پنجاب دھرتی دی مان جوگ دِھی۔۔۔ شگفتہ گِمی لودھی

گِمی ٹی وی یوکے تے گِمی فائونڈیشن دی سربراہ لندن وَسن والی گِمی جی اپنی دھرتی دی سیوا وچ دن رات اِک کیتی بیٹھیاں نیں

(علی عباس)

اپنی دھرتی‘ اپنی مٹی دا قرض لائونا آسان تے نہیں مگر ضروری اے ایس لئی بہت سارے لوکی مٹی نال وفا نہیں کردے کہ اوہناں لئی قرض اتارنا ممکن نہیں ہوندا جہڑا اوہناں اتے درحقیقت واجب ہوندا اے۔ اک صدی توں ودھ عرصہ ہویا‘ ساڈے وچوں بہت سارے لوکی بھل گئے ہون گے کہ ا ک صدی پہلے تحریک غدر دے نام توں امریکا تے کینیڈا وچ اوس عہد وچ وَسن والے پنجابیاں نے اک اجیہی تحریک شروع کیتی جہڑی انگریز راج لئی دردسر بن گئی جہدے وچ دُجے ملکاں وچ وسن والے پنجابی تے ایس دھرتی دے حریت پسند وی شامل ہو گئے۔

آزادی دے ست متوالیاں نوں لہور دی سنٹرل جیل وچ پھانسی دے پھندے اتے لٹکا دتا گیا۔ ایہہ پنجاب دی تریخ دے اوہ فراموش کردہ سپوت نیں جنہاں نوں شہید بھگت سنگھ تے اوہناں دے سنگیاں وانگوں یاد نہیں کیتا جاندا مگر اوہناں دی خدمات ناقابل فراموش نیں۔ ایہہ 1915 دی گل اے جہدے تقریباََربع صدی مگروں مارچ 1940وچ عظیم مجاہد آزادی ادھم سنگھ نے لندن وچ جلیانوالہ باغ‘ امرتسر وچ ہون والے قتل عام دے ذمہ داراں وچوں اک مائیکل اوڈآئر نوں جہنم واصل کیتا۔ سوال ایہہ ہے کہ ایہناں حریت پسنداں وچ ایہہ جذبہ آزادی کتھوں پیدا ہویا؟ کیوں کر پیدا ہویا تے اوہ کیہڑا محرک سی جنہے ایہناں نوجواناں وچوں موت دا خوف تک ختم کر دتا؟ ایہناں سوالاں دا جواب سادے لفظاں وچ ایہہ ہے کہ ایہہ لوکی ایس غاصب حکمران کولوں آزادی چاہندے سن جنہے ایس دھرتی اتے قبضہ کر رکھیا سی۔ایہ جذبہ اوہناں دے اپنی مٹی نال لگائو دی دین سی۔ پنجاب دی مزاحمتی تریخ دنیا دے کسے وی خطے توں گھٹ نہیں۔ اہل پنجاب لئی اپنے ماضی نال آگاہی دا نہ ہونا وی اک عذاب اے۔ پنجاب دے ایہناں عظیم سپوتاں دے جذبہ حریت دے علاوہ ایہناں عظیم پنجابیاں دا ذکر کرنا ناانصافی ہووے گا جہڑے انگریز راج دے خلاف تحریک وچ پیش پیش سن جنہاں وں عام محنت کش توں لے کے سرمایہ دار تک ایس دھرتی دا ہر باسی شامل سی۔ اوہناں وچ لالہ لاجپت رائے وانگوں صحافی وی شامل سن جنہاں نوں مگروں پنجاب کیساری دا لقب عطا ہویا تے بہت سارے ایسے دانشور وی شامل سن جنہاں نوں ویلے نے فراموش کر دتا مگر زندہ قوماں اپنے ہیروواں نوں ہمیشہ یاد رکھدیاں نیں۔ ایہناں سطراں وچ ایسے ای اک دانشور تے صاحب اسلوب مصنف سلیم خان گمی دا تذکرہ نہ کرنا زیادتی ہووے گی۔ اوہ پنجابی زبان دے اک عہد دی نمائندگی کردے نیں۔ اوہناں دی تحریراں دے اک اک حرف نے ایس مٹی توں جنم لیا‘ اوہناں دی تحریروچ اوہ چاشنی اے جہڑی کدی گھٹ نہیں ہووے گی۔ پنجابی ادب دے طالبعلم یقینا سلیم خان گمی دے بارے جانن دی جستجو کر رہے ہون گے تے اوہناں لئی ایہ عرض کرنا اہم اے کہ اوہناں دی صاحب زادی شگفتہ گمی یورپ وچ اپنی ادھی زندگی گزارن دے باوجود پنجابی نال ایسا مثالی لگائو رکھدیاں نیں جہدی کوئی دوجی مثال تلاش کرنا آسان نہیں اے۔ شگفتہ گمی نے حقیقتاً ایہ ثابت کیتا اے کہ مٹی دی لگن کدی دھندلاندی اے نہ کدی دھندلاوے گی۔ شگفتہ گمی ایہناں دناں اپنے والد دے تخلیقی ورثے نوں ایس دھرتی دے ایہناں باسیاں اَگے متعارف کروان لئی کوشاں نیں جہڑے اپنی زبان وچ گل کرن وچ وی عار محسوس کردے نیں۔ شاعر مشرق علامہ محمد اقبال تے نوبل انعام یافتہ بنگالی ادیب رابندرناتھ ٹیگور دے درمیان ہون والے اک مکالمے توں ایہہ ادراک کرنا آسان ہو جاوے گا کہ مادری زباناں دے بغیر انسانی شخصیت کیوں ادھوری اے تے اسیں مادری زبان لئی جدوجہد کرن والے ادنیٰ جئے کارکن کیوں ایہ ادراک کرن توں قاصر آں کہ ماں بولی یا Mother Tongue توں انسان دا لگائو ایس لئی وی اہمیت رکھدا اے کہ ا ک ماں جدوں چھ مہینے دی حاملہ ہوندی اے تے اوہدے پیٹ وچ پل رہیا بچہ ایس زبان نوں سکھن لگدا اے جہڑی اوہدی ماں بولدی اے جہدے کارن مادری زبان یا ماں بولی دی گل کیتی جاندی اے۔ قصہ مختصر ایہ کہ اپنے دور دے دو عظیم دانشوراں دی گل ہو رہی سی‘ اک پنجابی سن مگر اوہناں نے اظہار لئی فارسی تے اردو دا انتخاب کیتا‘ اک بنگالی سن جنہاں نے اردو یا کسے ہور زبان دی بجائے اپنی مادری زبان بنگالی وچ ای لکھیا تے کیہ خوب لکھیا کہ ہمیشہ لئی امر ہو گئے۔اوہناں نے جدوں 1913 وچ ادب دا نوبل انعام حاصل کیتا تے اوہ پہلے غیر یورپی ادیب سن جنہاں نوں ایہ اعزاز حاصل ہویا سی۔ ٹیگور نے سانحہ جلیانوالہ باغ مگروں ملکہ برطانیہ ولوں ملن والا نائٹ ہوڈ دا خطاب وی واپس لوٹا دتا جہدی وجہ سادہ جئی ایہہ سی کہ ایس عظیم بنگالی ادیب دی اپنی دھرتی نال محبت بے مثل سی۔ آکھن دا مطلب ہر گز ایہہ نہیں کہ علامہ اقبال اپنی دھرتی نال لگائو نہیں رکھدے سن۔ اوہ برصغیر دے اک عظیم شاعر‘ مدبر تے فلسفی سن مگر اوہ نوبل انعام حاصل نہ کر سکے۔ اوہناں نے ایس بارے رابندرناتھ ٹیگور نوں اک خط لکھیا جہدے وچ اوہناں نے آکھیا: تہانوں نوبل انعام ملیا‘ خوشی ہوئی مگر نوبل انعام اتے میرا حق بوہتا سی۔ رابندرناتھ ٹیگور نے جوابی خط وچ آکھیا ‘ میں اپنی مادری زبان وچ ادب تخلیق کیتا مگر تسیں اپنی مادری زبان پنجابی دے بجائے اردو تے فارسی نوں اظہار دا ذریعہ بنایا جہدے کارن مینوں ایہ نوبل انعام ملیا۔ ایس خط و کتابت توں وی ایہ ظاہر ہوندا اے کہ مادری زبان وچ ای بہتر اظہار ممکن اے کیوں جے ایس زبان دے سِکھن لئی انسان نوں کسے مکتب دا رخ نہیں کرنا پیندا بلکہ استاد دامن نے تے غالباً کدی سکول دا منہ وی نہیں ویکھیا سی مگر اوہناں نے ایسی شاعری تخلیق کیتی جنہوں اج وی زندہ ادب وچ شمار کیتا جاندا اے۔ اپنی گل نوں مختصر کردے نیں کہ سلیم خان گمی پنجابی ادب دا مان تے ہِن ای بلکہ اوہ اک ایسے دانشور وی نیں جنہاں دی سوچ اپنے ویلے توں بہت اگے سی۔ اوہناں دی شخصیت دے تخلیقی پہلوواں اتے وی تحقیق کرن دی لوڑ اے جہدے لئی صرف اوہناں دی صاحبزادی شگفتہ گمی ای نہیں بلکہ پنجابی زبان و ادب دے طالبعلم وی یقینا اوہناں دی شخصیت اتے کم کراں گے۔ شگفتہ گمی نے اپنا ادھا جیون اگرچہ یورپ وچ گزاریا اے مگر اوہدے باوجود اوہناں دی اپنی دھرتی نال لگن‘ اپنی مٹی دی سوندھی سوندھی خشبو نال لگائو کسے کولوں لکیا چھپیا نہیں۔ اوہناں نے فلاحی میدان وچ وی بہت سارے کم کیتے نیں جنہاں وچ بالخصوص 2021-22 وچ لہور کالج فار وومن یونیورسٹی سنے چار جامعات لئی 10سکالر شپس دا اجرا وی شامل اے۔

ایس توں فروغ تعلیم دے حوالے نال اوہناں دا عزم ظاہر ہوندا اے۔ شگفتہ گمی نے اپنے مرحوم والد دی یاد وچ گمی فائونڈیشن قائم کر رکھی اے جہدے تحت اوہ مختلف فلاحی سرگرمیاں انجام دے رہیاں نیں جنہاں وچ پنجابی زبان و ادب دا ودھا وی شامل اے۔ اوہناں نے حال ای وچ اپنے دورہ پاکستان دے دوران پنجابی طالبعلماں نوں سکالر شپ وی دتی جد کہ عالمی پنجابی کانفرنس سنے پنجابی زبان و ادب لئی مختلف تقریباں نوں سپانسر کرنا ایہہ ثابت کردا اے کہ اوہ بیرون ملک مقیم ہون دے باوجود اپنی ماں بولی دی ترقی لئی انج متحرک نیں کہ لوکی اوہناں دی مثال پیش کردے نیں۔ بہت سارے اہالیان وطن تے بولخصوص پنجابی بیرون ملک مقیم نیں مگر اوہناں وچوں چند اک ای ایسے ہون گے جہڑے اپنی زبان‘ اپنی رہتل دے فروغ لئی کم کر رہے نیں جنہاں وچ شگفتہ گمی دا نام نمایاںترین اے۔ شگفتہ گمی بارے کسے نے کیہ خوب آکھیا اے کہ اوہ بیتی یاداں دے خزانے سمیٹن نکلیاں نیں۔ ایس حقیقت توں مفر ممکن نہیں کہ زندگی گزارن دا فن سِکھن لئی اوہناں لوکاں نال ملنا ضروری اے جہڑے زندگی دے جیون دے سارے رنگاں نوں کشید کرن دا فن جاندے نیں۔ شگفتہ گمی دی شخصیت دے بیک وقت کئی سوہنے تے نویکلے پکھ نیں‘ اوہ اپنی شخصیت دے ہر پہلو نوں بہتر طور تے گزارن لئی کوشاں نیں۔ اوہناں دے بارے وچ کسے نے سچ ای آکھیا اے کہ اوہ انفرادی طور تے خود توں کجھ ہون دا عملی نمونہ نیں۔ اوہ ساریاں دا اینا خیال رکھدیاں نیں جناں کہ خود اپنا‘ اوہ جو سوچدیاں نیں اوہ آکھن دا حوصلہ وی رکھدیاں نیں‘ جو سمجھدیاں نیں اوہدا اظہار کرن توں کدی نہیں کترائیاں‘جے گل سمجھ وچ نہ آ وے تے دوبارہ یا تیجی واری وی پچھن توں نہیں ہچکچاندیاں تے اپنی لاعلمی دا اعتراف کرن وچ کدی عار محسوس نہیں کیتا۔ جیویں کہ متذکرہ بالا سطور وچ وی ذکر ہویا‘ شگفتہ گمی نے ادھی توں ودھ عمر یورپ وچ گزاری اے مگر اوہناں دے اندر دا پنجابی اج وی زندہ اے۔ اوہ ہر ماحول وچ خود نوں ایڈجسٹ کرن دا فن خوب جاندیاں نیں۔ پنڈ وچ ہوون تے کوئی ایہ نہیں آکھ سکدا کہ ایہ اوہ شگفتہ گمی اے جہڑی ٹیلی ویژن سکرین ا تے نظر آندی اے۔اوہ اشرافیہ وچ موجود ہون تے اپنی گل بات نال سب دے دل جت لیندیاں نیں۔ ایس لئی اک دنیا اوہناں دی شخصیت دی مداح اے۔ ایہ حقیقت وی بہت سارے قارئین دے دلچسپی دا باعث ہووے گی کہ شگفتہ گمی دا شمار پی ٹی وی دی پہلی خاتون میزباناں وچ ہوندا اے۔ اوہ بہترین مقرر رہیاں نیں تے اوہناں وچ ایہہ صلاحیت ہن وی بدرجہ اتم موجود اے۔ مضمون دے شروع وچ مٹی تے دھرتی نال لگائو دا ذکر ہویا تے شگفتہ گمی دا شمار اوہناں زنانیاں وچ کیتا جا سکدا اے جنہاں نے پنجاب وچ ماں بولی تے رہتل دی ترقی دے سنجیدگی دے نال غیر معمولی خدمات انجام دتیاں نیں۔ ایس ویلے چونکہ پنجابی زبان و ادب دے فروغ لئی بہت ساری زنانیاں سامنے آ رہیاں نیں تے شگفتہ گمی نوں چاہیدا اے کہ ا وہ کجھ اہم دانشور زنانیاں دے نال رَل کے پنجاب وچ پنجابی وومن انٹلیکچول فورم قائم کرن جہدی ایس ویلے بہت زیادہ لوڑ محسوس کیتی جا رہی اے۔ شگفتہ گمی نے حال ای وچ لہور وچ پنجاب ہائوس وچ پنجابی رسالے سمیل دی تقریب رونمائی وچ نہ صرف رلت کیتی بلکہ اوہ مقررین وچ شامل سن۔ ایس پروقار مگر سادہ تقریب وچ رلت کرن والی نمایاں شخصیات وچ پروفیسر ڈاکٹر کلیان سنگھ کلیان‘ زاہد حسین‘ ڈاکٹر کرامت مغل تے حافظ ممتاز ملک شامل سن۔ اوہناں نے تقریب نال خطاب کردے ہوئے آکھیا کہ سمیل دی رونمائی لئی پروقار مگر سادہ تقریب دے انعقاد اتے میں مدثرا قبال بٹ دی شکرگزار آں۔ شگفتہ گمی نے ہور آکھیا جمیل پال تے الیاس گھمن اوہ لوک نیں جہڑے میرے والد دی تحریراں شائع کردے سن۔ ایہ دونویں میرے لئی والد دی جگہ تے نیں۔ میں سمیل دے توسط نال ہن اوہناں دے نال منسلک ہو گئی آں۔ مینوں پنجابی زبان و ادب لئی کم کردے ہوئے اجے چھ ورھے ای ہوئے نیں۔ میں اپنے اخراجات وچ کمی کر دتی اے تاں جے پنجابی زبان و ادب تے ثقافت دے فروغ لئی ودھ توں ودھ خرچ کر سکاں۔ اوہناں نے ایہ وی آکھیا سی کہ پنجابی وچ ترجمہ نگاری دا مستقبل بہت روشن اے۔ کامیابی دا انحصار نیت اتے اے۔ نیت وچ کھوٹ ہووے تے قدرت وی ساتھ نہیں دیندی۔ شگفتہ گمی دے ایس خطاب توں ایہہ ظاہر ہو جاندا اے کہ اوہناں دی حیاتی دا مقصد پنجابی زبان و ادب دا فروغ اے۔ اوہ پنجابی جریدے سمیل دی بنیادی سپانسرز وچوں اک نیں تے برطانیہ وچ رہندے ہوئے گمی ٹی وی وی چلا رہیاں نیں۔ امید اے کہ شگفتہ گمی دی اپنی ماں بولی دے فروع لئی ایہ کوششاں رنگ لیان گئیاں تے اوہ اک دن پنجابی زبان نوں اوہدے حق دوان دی اپنی جدوجہد وچ کامیاب رہن گئیاں۔ دعا اے کہ اوہ جیڑے بیتی یاداں دے خزانے سمیٹن نکلیاں نیں خدا اوہناں دے رستیاں وچ چانَن فرماوے۔ آمین۔