پنجابیاں اُتے ظلم دی کتھا

اکرم شیخ

ساڈی تاں قسمت ازلوں بھیڑی لگدی اے

ایتھے یاں تے ’’جنگجو مہاجر‘‘آ کے حکمران بنے یاں فر اونہاں دے گماشتہ جاگیردار، زمیندار مہرے یاں فر… بدلدی ہوئی اکانومی دی دنیا وچ ایتھے وی تاجر حکمران بنائے گئے۔ تاں جے آپسی تجارت دے نال ’’انٹرنیشنل ٹریڈ‘‘لئی مختلف راہداریاں دا حصہ بنیا جائے۔ پر فیر وی گل توڑ نہیں چڑھی۔ دنیا وچ ہون والیاں تبدیلیاں وچ مذہب اک مڈھلا ہتھیار رہیا اے۔ ایہ کل وی سی تے اج وی ہے! ایہ اوہ ہتھیار اے جہڑا حکمراناں دے ذاتی، سیاسی تے اقتداری فیدیاں نوں ہور وی پکیائی دے سکدا ہے ایسے لئی ملائیت دا تعاون حاصل کیتا جاندا ہے تے ’’ملائیت‘‘ وی اپنی جھولی بھرن دے بدلے مذہب دیاں مفادی تشریحاں بنا کے حکمراناں دے سامنے پیش کر دی رہی اے۔ ایس طرحاں مذہب دا اک نواں روپ بنا کے اونہوں اچیایا گیا۔ نصاب دا حصہ بنایا گیا۔ جس دا مذہب دی سچائی تے آفاقیت نال دور دور توں وی کوئی تعلق نہیں سی۔ ایس تشریح وچ
نہ انسانی مساوات سی نہ معاشرتی معاشی عدل
نہ رواداری نہ برداشت، بس انتہاپسندی ہی انتہاپسندی
صرف، مَیں تے مَیں دی سچائی دا دعویٰ۔ باقی سب کفر اے۔ تے کافری دے خلاف جہاد فرض اے۔ ساڈا دکھ تاں ایہ وی ہے کہ تواریخ وانگوں مذہب وی سانوں دھاڑویاں راہیں ملیا ہے اوہ وی جہڑا قبائلی نظام دا تت سی ایس لئی کہ ایہ دھاڑوی قبائلی نظام دے نمائندے سن اوہ اقتدار تے حکومت وچ وی قبائلی رسماں ریتاں، رواجاں تے روایتاں نوں سامنے رکھدے اتے اونہاں اتے ای عمل کردے رہے ایس طرحاں سائنسی فکر دی بنیاد اتے کوئی طرزِ حکومت نہ بنیا تے فیر حکومت سیاست تے ریاست اْتے قبضہ کرن مگروں جہڑی تواریخ بنا کے پڑھائی گئی اونہاں وچ دھاڑویاں نوں ہیرو بنا کے پیش کیتا گیا جس توں مذہب وی ’’دھاڑ‘‘ دی علامت بن کے رہ گیا۔
ساڈے ہیرو
طارق بن زیاد تے صلاح الدین ایوبی بنے… یاں فر خالد بن ولید دے جنگی کارنامیاں دا ذکر تاں ہویا پر حضرت علی دی دانش، حکمت، فکر تے فلسفے دی گل نمایاں نہیں ہوئی۔
یاں فر… ابو ذر غفاری تے حسن بصری دے فقر دی وڈیائی نوں سکھشا دا حصہ نہیں بنایا گیا سگوں حضور نبی رحمت ﷺدیاں تعلیمات وی اپنے فیدے والیاں سامنے رکھیاں… یاں فر ایتھے محمد بن قاسم، محمود غزنوی تے شہاب الدین غوری اسلام تے مسلماناں دے ہیرو تاں بنائے گئے پر علی ہجویری، خواجہ معین الدین چشتی، شہباز قلندر دے عمل تے کردار نوں پروکھے رکھیا گیا۔ جہناں پیار محبت، آپسی بھائی چارے، انسان تے انسانیت دی اچیائی راہیں… اسلام دیاں آفاقی تے حقی تعلیمات نوں اپنے عمل تے کردار داحصہ بنا کے زمیناں تے علاقے نہیں لوکائی دے دلاں نوں فتح کیتا۔ اک ایسی لافانی ریاست بنائی جہڑی انسان دے اجتماعی باطن وچ اجے وی قائم دائم ہے۔ اینہوں کوئی ہلا سکیا تے نہ کوئی ہلا سکدا ہے۔
ایہ ’’صلح کل‘‘ دی ایسی عملی مورت سی جہڑی صدیاں لنگھن مگروں اج وی پورے نقش نگار نال موجود ہے۔ ایہدے وچ وقت تے حالات دے طوفان وی کوئی تبدیلی نہیں لیا سکے۔
