بلوچستان وچ ادب دیاں تحریکاں

اللہ بخشے ڈاکٹر فاروق احمد نوں اُوہ اپنی کتاب ’’ بلوچستان وِچ اُردو زبان تے ادب ‘‘ دے ورق نمبر 8تے لکھدے نیں بلوچستان وچ زباناں دی گہما گہمی وچ اُردو زبان تے ادب نوں پھیلن دا موقع نہیں مل سکیا کیونکہ ایتھے دی ملی جلی ادبی تے تہذیبی زبان فارسی ہوندی سی۔ اُنیسویں صدی وچ اُردو ایتھے دفتری زبان دی حیثیت نال رائج ہوئی سی بیشک ہندوستان توں ایتھے مختلف زباناں دے لوک آ کے رہندے سن تے ایتھے دے لوک ہندوستان جاکے وسدے رہے تے انفرادی سطح تے اُردو زبان ایتھے پہنچی۔ پر پہلا رابطہ سانوں سید احمد شاہ بریلوی دے ذریعے نظر آندا اے جدوں اوہ بلوچستان دے رستے توں گزردیاں ہوئیاں قندھار ،کابل، تے پشاور توں ہوندیاں ہوئیاں سکھاں دے خلاف جہاد کر رہے سن ۔سید احمد شاہ بریلوی دے نال جیڑے پنچ چھ سو مولوی سن اوہناں نے ایتھے اُردو شاعری تے زبان پڑھن تے بولن دا رحجان پیدا کیتا ۔
بلوچستان دے نامور کھوج کار تے تن سو کتاباں دے مصنف ڈاکٹر انعام الحق کوثر دی کھوج دے مطابق بلوچستان وچ اُردو دا پہلا صاحب دیوان شاعر مُلا محمد حسن براہوی اے اُونہاں دا کلام کلیات محمد حسن براہوی دے ناں توں 1838ء وچ چھپیا۔ پر اُردو باقاعدہ طریقے نال 1877ء وچ انگریزاں دے بلوچستان تے تسلط توں بعد رائج ہوئی جدوں اُونہاں نے بلوچستان نوں دو حصیاں وچ تقسیم کرکے ایک ریاستی بلوچستان تے دوجا ایجنسی دے ناں توں بنایا ، 1977ء توں بلوچستان وچ دفتری کاروائی اُردو وچ ہون لگی۔ ( بحوالہ بلوچستان وچ اُردو ،از ڈاکٹر انعام الحق کوثر )
1883ء ٹرسٹ دا جدید طرز دا پہلا سکول کوئٹہ وچ قائم کیتا گیا نو سال بعد 1890ء وچ ایس سکول داناں سنڈیمن سکول رکھیا گیا سی ہور 1893.94ء وچ اُونہوں ہائی سکول دا درجہ دتا گیا ایس سکول داا لحاق پنجاب نال کیتا گیا سی تے پنجاب یونیورسٹی دا نصاب بھی ایتھے رائج کیتا گیا ایس نصاب وچ ذریعہ تعلیم اُردو رائج کیتا گیا،بلوچستان وچ اُردو دا چلن بھاویں انیسویں صدی وچ پوری طراں رائج ہوچکیا سی پر اُردو نوں بنان تے سنوارن لئی اُونہاں لکھاریاں دے ادب وچ بڑا ہتھ اے جہڑا وقتاً فوقتاً کوئٹہ / بلوچستان وچ آباد رہے ایہناں نامور ادباء وچ مرزا یادی رسواؔ، 1903ء وچ علامہ اقبال ؒ وی بلوچستان تشریف لیائے سن ،ڈاکٹر عبدالرحمن بجنوری وی 1912 ء وچ کوئٹہ آئے سن ،مولانا ظفر علی خان ،سید حبیب شاہ، بلکہ سید حبیب شاہ نے تے ’’تذکرہ خاران‘‘ نامی کتاب وی لکھی سی۔
