لوہڑی دی ودھائی
وقار مصطفی سپرا
میلہ ماگھی تے لوہڑی دے تاریخ پس منظر تے اج گل کراں گے
ماگھی دا لفظ بکری تقویم تاریخ دے دوجے مہینے ـ” ماگھ” توں لیا گیا اے۔اے تہوار ماگھ دے پہلی تاریخ نوں پورے ہندوستان وچ منایا جاندں اے۔ سکھاں دے ہاں اس نوں “میلہ ماگھی” دے ناں توں یاد کیتا جانداںاے۔جدوں دے ہندوستان دے دوجے علاقے جیویں نیپال تے بنگلہ دیش دے وچ اس تہوار دا ناں “سنکرانتی” اے۔تامل ناڈو چ اس دن نوں ” پونگل” کہ کر منایا جاندں اے تے کیرالہ، کرناٹک تے اندھرا پردیش وچ انوں طویل ناں دے بجائے” سنکراتنی” دا مختصر ناں ہی دیتا جاندااے۔اس تہوار دی تاریخ وچ ہندوستان دی ستارہ شناسی،علم ونجوم تے حساب گردانی دا بغور مشاہدہ کیتا جاسگدا اے۔اے تہوار شمسی تقویم دے پہلے مہینے جنوری دے وسط دے کیتھے واقع ہوندااے۔عصری تحقیقات دے مطابق جنوری دے انہاں تواریخ وچ سورج دے سالانہ گردش خط قوس توں گزر کرجدی وچ داخل ہو جاندی اے۔ہندی وچ جدی نوں”مکر” کندے نیں۔اس لئی اس تہوار دے نال “مکر” دا سابقہ لگایا جاندااے۔اے دن اس لحاظ دی وجہ نال بہوں اہمیت دا حامل اے۔سورج دا خط تبدیل ہون سے نال دن کی روشنی دے دورانیے وچ اضافہ شروع ہو جانداتے ہرفِ عام وچ کہیا جاندا اے کہ دن وڈے ہونڑاں شروع ہو گئے نیں۔رات دے مختصر دے دن دے طویل ہون دی خوشی لوگاں دے چہریاں تے مسکراہٹ دی وجہ بنڑ جاندی اے۔اس نال موسم سرما دی شدت دی روبہ زوال ہو جاندی اے۔ چنانچہ اے امور عام عوام دے کم دھندا، فصلاں سے سفر وچ آسودگی تے راحت دا باعث بنڑ دے نیں۔ اس لئی انہاں دے آغاز تے اے مذہبی تہوار منایا جاندا اے۔جہڑا یام سالانہ وچ حسین تبدیلی دا آغاز ہوندے نیں۔ جنہاں خلائی حقائق تک اج دی سائنس نیں اجے تک رسائی حاصل نہیں کتی اے ہندوستان دے ہزاراں سال قبل دے ماہرین ریاضی و حساب والجبرا تے ماہرین ارضیات و افلاکیات انہاں نال کماحقہ واقف سن۔اس دے نال اندازہ ہوندا اے ہندوستان وچ وحی دا نزول جاری سی کیونکہ قرآن مجید نے دسیا اے کہ “ولکل قوم ھاد) سورۃ رعہ( ” کہ اساں ہرقوم دی طرف نبی بھیجیا اے۔
اس دے نال ملدا جلدا اک ہور تہوار جنوں”لوہڑہ” اکھیا جاندا اے، اے وی مشرق پنجاب، ہریانہ، دہلی دے نواح، جموں، کشمیر تے راجھستاوچ ہر سال منایا جاندااے۔ چونکہ” لوہڑی” تے ” ماگھی” اک دن منائے جاندے نیں اس لئی غالب گمان اہی اے کہ اے اک ہی تہوار اے جو دو مختلف ناواں نال موسوم اے۔ اس ـ”لوہڑی” تہوار دی وجہ نال جواز وہ بڑے دناں دی آمد اے جس دے باعث دن دا زیادہ حصہ کارآمد ہو جاندا اے تے تاجر، کسان،سوداگر تے بیوپاری حضرات نوں اپنڑی آمدن وچ اضافے دی امید نظر آن لگ جاندی اے تے خواتین نوں وی گھر گرہستی لئی وقت وچ اضافہ میسر اندااے۔”