ایہ اک ایسی ریاست ہے جہدے وچ کوئی ’’آتنک وادی‘‘ داخل نہیں ہو سکدا۔ نہ ہی ایس ریاست نوں سرحد اُتے کھلو کے کسے نوں میلی اکھ ویکھن دی جرات اے۔ ایس ریاست چ کوئی کافر اے نہ مسلمان، کوئی ہندو، سکھ عیسائی نہیں،سب انسان نیں۔ جہڑے رب دے بندے تے اوہدی صورت نیں۔
جہڑا چنگا انسان اے اوہو ای ایس ریاست دا سب توں ودھیا، اچا تے سچا فرد ہے۔ تے اوہدی عزت ساریاں اْتے فرض ہے۔ بھاویں برہمن ازم نے اونہوں چوہڑا، چمیار تے مصلی بنا چھڈیا سی… اج دی ملائیت وی ایسے معاشرتی ونڈ دی پچھان بن چکی اے۔ اوہ ایسے ونڈ دا پرچار کردی ہے اصل وچ، ایہ دھاڑوی مہاجر حکمران ای نیں، جہناں اپنیاں دھاڑاں اتے دھاڑوی رویے نوں لکاؤن لئی مذہب دا پردہ پایا۔یاں فر اپنی لٹ مار تے انسانیت دے قتلام نوں ”جسٹی فائی” کرن لئی مذہب نوں اک تحریک بنا کے پیش کیتا۔ ایہ وکھری گل ہے کہ اونہاں نوں ایتھے وی ایسے فکری مجاہد مل گئے جہناں اسلام دی نشاۃالثانیہ لئی مسلمان حکمراناں دا اوہ حصہ ماضی وچوں کڈھیا، جہدے بحرظلمات وچ گھوڑے نسدے سن، بیڑیاں نوں اگاں لائیاں گئیاں سن۔ ایہو ای اوہ فکر سی، جہڑی محمود غزنوی دی لٹ مار نوں ’’حق تے باطل دا معرکہ‘‘ بنا کے پیش کر دی ہے۔ حالاں اوہ صرف ہندوآں دے اونہاں مندراں اْتے اسلام دا جھنڈا چک کے آؤندا سی، جتھے مورتیاں تے بت سونے دے ہوندے سن۔ ہیرے موتیاں دے چڑھاوے ’’جھونگے‘‘ وچ لبھ جاندے سن… ساڈے ایس بت شکن ہیرو نوں غزنی تو چالھی میل دور گوتم بدھ دے اوہ بت نظر نہیں آئے جہڑے انسانی عقیدت تے تخلیقی جوہر دی سانجھ نے پہاڑاں نوں چیر کے بنائے سن۔ کیوں جے ایہ بت پتھر دے سن ایہ اوہدے ’’جہاد‘‘ دی اکھ نہیں پوردے سن ایس لئی اوہ ہزاراں میل دا سفر کر کے ہندوستانی گجرات وچ سومناتھ دا مندر ڈھاؤن آیا سی ساڈے قومی شاعر دا وی ایہدے ول دھیان نہیں گیا۔ ایہ بت طالبان دے ’’امیر المومنین‘‘ملا عمر نے کجھ چر پہلوں ڈھا کے بت شکنی دا اعزاز محمود غزنوی کولوں کھوہیا اے۔ بہر حال ساڈے قومی شاعر نے ایہ تاں آکھیا …
ایک ہی صف میں کھڑے ہو گئے محمود و ایاز
تواریخ دی ایس سچائی دا ذکر نہیں کیتا کہ محمود غزنوی نے اپنے خزانے چوںاک موتی وی کسے غلام ، یاں کسے غریب آدمی نوں نہیں دتا۔ مرن ویلے اونہوں ویکھ کے دھاڑاں ماردا، روندا پٹدا رہیا۔ پر اوہدے وچوں کوئی دان نہیں کیتا۔
اصل وچ حکمراناں دی وکھری نفسیات ہوندی ہے اوہ لوکائی بارے وی اک خاص تے سانجھی نفسیات دی تدریس کردے نیں۔ ایسے نفسیات چوں ای پنجابیاں بارے ایہ تاثر دتا گیا ہے
اینہاںوچ نابری نہیں سی ایہ حال مست سن
ایہ رج کھاندے تے لمی تان کے سوندے سن
اینہاں ہر دھاڑوی نوں جی آیاں آکھیاں
یاں فر… اونہوں دلی دے تخت اتے قبضہ کرن لئی رستا دتا
تے فیر… تواریخ دا ایہ جھوٹھ وی بولیا گیا کہ… نادر شاہ درانی تے احمد شاہ ابدالی پنجابیاں دی دعوت اْتے ای لٹ مار، انسانیت دے قتلام، تے آبادیاں نوں ساڑ کے سواہ کرن آئے سن
حالاں لوک دانش ایہ کہندی ہے
کھاہدا پیتا لاہے دا
باقی احمد شاہے دا
کیوں جے تواریخ دا سچ تاں ایہ وی ہے کہ لہور دے 184 پنڈاں چوں 120 ساڑ کے سواہ کر دتے گئے سن۔ ایہ وہ زمانہ سی جدوں بلھے شاہ وی جیوندا سی تے وارث شاہ وی ملکہ ہانس وچ بہہ کے اپنی داستان ’’ہیر رانجھا‘‘ لکھ رہیا سی… بلھے شاہ آکھیا