بزمِ ادب لورالائی دا قیام :
بلوچستان وچ ادب دے فروغ لئی جہڑی پہلی تنظیم قائم کیتی گئی اُوہدے ثبوت بیسویں صدی دی دوجی دہائی 1911ء وچ لورالائی وچ ملدے نیں جتھے سردار محمد یوسف خان پوپلزئی نے ادب تے مشاعریاں دی ترقی لئی اک ادبی تنظیم ’’بزمِ ادب لورا ائی‘‘ دے ناں توں قائم کیتی تے اک ادبی رسالہ ’’قندیل خیال ‘‘ دا اجراء وی کیتا تے باقاعدہ مشاعریاں دی داغ بیل پائی۔ اینہاں مشاعریاں وچ معتبر شعراء کرام دی شرکت ہوندی سی عبدالحق ،خان بہادر خان ،نبی بخش اسد، چراغ الدین چراغ ، محمود خان محمود، نائیک سنگھ نانک، فتح چند نسیم، عابد شاہ عابد، عنایت علی عنایت،پنڈت جیون سنگھ، مسکین تے محمد عبدالحق دے ناں شامل نیں۔ ’’قندیل خیال ‘‘ دے کل اٹھ شمارے شائع ہوئے سن۔(جاری)

جہناں دِی فوٹو کاپیاں معروف شاعر پروفیسر راغب تحسین دے کول موجود نیں ہور جہناں تے پی ایچ ڈی دے مقالے جات وی جمع ہو چکے نیں۔ ایتھے وضاحت کر دیاں کہ پروفیسر آغا محمد ناصرؔ اپنی کتاب ’’بلوچستان وچ اُردو شاعری‘‘ دے صفحے 25تے لکھدے نیں کہ ستمبر 1914ء وچ سردار محمد یوسف خان پوپلزئی تے لالہ فتح چندنسیم نے ماہنامہ ’’قندیل خیال‘‘ دا اجراء کیتا جہڑا دہلی توں چھپ کے لورالائی توں شائع ہوندا سی ایس دے کل پندرہ وِی شمارے شائع ہوئے حالاں کہ حقیقت وچ ایس دے کل اٹھ شمارے شائع ہوئے سن جہناں دا ریکارڈ پروفیسر راغب تحسین ،بقابگٹی ،سیماب اختر،تے راقم دے کول وی موجود اے۔محمد یوسف پوپلزئی بزم ادب لورالائی دے مرکزی جنرل سیکرٹری سن۔
بزم ادب کوئٹہ دا قیام
1927ء وچ محمد صادق شاذؔ دی کوششاں نال ’’بزم ادب کوئٹہ ‘‘ قائم کیتی گئی ایتھوں وی ماہانہ مشاعرے شروع کیتے گئے تے ادبی شخصیات نے شرکت نوں چار چند لائے اینہاں مشاعریاں وچ عبدالحق زبورؔ، یوسف علی خان ،عزیز مگسی، محمد حسن نظامی، محمد حسین عنقاءؔ، نسیم تلوی، اسلم اچکزئی، شریک ہوندے حالاں کہ برصغیر دی نامور شخصیات وچوں سر عبدالقادر،حفیظ جالندھری، عمر مراد آبادی، شورش کشمیری، نذر حیدر آبادی، تے عبدالمجید سالکؔ، وغیرہ شریک ہوندئے سن ۔1947ء وچ صنعتی نمائش دے موقع تے آل انڈیا مشاعرہ منعقد کیتا گیا جہدے وچ ساغر ؔ نظامی، ضیاء راولپنڈی، صباء دہلوی، حیات امروہوی، قاری نصیر آبادی، نثار احمد محشر رسول نگری، لطیف امروہوی ،جگت رام تے صادق شاذؔ نے شرکت کیتی سی۔