لوہڑی” دے تہوار دے اک گیت وی گایا جاندا اے جو اک مسلمان “ولابھٹی” دے نال موسوم اے۔ صدیاں بعد “دلاـ” شاید اصل وچ” عبداللہ” ہوے گا جہڑا پنجابی ثقافت وچ ناں دے اسم تصغیر دے طورہوڑ” دلا” توں مشہور ہو گیا اے۔اے اک لوک کہاوت اے کہ وقت دا حکمران اک خوبصورت کڑی نوں اغوا کرنا چاہندا سی لیکن اس”دلا بھٹی” نیں اس کڑی دی مرضی دے مطابق اس دے چاہنڑ الے منڈے نال اس دا ویا کرادیا۔اے شادی جنگل وچ لُک تے کیتی گئی جیدے وچ منڈا، کڑی تے “دلابھٹیـ” ہی شامل ہوئے سن تے چوتھا کوئی وی فرد نہیں سی۔منڈاکڑی چونکہ ہندو سن تے ـ”دلابھٹی ـ ” ہندووانہ شادی دے منتر نہیں اندے سن اس لئی انہاں نے اگ دے الے دوالے ست پھیرے لا کر اک پنجابی گیت گا دیتا جس وچ وقت دی ستم ظریفی نوں حاصل کلام بنڑایا گیا سی۔ چونکہ اج تک او لوگ گیت”لوہڑی” دے اس تہوار وچ رقص وسرور تے محفلِ موسیقی وچ اگ دے الے دوالے بیٹھ کروڈی کثرت نال گایا جاندا اے۔
قدیم زمانے وچ ہمالیہ دے دامن دے جان لیوا برفانی یخ بستہ موحول وش وسنڑ الے لوگ سردیاں دے وسظ وچ اے تہوار منادے سی جدوں ربیع دی فصل لتھ جاندی سی۔ اُس زمانے وچ ہفتیاں دے بعد گھر دے صحن وچ اگ دا لاوا تیار کیتا جاندا سی،اس دے الے دوالے ساراٹبر کٹھا ہوندا تے جاڑے دے سخت ترین دناں دے خاتمے تے وڈے دناں دی آمد دا استقبال کیتا جاندا تے ناچ گانا تے کھانڑے دی محفلیں منعقد کیتی جاندی سی۔اہی روایت ہمالیہ توں وگنڑ الے دریاواں دے نال نال وگدی ہوئی ہندوستان دے دیگر علاقیاں وچ وی پہنچی تے اس دا باقائدہ مذہبی تہوار دی شکل اختیار کرلئی۔پنجاب وچ جدوں سکھاں دا راج سی ۔تے ـ”لوہڑی” دے دن راجہ دی طرفوں کپڑے تے قیمتی تحائف عوام وچ درجہ بدرجہ ونڈیے جاندے سی تے آنڑ الی رات نوں اگ دا بہوں وڈا الائو روشن کیتا جاندا تے اس دے الے دوالے راجہ اپنڑا دربار لاندا تے ساری رات اس تہوار نوں منان دا جشن جاری رہندا سی۔اس دے بعد اج تک اے تہوار منایا جاندا اے۔اس دن نیاڑیں ” دلابھٹی” دا ناں لے کے گیت گاندے نیں۔سویرے سویرے نیاڑیاں دیاں ٹولیاں میٹھی کھیر کھاتے فیر شوخ رنگ دے کپڑے پہن کر گھراں توں نکل تے گلیاں وچ اکٹھے ہوندے نیں،اک نیاڑاں اُچی آواز اچ گیت گاندااے، گیت دا مصرع مکڑ تک اے سارے نیاڑیں رل کے ” ہوئے” دا لفظ کھڈدے نیںتے گیت دا اک بند مکڑ ہونڑ تک پہلا مصرع سارے نیاڑیں رل کے گاندے نیںتے اے سلسلہ چلدا رہندااے۔اتے تک کہ اے ٹولیاں کسے وڈیرے دے گھر کٹھے ہو کر مائیاں نوں وی اپنڑے نال ملا لندے نیں تے بعد اچ دوپہر تک اے سلسلہ چلدا رہندا اے۔جیدے اچ وڈیاں دے نال شامل ہونڑ وچ آلات موسیقی تے مقالی رقص دی “بھنگڑا” تے “لڈی” مشق وی شامل ہوجاندے اے۔” بھنگڑا” مرداں دا رقص ہوند ااے جہڑاوڈے پیٹ الے ڈھول دی تھاپ تے نچیا جاندا اے تے”لڈی” دا رواج عورتاں وچ ہوندا اے۔