در کھلا حشر عذاب دا
برا حال ہویا پنجاب دا
وچ ہاویے دوزخ ساڑیا
سانوں آ مِل یار پیاریا
وارث شاہ ایس تباہی بربادی نوں اک ہور ڈھنگ وچ بیانیا
سارے اْجڑے دیس پنجاب وچوں، سب توں بہتا دکھ قصور دا ہے
ایہ شیشہ، ابدالی میزائل بناؤن والیاں نوں وی ویکھنا چاہیدا ہے۔ سچی گل تاں ایہ وی ہے کہ میزائلاں دے ناؤں غوری تے ابدالی ای ہوسکدے نیں۔ شاہ حسین تے بلھے شاہ ورگے انسان تے انسانیت دی وڈیائی دے پرچارکاں اَتے صلح کل دے دعویداراں دے نہیں۔ بہرحال پنجابیاں اتے لگن والے ایس الزام دی صداقت تاں ایہ ہے کہ…
اوس ویلے دلی اتے مغل بادشاہ دی حکومت سی لہور وچ وی اوسے دا بنایا صوبیدار حکمران سی اینہاں دھاڑویاں نوں لٹ مار دا خط لکھن والے ’’پنجابی’‘‘نہیں سن مغل بادشاہ دے وزیر مشیر سن تے اوہ ’’مہاجر‘‘ سن جہڑے لٹ مار چوں حصہ لینا چاہندے سن تے فیر ایہ وی سچ ہے کہ مغل بادشاہ نے نادر شاہ درانی نوں کروڑاں روپے تاوان دے نال، اوہدے پتر لئی اپنی دھی دا رشتہ وی دتا۔ ایہ کم کدی کسے پنجابی حکمران نے اپنے ہتھیں نہیں کیتا۔ ایہو جیہا کم کر کے کسے دھاڑوی نوں پچھانہہ نہیں موڑیا۔
پنجابیاں دیاں زنانیاں تے افغانستان توں آؤن والے دھاڑیاں ہتھوں لٹیاں گئیاں یاں فر اونہاں نوں اغوا کیتا گیا۔ افغانستان لے جا کے ‘لٹ دا مال’ سمجھ کے ونڈیا گیا جہڑیاں بچ گئیاں اونہاں دی نیلامی کیتی گئی۔ ایہو جہی صورتِ حال احمد شاہ ابدالی دے نوں حملیاں وچ وی سامنے آؤندی ہے۔ اوس ویلے لہور تے میر منوں دی حکومت سی اوہدے مرن مگروں اوہدی زنانی مغلانی بیگم نے جنہے اپنے خانسامے نال ویاہ کر لیا سی اونہے حکومت سنبھالی ایس حکومت نوں احمد شاہ ابدالی دی سرپرستی حاصل سی ایہدے بدلے وچ ابدالی ہر سال لکھاں روپے تاوان لیندا سی… ایس حکومت وچ دو خسریاں نوں دربار دی بڑی نیڑتا حاصل سی اونہاں دے فیصلے وی بادشاہی حکم ہوندے سن ایس حکومت نوں خسریاں دی حکومت وی آکھیا جاندا سی۔
تواریخی تے تہذیبی پچھوکڑ وچ ایہ گواہیاں موجود ہن کہ پنجاب دے دو وڈے دشمن رہے نیں
1اوہدا جغرافیہ، ایہ دلی دے تخت ول جان والے ہر دھاڑوی دے رستے وچ آؤندا سی
2ایہدی خوراک تے پیداواری وسیلے، فصلاں پکدیاں سن تے ڈاکو لٹن آ جاندے سن۔
3جی ٹی روڈ دے شہر کئی واری لٹے گئے۔ برباد ہوئے ساڑ کے سوا کیتے گئے۔ کیوں جے سارے دھاڑوی افغانستان ولوں آؤندے سن۔ ایسے لئی ”اکبر اعظم” نے لہور نوں مضبوط تے محفوظ بنایا چوداں سال ایتھے ڈیرہ لائی رکھیا۔ حالاں اک وڈا ظلم شیرشاہ سوری کیتا۔ جنہے ایہ شاہراہ بنوائی جہڑی دلی توں پشاور تک جاندی ہے۔ لوک اینہوں ترقی دا ناؤں دیندے ہن۔ پر ایہو اوہ ظلم ثابت ہویا جنہے نادر شاہ درانی تے احمد شاہ ابدالی دے رستے صاف کیتے۔ ایس توں پہلے اوہ راستہ بہتا استعمال ہوندا سی جہڑا اج ”لہور پشاور” موٹروے لئی استعمال ہوندا ہے، جہڑا کلر کہار توں پنڈی اتے صوابی تے مردان دے رستے چارسدہ تیکر جاندا سی۔ چیتے رہوے کہ گندھارا تہذیب دا اصل مرکز چارسدہ سی۔ پشاور ”دریائے کابل” دے ہیٹھلے ہتھ کابل جان دا ”شارٹ کٹ” سی۔ ایہ اک وکھری کہانی اے۔ بہرحال پنجاب دی ہریالی تے خوشحالی ایہدی مڈھوں ای دشمن رہی اے ایسے پاروں سب توں بہتے حملہ آور وی ایتھے آئے تے مہاجر وی … ایہ سلسلہ دوواں پکھوں اج وی چالو ہے۔