بزمِ سخن کوئٹہ دا قیام
1934ء وچ خان بہادر خان نے ’’بزمِ سخن کوئٹہ‘‘ دے ناں توں اک ادبی تنظیم قائم کیتی سی ایس تنظیم دے جنرل سیکرٹری غلام محمدجمیل ؔ جہناں نوں ’’بلبل ِ بلوچستان ‘‘ کہیا جاندا سی اوہ تے سید آغا محمود نے ادب دی بڑی خدمت کیتی۔ قیام پاکستان توں بعد بلوچستان وچ اُردو ادب دی سرگرمیاں عروج تے پہنچ گیاں ہن ایتھے نظریاتی طور تے وی کئی انجمناں ،تنظیماں ،ادبی دیوان تے مراکز قائم ہوئے تے اینہاںسب دا مقصد ادب دی خدمت سی۔
ادبی انجمن کوئٹہ
جنوری 1948ء وچ کیپٹن محمد باقر خان یاس ؔ نے’’ادبی انجمن کوئٹہ‘‘ قائم کیتی سی، ایہہ انجمن دے ناں تو ں مشہور ہوئی۔
بزمِ ارتقائے ادب کوئٹہ
1948ء وچ تراب علی گوالیاری تے سید عابد رضوی دے پئیو غلام محمد شاہ نے ’’بزم ارتقائے ادب کوئٹہ‘‘ دے ناں توں اک ادبی تنظیم قائم کیتی سی ،ایہ بزم ادب دے جمالیاتی تے تاثراتی پہلوئواں تے بحث کر دی سی ایس بزم وچ علامہ عیش فیروز پوری ، شعیب حزیں،اثر جلیلی ؔ، پروفیسر خلیل صدیقی، ش ضحی تے دوجے شامل سن ایس بزم دے تحت پوسٹل کالونی وچ مشاعریاں تے ادبی محفلاں دا اہتمام کیتا جاندا سی۔
بزم ِ اقبال کوئٹہ
1950ء نوں گورنمنٹ کالج کوئٹہ دے طلباء لئی ڈاکٹر خواجہ عبدالحمید عرفانی نہیں ’’بزم اقبال کوئٹہ‘‘ قائم کیتی سی۔
حلقہ ارباب ذوق کوئٹہ
رباب ذوق کوئٹہ دے ناں توں ادبی تنظیم دا قیام عمل وچ آیا سی۔
بزم مرکز ادب کوئٹہ
ڈاکٹر فاروق احمد ( مرحوم ) اپنی کتاب ’’بلوچستان وچ اُردو زبان تے ادب ‘‘ وچ لکھدے نیں کہ ’’بزم ارتقائے ادب کوئٹہ ‘‘ دے متوازی اک ہور ’’بزم مرکز ادب کوئٹہ ‘‘دے ناں توں بنی سی ایس مرکز دے محور پروفیسر آغا محمد صادق سن اُونہاں دے نال نذیر شاداں ؔ، عطا شادؔ، رفیق راز، عین سلام ، ماہر افغانی وی شامل سن ۔ پروفیسر آغا محمد ناصرؔاپنی کتاب ’’بلوچستان وچ اُردو شاعری ‘‘وچ لکھدے نیں کہ ’’مرکز ادب ‘‘ ’’بزم ارتقائے ادب ‘‘تے ’’ حلقہ ارباب ذوق ‘‘نامی ادبی تنظیماں تے ادبی گروئواں نے نظریاتی ،فنی ہور شخصی اختلافات دی وجہ نال شاعراں تے ادیباں نوں تقسیم کیتا سی۔
حلقہ احباب ادب
1954ء نوں کوئٹہ وچ (حلقہ احباب ادب )دے ناں توں اک نویں تنظیم قائم ہوئی جنہے کوئٹہ وچ کئی ایسے مشاعرے کرائے جہدے وچ برصغیر دیاں کئی نامور شخصیات نے شرکت کیتی سی۔
