی۔ ہمت نے لکھی محلہ دی زمین صاف کرا دتی۔ اک مقام توں اوہنوں محمد شاہی روپیاں دا بھریا ہویا دیگچہ ملیا۔ ہمت کمہار نے اوس زمین تے اپنا باغ تعمیر کیتا۔ سکھ دور ختم ہویا تے انگریز راج آیا تے ہمت دے پوترے نے اوہ باغ محمد سلطان ٹھیکیدار نوں ویچ دتا۔ سلطان ٹھیکیدار اک ہشیار آدمی سی۔ انگریز حکام نوں خوش رکھنا جان دا سی۔ سلطان ٹھیکیدار نے اوس باغ والی تھاں تے اک کوٹھی بنوائی۔ ایہ کوٹھی اوہنے انگریز افسر کرنل ہال نوں دے دتی بعد وچ ایہ ہال صاحب دی کوٹھی مشہور ہوئی۔
ریگل چوک توں مال روڈ پار کر کے شمال ول جان والی سڑک تے آئیے تے ایہ ہال روڈ اے۔ ہال روڈ اوس کرنل ہال دی نسبت نال مشہور اے۔ کرنل ہال لہور دا ڈپٹی کمشنر سی۔ اوہدی کوٹھی دے نال اک کھلا میدان سی۔ ایہ میدان وی لکھی محلہ دی گرائی حویلیاں دی تھاں تے سی۔ انگریز حکام نے ایتھے گرجا تعمیر کیتا۔ لکھی محلے توں مشرق ول کجھ سو گز دے فاصلے تے درگاہی شاہ دا محلہ سی۔ ایہ بزرگ قادریہ سلسلہ چوں سن۔ اکثر لوک دعا تے حاجات دے سلسلے وچ درگاہی شاہ دی خدمت وچ حاضر ہوندے۔ درگاہ دے احاطے وچ اک کھوہ سی۔ اک عورت اپنے چھوٹے بچے نوں لے کے آئی تے دسیا کہ اوہنوں پانی واتے دی بیماری اے درگاہی شاہ نے آکھیا کہ بچے نوں احاطے والے کھوہ دے پانی نال غسل دتا جاوے۔ غسل نال بچہ تندرست ہو گیا۔ قیام پاکستان توں پہلاں تک اتوار دے دن ہندو تے مسلمان پانی واتے دی بیماری والے مریضاں نوں ایتھے غسل لئی لیاندے۔ ہر بندہ چار مٹھی تے چار نمکین روٹیاں نال لے جاندا۔ اک زمیندار ایس کھوہ دا نگران سی۔ روٹیاں تے اک پیسہ چراغی اوہنوں دے دتے جاندے۔ آزادی دے بعد وی ایتھوں دے پانی دی ایس تاثیر توں فائدہ چکدے نیں تے ایس مزار تے حاضری دیندے نیں۔
لہور دی تریخ بارے جو ریکارڈ آزادی توں پہلاں مرتب کیتا گیا اوہ اج وی سند اے۔ آزادی دے بعد نقوش دے لہور نمبر دی شکل وچ شاہکار لکھیا گیا۔ میں کرنل ہال دے بارے ہور جانکاری لئی انٹرنیٹ توں مدد لئی پر مایوسی ہوئی۔ کنیہالال نے ڈپٹی کمشنر کرنل ہال دی رہائش گاہ لکھی محلہ وچ دسی۔ ایس توں ودھ ذکر موجود نہیں۔ گوگل توں مدد لئی تے جواب ملیا کہ مال روڈ نال جڑے ہال روڈ تے انگریز حکام نے چار وڈے وڈے ہال تعمیر کیتے سن۔ ایس وجہ نال ایس روڈ نوں ہال روڈ کہندے نیں۔ اک لنک وکی پیڈیا تے لے گیا۔ اوتھے لکھیا سی ایتھے برطانوی دور وچ چار وڈے ہال تعمیر کیتے گئے سن جتھے نمائش کیتی جاندی تے اہم سرکاری اجلاس ہوندے۔ ایہناں ہالاں دی وجہ نال ملحقہ سڑک ہال روڈ کہلائی۔ ایہ مضحکہ خیز صورتحال اے تریخ نوں قیاس دے زور تے لکھیا تے دسیا جا رہیا اے۔ افسوس ایہ کہ غلط جانکاری نوں چیلنج کرن والے لوک گھٹ رہ گئے نیں۔ ہال روڈ تے درجناں اجہیاں عمارتاں ہن وی موجود نیں جہناں دی عمر دو سو توں ڈیڑھ سو ورھے اے۔ ایہناں عالیشان عمارتاں دی تعمیراتی آرائش برقی آلات دے تشہیری بورڈاں دے پچھے چھپ گئی اے۔ شہر دے وی آئی پی شمار ہون والے لوکاں دی رہائش گاہواں دے تھلے حصے دکاناں وچ بدل گئے نیں۔ دکاناں دے اگے تن تن فٹ دے اڈے مہینہ پنجاہ ہزار روپیے کرائے تک وی دتے جا رہے نیں۔ کوئی کندھ تے تھم باقی نہیں بچیا جہدا کرایہ نہ لیا جا رہیا ہووے۔ سالانہ ارباں روپیے دا ایتھے کاروبار ہوندا اے۔ ہال روڈ توں ایہ کاروبار اوہناں گلیاں وچ پھیل گیا اے جو لکھی محلے دے کھنڈرات تے تعمیر ہوئیاں۔ بلدیہ دے اہلکار تے ضلعی انتظامیہ تاجراں دی سہولت کار اے۔ مال روڈ دے تاجر جو چاہن کردے نیں۔ کاروباری لالچ نے شہر دی تریخ نوں بینر‘ ہورڈنگ بورڈز تے تجاوزات وچ چھپا دتا اے۔ لہور وچ نویں آن والے لوکاں نوں پتہ نہیں ہوندا پرانے قابضین آثار نوں سامنے آن نہیں دیندے کہ تریخی عمارت اوہناں توں کھس نہ جاوے۔ انج لگدا اے شہر دے ایس حصے دا ساہ گھٹ ہیا اے۔ ٹریفک‘ شور‘آلودگی تے محبت دی تھاں کاروباری رویاں دے کیکٹس لکھی محلہ نوں گھیر چکے نیں۔
نولکھا باغ دا نام و نشان مٹ چکیا اے ایہنوں شہزادہ کامران نے بنوایا۔ سیدمحمدلطیف دا کہنا اے کہ ایہ باغ راوی دریا تک پھیلیا ہویا سی نولکھا باغ وچ جہانگیر نے اپنے پُتر سلطان خسرو نوں کجھ دن نظربند رکھ کے قلعے وچ ایہنوں مردے دم تک قید رکھیا۔ اوہناں دیہاڑیاں دریا قلعہ دے تھلے وگدا سی۔ ایہدی حدود شمال ول فاروق گنج بیرون شیرانوالہ دروازہ شاہ بلاول تے بھوگیوال دے موضع تک سن۔ ایس لئی ایہ ٹھیک نہیں کہ نولکھا باغ شہر نال جڑیا تے دریا دے پار وی ایہدیاں حدود ہون۔ نولکھا باغ تے کامران دی بارہ دری دے وچکار دریا سی۔ 1850ء توں 1864ء تک ایس باغ دی اک بارہ دری موجود سی۔ رائے بہادر کنیہال لال لکھدے نیں کہ ریلوے سٹیشن دے شمال ول ایس باغ دی بڑی پکی ڈیوڑھی موجود سی ایس مقام تے فیض باغ کاچھوپورہ‘ سلطان پورہ‘ چاہ میراں تے وسن پورہ آباد نیں۔ سکھ دور وچ ایس باغ دی تباہی انتہا نوں اپڑ گئی۔ ایہدیاں کندھاں خشت فروشاں نے ڈھا کے اٹاں ویچ دتیاں۔ محل تے باغ دیاں دوجیاں عمارتاں وچ استعمال قیمتی پتھر رنجیت سنگھ نے استعمال کر لیا۔ زمینداراں نے خالی بھوئیں ویکھ کے کاشت شروع کر دتی تے کھوہ کھدوا لئے۔ سندھانوالیہ سرداراں نے ایتھے اک کوٹھی تعمیر کیتی۔ ایس کوٹھی وچ بعد وچ ریلوے افسر رہندے۔ ایس باغ وچ بیدمشک آڑو تے امرود‘ گلاب تے سنگترہ دے پودے تے رُکھ سن۔
1903ء دے نیڑے ایتھے زمیناں وکنیاں شروع ہوئیاں۔ باغ نوں نولکھا کیوں کہیا جاندا سی ایس بارے سید محمد لطیف تے اوہناں دے راوی تھارنٹن صاحب چپ نیں۔ شالامار ورگا باغ چھ لکھ وچ تیار ہویا سی ایس لئی ایہ سمجھنا کہ نولکھا باغ تے 9 لکھ خرچ ہوئے ناقابل فہم اے۔ (جاری اے)