مہاجراں دا ایتھے آؤنا دراوڑاں توں شروع ہوندا ہے سبھ توں پہلے دھاڑوی اسیں آرینز نوں آکھنے آں حالاں جدوں دراوڑ ایتھے آئے سن اونہاں نوں وی مقامی آبادی دی نابری دا سامنا کرنا پئیا ہووے گا۔ دراوڑاں اپنی حفاظت لئی آرینز دا مقابلہ کیتا۔ ایہ وکھری گل ہے کہ اوہ آرینز دی نویں سوچ تے نویں ہتھیاراں دا مقابلہ نہیں کر سکے۔ فیر سب توں وڈی دھاڑ سکندر یونانی دی ہوندی اے جہڑا دنیا نوں فتح کرن دی خواہش لے کے گندھاراں ولوں، دریائے کابل دے اْتلے ہتھوں اٹک دے نیڑیوں دریائے سندھ پار کردا ہویا پنجاب ول آیا تے اوہدا متھا ”راجہ پورس پنجابی” نال لگا۔ جنھے اونہوںایسی نتھ پائی کہ… اوہ پچھانہہ پرتن تے مجبور ہو گیا۔
سکندر یونانی نوں سکندر اعظم بناؤن والے ”ملیریا” نوں اوہدی واپسی دا جواز بناؤندے نیں پر اوس ”تاپ” دی گل نہیں کردے جہڑا سکندر دے اندر ہون والی ٹٹ بھج نے چاڑھیا سی۔ جہڑا پنجابیاں دی نابری پاروں ہوئی سی اوس نابری دی سلاہنا کیوں نہیں ہوندی؟ ایہو سمجھن والی گل ہے۔ یاں فر سکندر نوں سکندراعظم دھاڑوی کیوں نہیں آکھیا جاندا ہے؟؟ راجہ پورس نون دھرتی دا پتر تے ہیرو کیوںتسلیم نہیں کیتا جاندا؟؟؟
ایس لئی کہ… ایس طرحاں مہاجرپسندی نوں پریرنا ملدی ہے۔
دوجا ایہ وی کہ… جہڑی سکندر تے پورس بارے بادشاہ دی بادشاہ نال سلوک دی کہانی پیش کیتی جاندی ہے اوہدے وچ وی سکندر یونانی نوں وڈیایا جاندا ہے اونہے جت کے وی معافی دتی۔ پورس دی دلیری تے حالات نوں تسلیم کرن دی جرات، موت لئی تیاری دی سلاہنا نہیں کیتی جاندی۔فیر ایہ وی آکھیا جاندا ہے کہ سکندر نے پورس نوں اوہدی بادشاہی واپس کر دتی سی جویں اونہے ایہ کم خیرات وچ کیتا سی بادشاہ خوش ہو گیا تے اونہے بادشاہی دے دتی۔
بہرحال ایہو کارن ہے کہ پنجاب دی تواریخ دا پورا سچ ساڈے سامنے نہیں آؤندا۔ اوہدی سب توں وڈی وجھا ایہ ہے کہ پنجابیاں اپنی تواریخ لکھن دا کوئی باقاعدہ پربندھ نہیں کیتا۔ جوکجھ لبھدا ملدا ہے اوہ وی ایدھروں اودھروں ملدا ہے۔ ایہ سلسلہ اج وی مذہب دے ناؤں اتے چالو ہے۔ ہر وقوعہ اسلام دی اکھ نال ویکھیا جاندا ہے۔ اوسے کارن ہی ہیرو بنائے جاندے نیں۔ سارے دھاڑوی تے مہاجر تے ہیرو نیں۔ ایس تواریخ نوں نویں سرے توں جانن پرکھن تے پرچولن دی لوڑ ہے۔
بہرحال… ایہ کہانی جنگی نفسیات تے حکمت عملی دے خلاف ہے۔ کوئی وی حکمران جدوں کسے دوجے ملک نوں فتح کرن لئی ٹردا سی اوہ پہلوں ”بادشاہ” نوں قتل کردا سی۔ اوہدے مرن مگروں فوج تے لوکائی دے حوصلے ٹٹ جاندے سن اوہ عدم تحفظ دا شکار ہو کے آپ ای ہتھیار سٹ کے ہار من لیندے سن۔ حملہ آور نوں قبضہ کرنا آسان ہو جاندا سی۔ لوکای دی مزاحمت دا وی کوئی خطرہ نہیں رہندا سی۔ جہڑی فوجی مزاحمت توں وی زیادہ خطرناک ہوندی اے۔ سکندر وی ایہو کجھ کردا سی۔ سب توں پہلے بادشاہ ماردا سی، ایہو کج کردا ہویا ای اوہ یونان توں چل کے ”دریائے جہلم” دے تھلے کھلے میدان وچ آیا سی۔ جتھے اوہدا واہ دھرتی دے پتر ”راجہ پورس” نال پئیا، جنھے اوہدے دند بھن دتے… اوہدی ساری بہادری موت دے مونہ وچ چلی گئی دھاڑویاں وی ایہ روایت منگولاں تے مغلاں دیاں دھاڑاں تے ریاستاں اْتے قبضے کرن وچ وی نظر آؤندی ہے۔