حلقہ احباب قلم کوئٹہ
1967.68ء نوں امتیاز حسین باقری حنفی نے ’’ حلقہ احباب قلم کوئٹہ‘‘ قائم کیتی سی۔(جاری)

ایس تنظیم دی خصوصیت ایہ سی کہ ایہہ ہفتہ وار تنقیدی نشستاں منعقد کردی سی ایس تنظیم دے جنرل سیکرٹری پہلے محمود احمد عارف ؔسن فیر بعد چوں عیاض محمد عیاض ؔ نے ایہہ فرائض سرانجام دتے سن۔
حلقہ حرف وحکایت کوئٹہ
1970ء نوں پروفیسر مجتبیٰ حسین نے ’’ حلقہ حرف وحکایت کوئٹہ ‘‘ دی بنیاد رکھی سی ۔
انجمن نژاد نو بلوچستان
1970ء نوں بلوچستان دے معروف شاعر تے ماہر تعلیم پروفیسر آغا محمد ناصرنے وی کوئٹہ توں ’’بلوچستان یونیورسٹی کوئٹہ‘‘ دی چھاں چھتر تھلے ’’انجمن نژاد نو بلوچستان دے قیام دا اعلان کیتا ۔
بلوچستان آرٹس کونسل کوئٹہ:
1972ء وچ گل خان نصیرؔ تے فیض احمد فیضؔ نے بلوچستان آرٹس کونسل کوئٹہ دی بنیاد رکھی سی۔
بزم ادب کوئٹہ:
1973ء نوں پروفیسر کرار حسین نے بلوچستان یونیورسٹی شعبہ اُردو دی چھترچھاویں ’’بزم ادب کوئٹہ‘‘ دے قیام دا اعلان کیتا ایہہ تنظیم بلوچستان دی پہلی ادبی تنظیم اے جہڑی 1911ء وچ لورالائی اپنے قیام توں ،1927ء وچ ایسے ناں توں کوئٹہ وچ عمل وچ لیائی گئی تے1973ء وچ ایہدے نویں سرے توں دوبارہ ایہنوں فیر کم کرن لئی اگے قدم چکیا گیا ایہہ تاریخی ناں دی تنظیم اج اپنا وجود کھو بیٹھی اے۔
قلم قبیلہ پاکستان :
1979ء نوں بیگم ثاقبہ رحیم الدین نے ’’قلم قبیلہ ‘‘ دے ناں توں ادبی تنظیم دے قیام دا اعلان کیتا جہڑی اج وِی بڑے اچھے طریقے نال ادب دے فروغ لئی کوشاں اے۔
ادب جرگہ بلوچستان:
1979ء نوں ای بلوچستان دے وڈے شاعر عطاء شادؔ نے ’’ادبی جرگہ بلوچستان ‘‘ دے ناں توں اک نویں تنظیم کھڑی کیتی ۔
نجمن دبستان بولان :
1980ء نوں اُستاد رشید انجم ؔ نے کوئٹہ توں ’’انجمن دبستان بولان ‘‘ دے قیام دا اعلان کیتا ایہہ تنظیم اج وی بلوچستان وچ ادب دے فروغ لئی کم کر رہی اے۔
بلوچستان رائٹرز گروپ برگ:
1999ء نوں کوئٹہ توں مقامی صحافی تے شاعر شیخ فریدؔ نے ’’بلوچستان رائٹرز گروپ برگ ‘‘ توں قیام دا اعلان کیتا سی ایس تنظیم نے بڑی تیزی نال شاعراں تے ادیباں نوں اپنے ول کھچیا سی۔ہن ایس تنظیم دا ناں بدل کے بلوچستان رائٹرز گلڈ پاکستان کر دتا گیا اے۔
شمشاد رائٹرز فورم پاکستان :