تالیاں تے چٹکیاں دے نال کردیاں نیںتے اے دونوں رقص دائرے دی شکل وچ اجتماعی طورگھمندے ہوئے کیتا جاندا اے۔اس رسم دے اختتام تے میزبان اہلِ خانہ توں توقع کیتی جاندی اے کہ او مشروبات تے میٹھائی نال شرکاء دی تواضع کرن گے چنانچہ وڈے پیمانے تے اس دا اہتمام کیتا گیا ہوندا اے جس دی تیاری وچ کئی دناں توںکئی لوگ مصروفِ عمل ہوندے نیں۔دوپہر دا کھانڑاں اپنڑے اپنڑے گھر کھاندے یا اک ہی تھاں تے کھاندے اس دے مشمولات لازمی طور تے سرسوں دا ساگ تے مکئی دی روٹی ہوندی اے۔ جموں تے کشمیر اچ ” چھجاناچ” تے ” ہیرن ناچ” دے ناں دا رقص وی کہیاجاندا اے۔ایتھے مور دے پراں توں اک خاص قسم دا دائرہ نام” چھجا” تیار کیتا جاندا اے۔جیویں عام فہم زبان وچ ٹوکرا سمجھ لینڑا چاہیدااے۔جہڑا پنڈاں وچ مایاں سِراں تے چکی پھردیاں نیں۔اس” چھجا” نوں واری واری ہتھاں وچ پھڑکے اک خاص سُر وچ وجڑ الے سازینے تے رقص کتیا جاندا اے۔جو”ہیر ناچ” کہلاندا اے تے اے صرف کڑیاں ہی کردیاں نیں۔اے”چھجا” محلے دے سب گھراں وچ جاندا اے تے خوشیاں لٹاندا اے۔
آنڑ الی رات وچ جلائی جانڑ والی اگ دا انتظار ہفتوں پہلے نوں کیاجاریا ہوندا اے۔ نوجوان منڈے کڑیاں محلے تے برادری دے ہر گھر وچ جاندے نیں تے اُس رات دا سامان اکٹھا کردے نیں۔ہرگھر اپنڑی بساط دے مطابق اُس رات دے واسطے اپنڑا حصہ پانداں اے۔اگر کوئی گھرانہ اُس رات وچ براہراست استعمال ہونڑ والیاں چیزاں نہ دے سگے تے اہلِ خانہ ایسی چیزاں ضرور دندے نیں جنہاں دا زرتبادلہ کام آسگے۔ اگر سامان پورا نڑاںہوئے تے محلے دے منڈے اک منڈیدے منہ تے راکھ لا کر تے اس دی کمر وچ رساباندھ کر اس دے پیچھے چلدے نیںتے لوہڑی گیت گا کر اونچے اونچے انہاں چیزاں نو گاندے نیں جنہاں دی لوڑ ہلے باقی ہوندے اے۔ محلے دے گھراں الے منڈے دی اس حرکت توں محظوظ ہوندے نیںتے مزید سامان دی لوڑ
دی تکمیل وی کردندے نیں۔رات دی اگ تے سارا سامان پنڈ جمع اے، مرد وعورتاں،منڈے کڑیاں تے نیانڑیں نیانڑیاںہر کوئی اپنڑے منہ تے خوشیاں سجاتے زرق برق لباساں نوں زیب تن کر کے اس تہوار وچ شریک نیں۔ ونکو ونکی دے کھانڑے پکے ہوئے وی نیں تے پک وی رہے نیںتے ویچ تے خریدے وی جارہے نیںتے مفت وی تقسیم ہورہیے ہوندے نیں۔ مکئی دانڑیاں نوں بھنڑدی بھینی بھینی خوشبو ساری میلے وچ پھیلی ہوئی ہوندی اے، دال دے لڈو تے کٹی تے مصالہ لگی گاجراں ت تے مولیاں تے شلجم وی نیںتے سب توں زیادہ پسندیدہ، لذیز تے خوشبو دار پکوان اہ چاول نیںجنہاں دی کشش ہر کسے نوں اپنڑی طرف کھچدی اے ہر گھر دیاں عورتاں چاہ رکھدیاں نیں انہاں دا پکایا ہویا کھانڑا سب لوک ذائقہ کردے نیں تے فیر تعریف وی کردے نیں۔پوری رات اے تقریب جاری رہندی اے۔