اقتدار، طاقت تے حکومت دی ایہ کہانی غزنویاں تے غوریاں دی روایت وچ وی نظر آؤندی ہے۔ شہاب الدین غوری دے چاچے علاؤالدین جہاں سوز جدوں ”غزنی” فتح کیتا تن دن تک شہر وچ لگی اگ دے بھانبھڑاں پاروں رات انھیرا نہیں ہویا سی۔ ایہ اوہ ردعمل سی جہڑا محمود غزنوی دے خاندان نے غوری خاندان نال کیتا سی۔ غوری بدلہ لین لئی حملہ آور ہوئے سن۔ دوواں خانداناں دی ایس لڑائی پاروں ای بابا فرید جی دے وڈکے اپنی جائداد تے گھر بار چھڈ کے ہندوستان آئے سن۔ بہرحال شہاب الدین غوری اوتھے اوتھے حملہ آور ہویا جتھے جتھے محمود غزنوی دے بنائے ہوئے صوبیدار سن۔ 1184 وچ غوری جدوں پہلی واری لہور تے حملہ آور ہویا تے اونہے سیالکوٹ دے راجے نال سانجھ کیتی ہندو تے مسلمان نے مل کے غزنوی دے صوبیدار نوں ہروایا۔ حالاں اونھوں چاہیدا سی کہ پہلوں کافر نوں ماردا تے فیر بادشاہی لئی مسلمان صوبیدار اتے وی حملہ کردا۔ پر نہیں اونہے، اک دشمن نوں مارن لئی دشمن دے دشمن نال اتحاد کیتا… اتے فیر جو کجھ اونہے بنارس وچ جا کے پرتھوی راج نال کیتا۔ لوکائی دا قتلام ہویا۔ تن دن تیکر لاشاں سڑکاں اتے پئیاں رہیاں، مکان سڑدے بلدے رہے زنانیاں دیاں عزتاں لٹیاں جاندیاں رہیاں۔ انسانیت ہاڑے پاؤندی رہی۔ تن دن مگروں ایہ لاشاں بو مارن لگ پئیاں، ساہ لینا اوکھا ہو گیا۔ تے شہروں باہر اک وڈا ٹویا کڈھ کے ایہ لاشاں گڈاں تے لد کے، اوہدے وچ سٹیاں گئیاں… حوصلے دی داد اونہاں نوں دینی چاہیدی اے جہناں ایہ ادھیاں، پونیاں تے پوریاں لاشاں چکیاں… ایہ اوہو ای روایت سی جہڑی شہاب الدین غوری، ہندوستان وچ مسلمان بادشاہی دی نینہ رکھن والے دے چاچے نے غزنی وچ رکھی سی۔ پر نہیں… ایہ کوئی چیتے رکھن والی گل نہیں صرف ایہ یاد رکھنا چاہیدا ہے کہ… ایہ ”مجاہد اسلام” سی اتے اوہدے ذریعے ہندوستان وچ مسلمان بادشاہی قائم ہوئی جہڑی ساڈھے چھ سو سال تیکر چلدی رہی۔ ایتھے اسلام دی پرچلتا ہوئی۔
تواریخ دا تہذیبی سچ تاں ایہ ہے کہ… مہاجر جتھے وی آ کے قابض ہوندے نیں، اوہ اپنی تہذیب، ثقافت، رسماں ریتاں وی پرچلت کردے نیں اونہاں نوں مقامی تہذیب تے ثقافت اْتے وی لاگو کردے نیں ایہو ای صورت اونہاں دے علمی، فکری تے ادبی ورثے دی ہوندی ہے اونہاں دے پہلے حملے وی اینہاں پکھاں اتے ہوندے نیں۔ آرینز آئے تے اونہاں وی ایتھے ایہو کجھ کیتا افغانی، ایرانی یاں فر وسطی ایشیا دی پچھوکڑ رکھن والے مغل ترک تے منگول آئے اونہاں وی ایسے روایت اتے عمل کیتا۔ مغلاں دی دو سو سالہ بادشاہی وچ ایہ روایت وی موجود رہی۔ اقتدار لئی بھراواں نوں قتل کیتا جاندا رہیا۔ ماپے بندی خانے وچ سٹے گئے۔ اینہاں غیر انسانی حرکتاں تے اخلاقی جرماں نوں چھپاؤن لئی مذہب دی چھتری استعمال کیتی۔ مسیتاں وی بنائیاں تے مدرسیاں نوں ”فنڈز” وی دتے۔ ایہو ای اوہ بدیسی حکمران سن جہناں مقامی تہذیباں، ثقافتاں تے زباناں اتے حملے کیتے۔ تاں جے اونہاں نوں اپنی شناخت تے پہچان دا احساس نہ ہووے۔