2000ء نوں بلوچستان دے سرحدی شہر چمن توں حافظ محمد صدیق شمشادؔمدنی نے ’’ شمشاد رائٹرز فورم بنان دا اعلان کیتا ایہہ تنظیم اج وی فروغ ادب لئی کم کر رہی اے۔
مسلم رائٹرز فورم پاکستان:
2006ء نوں ( راقم ) میں ڈاکٹر عبدالرشید آزادؔ تے معروف صحافی تصدق حسین کوثر ( مرحوم ) نے مل کے مسلم رائٹرز فورم پاکستان دے ناں توں اک ادبی تنظیم بنائی سی۔
شون ادبی دیوان مستونگ:
2007ء نوں مستونگ دے نوجوان لکھاریاں منظور احمد بلوچ نے ’’شون ادبی دیوان مستونگ‘‘دے قیام دا اعلان کیتا سی۔
سنگت اکیڈمی آف سائنسز کوئٹہ:
2006ء نوں بلوچستان دے معروف ادیب ڈاکٹر شاہ محمد مری نے ’’سنگت اکیڈمی آف سائنسز کوئٹہ‘‘ دے ناں توں اک تنظیم قائم کیتی تے ایسے ناں ’’ سنگت ‘‘تو اک رسالہ وی جاری کیتاایہہ رسالہ اج وی باقاعدگی نال شائع ہوندا اے تے ادبی حلقیاں وچ ایس رسالے نوں بڑی شہرت حاصل اے خصوصاً ترقی پسند رائٹرز وچ ایہہ رسالہ بڑا مقبول اے ۔ تے ایس رسالے دی چھترچھاویں ہر مہینے باقاعدگی نال ’’پوزانت ‘‘ دے ناں توں اک اجلاس ہوندا اے جہدے وچ ادبی شخصیات دے فن تے گلاں کیتیاں جاندیاں نیں۔
آماچ ادبی دیوان مستونگ:
2008ء وچ مستونگ توں ملک فیاض علی بلوچ نے ’’ آماچ ادبی دیوان مستونگ‘‘ دے ناں توں اک ادبی تنظیم بنائی تے اُوتھوں دے شاعراں تے ادیباں نوں کٹھیاں کیتا۔
پاکستان رائٹرز سوسائٹی ’’پارس ‘‘ بلوچستان:
2008ء نوں گنداخہ تے اوستہ محمد دے نوجوان صحافی تے ادیب نور محمد جمالی نے پاکستان رائٹرز سوسائٹی پارس بلوچستان ‘‘ دے قیام دا اعلان کیتا سی۔

تے جعفر آباد ،ڈیرہ اللہ یار، اوستہ محمد، بھاگ ناڑی، لہڑی وغیرہ توں لکھاریاں نوں اکٹھا کیتا ۔
کوئٹہ رائٹرز فورم: 2009ء نوں بلوچی زبان دے معروف افسانہ نگار تے ناول نگار ادیب منیر احمد بادینی نے کوئٹہ رائٹرز فورم بنائی تے اس فورم دے قیام دے کجھ ای عرصہ بعد اک سہ ماہی رسالہ ( حرف انٹرنیشنل) جاری کیتا۔
فکر وعمل بلوچستان: بلوچستان دے معروف ادیب تے لکھاری راحت ملک نے کوئٹہ توں ’’فکر وعمل ‘‘دے ناں توں اک تنظیم بنائی ۔
ادبی دیوان بلوچستان ( ادب ) پاکستان :
23ستمبر 2010ء نوں کوئٹہ توں ڈاکٹر عبدالرشید آزاد ’’راقم ‘‘ نے ادبی دیوان بلوچستان دے ناں توں اک ادبی تنظیم بنائی جنہوں صوبے وچ مقبول بنان لئی تے لکھاریاں نوں متحد کرن لئی ایس تنظیم نوں ہر قسم دے رنگ تے نسل ، مذہبی تے سیاسی نظریات توں ہٹ کے صرف تے صرف ادب نوں فروغ دین دے جذبے نال بنایا گیا اے ، تے ہن وی ایہہ صوبے وچ اپنی بڑے چنگے کماں دی وجہ نال مقبول اے