ساڈے لئی ہرکھ والی گل تاں ایہ وی ہے کہ راجہ پورس د ی کوئی گل کردا ہے نہ جے پال دی جنہے محمود غزنوی دا پشور وچ مقابلہ کیتا، اپنے پتر وی یرغمال بنوائے۔ پنجاب ول آؤن دی اوہدی راہ ڈکن دے جتن کیتے کوئی دْلے بھٹی دی گل کردا ہے نہ بھگت سنگھ دی جہناں ریاستی جبر دے خلاف سولیاں چمیاں۔ سانوں محمود غزنوی، شہاب الدین غوری تے اورنگ زیب عالمگیر دی اسلام پسندی دے قصے تاں سنائے جاندے ہن، گوروتیغ بہادر، سرمد شہید تے داراشکوہ ورگے صوفیاں دا ذکر نہیں کیتا جاندا۔
شیخ احمد سرہندی دے مذہبی علماں پاروں ”مجدد” ہون دی گل تاں کیتی جاندی ہے۔ پر جہڑی مذہبی انتہاپسندی فکری شدت پسندی وچ اونہے وادھا کیتا اتے اوہدے بدلے وچ جہڑی معاشرتی ونڈ ہوئی سیاسی کھڑبا کھڑبی ہوئی، فرقے بازی نوں ہوا ملی اوہدا کوئی تجزیہ کر کے ساڈے سامنے پیش نہیں کردا۔ غلطیاں کوتاہیاں نوں وی مذہب دی چھتر چھاویں لکایا جاندا ہے گورو نانک، شاہ حسین تے بلھے شاہ دے صلح کل دے پرچار تے انسان دوستی دے عمل نوں اچا کر کے نہیں وکھایا جاندا اونہاں دی آپسی بھائی چارے دی تبلیغ تے تدریس نوں وی ”کافری” وچ شامل کیتا جاندا ہے کیوں جے اوس ویلے دے عالماں، مذہبی خود ساختہ قدراں دے راکھیاں حکمراناں نال مل کے اونہاں نوں کافر آکھیا اونہاں خلاف فتویاں دیاں تلواراں تانی رکھیاں ایس لئی ایہ کویں ہو سکدا ہے کہ اج دا کوئی عالم، ملاں یاں پیش امام اونہاں فتویاں نوں ناجائز آکھے کیوں جے اونہاں آپ وی تے اپنیاں ہٹیاں چلاؤنیاں نیں۔
ایسے پچھوکڑ اک ہور سچائی تاں انج وی ہے کہ
انگریز جدوں سب توں اخیر وچ پنجاب اتے قبضہ کیتا سی ایتھے ای سب توں بہتی مزاحمت ہوئی سی احمد خان کھرل تے فتیانہ ورگے مجاہد اوہدے سامنے سینہ تان کھلوتے سن ایہو ای مزاحمت سی جنہے دلی وچ بیٹھے بادشاہ بہادر شاہ ظفر دی ستی غیرت نوں جگایا سی اوہ وی میان چوں تلوار کڈھ کے شاہی قلعے توں باہر آ گیا سی دلی دیاں سڑکاں اک واری فیر لال ہو گئیاں سن۔ ایس لڑائی نوں انگریز جنگ آزادی دے بجائے ”غدر” کہندا ہے اج وی مقامی مہرے اینہوں ”غدر” ای کہندے نیں بہرحال تواریخی صداقت تاں ایہ وی ہے کہ انگریز جدوں پنجاب آئے تاں اونہاں دے نال آؤن والی بیوروکریسی وی ”مغل بیوروکریسی” سی جنہے انگریز نال مفاہمت کیتی اونہے ایتھے آ کے انگریزی راج دی پکیائی لئی ہتھ ونڈائی کیتی۔ اوہدی صلاحکاری نال ای پنجاب وچ زبان نوں مذہباں وچ ونڈیا گیا۔ پنجابی زبان دے وی تن حصے کر دتے گئے۔ ایہو ای اوہ تسلسل اے جہڑا اجے تیکر چالو ہے تے حکمران طبقے ایسے ونڈ وچ ای اپنے مفادات دی رکھیا لازم بنائی بیٹھے نیں اونہاں مذہب دی ایکتا دے ناؤں اْتے، اک قوم، اک مذہب تے اک ملک دا فلسفہ پرچلت کیتا ہویا اے۔
زبان دی مذہبی ونڈ انگریز نے صرف پنجاب وچ ای کیتی ہور کسے صوبے کسے علاقے وچ کیوں نہیں؟؟ ایہو ای سوال انگریز دی باقیات بارے وی کیتا جا سکدا ہے کہ اونہے صرف پنجابی زبان نوں پنجاب وچ ای کیوں ودھن، پھلن تے چلن کیوں نہیں دتا۔ ایہ طرز عمل دوجے صوبیاں وچ کیوں نہیں اپنایا۔ سگوں سچی گل تاں ایہ ہے کہ پنجابی زبان دی سب توں بہتی توڑ بھن وی ”مہاجر پنجابیاں” ہتھوں کروائی جہناں اردو نوں قومی زبان بنن تے جشن منائے سن تے جہڑے اج وی ایہنوں سرکاری زبان بنوان دے جتن کر رہے نیں۔
پنجابیاں نوں اپنے علمی، ادبی، فکری ورثے توں وانجھا رکھیا گیا ہے۔ بابا فرید، گورونانک، شاہ حسین، سلطان باہو، بلھے شاہ، وارث شاہ، خواجہ غلام فرید اتے میاں محمد بخش توں دور کر کے، اردو دی بے زمین تہذیب تے ثقافت دا پیروکار بنایا جا رہیا اے۔ دھرتی دے پتراں دی تھاؤں مہاجرا تے حملہ آوراں دے علم تے زبان دی پرچلتا کیتی گئی ہے۔ ایہدے لئی مذہب نوں ہتھیار بنا کے استعمال کیتا گیا ہے۔
حالاں وقت تے حالات نے ثابت کر دتا ہے کہ پنجاب د اعلمی، ادبی، فکری ورثہ، روشن خیالی تے صلح کل دا پیغام ای اج وی’ انسان تے انسانیت دی ٹٹ بھج’ نوں تباہی توں بچا سکدا ہے ایسے لئی دنیا دے سیانے اتے سوجھوان ایہدے ول پرت کے ویکھن اتے مجبور ہو گئے نیں۔ پر ساڈے حکمراناں نوں ایہدا کوئی احساس نہیں اوہ آپ وی کھوہبے وچ پئے ہوئے نیں تے اونہاں پنجاب دی لوکائی نوں وی کھوپے بنھ کے کولہو دے ڈھگے بنا دتا اے۔ فیر وی
پنجابیاں لئی مان جوگ ہے کہ
دنیا بھر دی سوجھ سیانف تے کھوج پرکھ، علم دی بھال اتے روحانیت دی کھچ نے پنجاب دے صوفیاں تے اونہاں دے کلام پیغام ول توجا کیتی ہوئی اے کئی یونیورسٹیاں وچ پنجابی زبان تے کلاسک ادب پڑھایا جا رہیا اے… ساڈے بابیاں اتے ریسرچ سکالر بن رہے نیں۔
سانوں ایہ تسلیم کرن وچ کوئی اوکھ نہیں ہونی چاہیدی کہ ایہ کم باہر وسیندے پنجابیاں، خاص طور تے سکھاں نے کیتا ہے۔ جہڑے اپنی زبان، ثقافت تے دھرتی نال جڑے ہوئے نیں اوہدی اک وجھا ایہ وی ہے کہ اونہاں دی مذہبی زبان پنجابی اے۔ اونہاں دا یارھواں گورو، گورو گرنتھ صاحب، دی زبان وی پنجابی اے۔ اونہاں دے گوروآں پنجابی زبان وچ ای تبلیغ تدریس کیتی اے۔ یاں فر
مذہب نے اونہاں دی زبان نال جڑت نوں ہور پکیاں کیتا ہے
ایس پاروں مسلماناں دی بدقسمتی ہور طرحاں دی ہے۔
Eمسلماناں دیاں جہڑیاں کتاباں تبلیغ تے تدریس دا ذریعا بنیاں اوہ عربی تے فارسی وچ سن۔ صوفیاں نے جہڑیاں کتاباں لکھیاں اوہ وی فارسی وچ سن۔ ایہ تاں بابا فرید جی سن جہناں لوکائی دی زبان وچ شاعری کیتی۔ ایہ روایت ہور صوفیاں وی پھڑی۔
Eاسلام دی مرکزی کتاب ”قرآن شریف” وی عربی زبان وچ ہے جد کہ حدیث، تفسیر تے فقہ دیاں کتاباں وی عربی فارسی وچ آئیاں۔ اونہاں دے ترجمے وی بہت مگروں اردو وچ ہوئے۔ مقامی زباناں وچ ترجمیاں دی روایت وی پچھلی صدی وچ سامنے آئی۔
Eمذہبی متھالوجی دا تعلق وی ایس دھرتی، ایس تہذیب ایس ثقافت نال نہیں سی۔
Eملاں نے وی عربی زبان وچ ای قرآن پڑھن نوں بہتے ثواب نال جوڑیا۔ مقامی زباناں نال پڑھت نوں وی کافری دے برابر آکھیا۔ پر جدوں گل بہتی ودھی تے اونہے اردو نوں ای مذہبی زبان دی پہل دتی۔ ایہ سارا کم پاکستان بنن مگروں ملائیت تے ریاست دی سانجھ نال ہویا ملاں نے مدرسیاں دی تعلیم وی اردو وچ ای چالو کیتی۔
اک ہور تواریخی سچ تاں ایہ وی ہے کہ… جدوں تعلیمی زبان بناؤن بنارے کمیشن بنیا سی مسلماناں آپ ای اردو نوں ذریعہ تعلیم منیا سی… بہرحال جدوں اردو قومی زبان بنائی گئی تے مشرقی پاکستان وچ ایہدی ورودھتا ہوئی قائداعظم ڈھاکہ گئے اونہاں دا کالیاں جھنڈیاں نال استقبال ہویا۔ گولیاں چلیاں، نوجوان مارے گئے ایسے دی یاد وچ 21 فروری نوں پوری دنیا ”مادری زباناں” دا دیہاڑ مناؤندی اے۔
ہرکھ والی گل تاں ایہ وی ہے کہ… پنجابیاں پڑھتا ول کوئی خاص دھیان نہیں دتا۔ مسلمان بادشاہواں کوئی یونیورسٹی نہیں بنائی جہدے وچ معاشرتی تے معاشی، تہذیبی تے ثقافتی علماں بارے جانکاری دتی جاندی اہدی تھاؤں مسیتاں تے مدرسیاں نوں ای فنڈز دتے جاندے رہے جتھے ”مذہبی تعلیم”ہی دتی جاندی سی ایس دے باوجود پنجاب کول ”روشن خیالی” دا جہڑا ورثہ ہے اوہ سنتاں، ناتھاں تے صوفیاں دی سکھشا اتے عمل دا نتیجہ ہے۔ ایہ سلسلہ اج وی چالو ہے۔ مہاجر حکمراناں ایہ دروازے بند کیتے ہوئے نیں۔
تعلیم اتے جی ڈی پی دا ڈھائی فیصد خرچ کیتا جاندا ہے۔ جد کہ تجارت دے وادھے لئی سڑکاں پل بناؤن نوں پہل دے کے تعلیم دے بجٹ چوں پیسے کھچ لئے جاندے نیں۔ ظاہر ہے علم د ے بوہے کھلن تے تواریخ توں جانو ہون دی سک وی ہوندی اے۔ حکمراناں دیاں لوڑاں وی سامنے آؤندیاں نیں تے لوکائی دیاں مجبوریاں دی جانکاری وی ملدی ہے۔ ایسے علم چوں ای تبدیلی تے نابری دی خواہش جنم لیندی ہے جو حکمراناں نوں وارا نہیں کھاندی۔ پر اک ہور تواریخی سچائی تاں ایہ وی ہے کہ ایہ رنجیت سنگھ ورگے پنجابی دی حکومت سی یاں فیر انگریزی راج سی پنجابیاں نوں اپنی زبان توں وانجھا رکھن وچ مسلماناں مڈھلا کردار ادا کیتا ہے۔ رنجیت سنگھ دے زمانے سرکار دربار دی زبان فارسی سی۔ جدوں حکومتی کارے پنجابی لکھن پڑھن دی گل ہوئی سی فقیر برادران نے ایہ کہہ کے ایہدی مخالفت کیتی کہ گورمکھی رسم الخط وچ پوریاں آوازاں دے پورے اکھر موجود نہیں ایہ اظہار دا پورا ذریعہ نہیں۔ ایہ گھاٹ ایسی نہیں سی جنہوں پوریا نہ جا سکدا۔ ہن وی تے ایہ کم ہو گیا اے۔ اوس ویلے وی ایہ گھاٹ پوری کیتی جا سکدی سی۔
اینہوں وقت تے حالات دا جبر آکھیے تاںایہدے وچ کوئی جھوٹھ نہیں کہ حکمران طبقیاں ملائیت دی سانجھ نال جہڑیاں زہری پالیسیاں بنائیاں سن، جہڑے پانی دے سپ پالے سن اج اوہ آستین دے سپ بن گئے نیں۔ اج اوہ اسٹیبلشمنٹ دے مخالف بابا فرید، شاہ حسین تے بلھے شاہ دے فکری نظام دی وڈیائی تسلیم کرن تے مجبور ہو گئے نیں پر عملاً اجے وی اوہ دو بیڑیاں وچ لتاں پھسائی بیٹھے نیں ایس لئی پنجابیاں دا خوش ہونا وی ٹھیک نہیں اونہاں نوں ہر قدم وچ احتیاط توں کم لینا پئے گا۔
سپاں دے پت، میت نہیں ہوندے بھاویں چْلیاں دودھ پیائیے۔
بہرحال مکدی گل انج ہے کہ پنجابیاں دی زبان، ادب تے اپنے علمی ورثہ بارے بہت کم کیتا ہے ہن اونہاں نوں اپنی تواریخ پڑچولن دی لوڑہے۔ تواریخ ای تہذیب تے ثقافت دی پچھان دیوے گی ایہو ای اوہ پچھان اے جنہوں کل وی مارن دے جتن کیتے گئے سن تے اج وی کیتے جا رہے نیں۔ اینہاں توں صرف ”بابے” بچا سکدے نیں۔