چاگئے ادبی دیوان : 2010ء نوں دالبندین دے معروف شاعر تے ادیب نوجوان لکھاری حاجی عبداللطیف عادل ؔ نے ’’چاگئی ادبی دیوان ‘‘ دے ناں توں اک ادبی تنظیم قائم کیتی تے ضلع چاغی دے لکھاریاں نوں اک پلیٹ فارم تے جمع کیتا۔
رائٹرز اینڈ جرنلسٹ فورم ژوب: ژوب دے معروف صحافی تے صوبے دے نامور پشتو ،اُردو تے پنجابی زبان دے مقبول شاعر جناب ڈاکٹر اورنگزیب احساسؔ نے ژوب توں ’’رائٹرز اینڈ جرنلسٹ فورم دے ناں توں اک ادبی تنظیم قائم کیتی تے ژوب دی ادبی سرگرمیاں نوں فروغ دتا مشاعرے، مذاکرے، سیمیناراں دے ذریعے ژوب وچ ادب نوں فروغ دین لگے۔پر فیر اوہ کوئٹہ اک مشاعرہ پڑھن آئے تے کوئٹہ وچ دل دا دورہ پیا جہدی وجہ نال ایتھے کوئٹہ وچ ای اونہاں دا انتقال ہوگیا۔
بولان ادبی دیوان مچھ: مچھ بولان توں نوجوان لکھاری رحمت اللہ شاھین ؔ نے ’’بولان ادبی دیوان مچھ‘‘ دے ناں توں اک ادبی تنظیم بنائی ۔
گدان ادبی دیوان خضدار: خضدار دے نوجوان لکھاری تے شاعر غلام حسین عابدؔ نے ’’گدان ادبی دیوان خضدار‘‘ دے ناں توں ضلع خضدار دے لکھاریاں نوں جمع کیتا۔
خراسان ادبی کاروان ژوب: پشتو زبان دے شعراء تے اُدباء نوں اک متحدہ پلیٹ فارم تے جمع کرن لئی محمد طاہر ہوتکؔ نے ’’خراسان ادبی کاروان ژوب ‘‘ دے ناں توں اک ادبی تنظیم قائم کیتی سی۔
ادبی تنظیم پیاوڑی لیکوال پشین : ضلع پشین دے نوجوان لکھاریاں نے پشتو زبان دے لکھاریاں نوں اکٹھا کرن لئی معروف شاعر تیمور شاہ کمالؔ نے ’’ ادبی تنظیم پیاوڑی لیکوال پشین ‘‘ دے ناں توں اک تنظیم بنائی۔
رائٹرز گلڈ آف اسلام بلوچستان : بلوچستان دے معروف ادیب حافظ عبدالغنی شہزادؔ نے ’’رائٹرز گلڈ آف اسلام بلوچستان ‘‘ دے ناں توں اک ادبی تنظیم قائم کیتی ۔
بزم ادب لہڑی: 2010ء نوں لہڑی دے نوجوان لکھاری تے شاعر محمد اسلم آزادؔ نے ضلع بولان دے لکھاریاں نوں جمع کرن لئی اک ادبی تنظیم ’’بزم ادب لہڑی بلوچستان ‘‘ قائم کیتی۔
بولان ادبی فورم: 2010ء نوں گوادر دے نوجوان شاعر سلیم مری نے ’’بولان ادبی فورم بلوچستان ‘‘ دے ناں توں اک ادبی تنظیم قائم کیتی جہڑی اج کل وی بڑی چنگی طراں کم کر رہی اے۔ ایس توں علاوہ بلوچستان وچ علاقائی زباناں دے ترقی لئی پشتو اکیڈمی، براہوئی اکیڈمی، براہوئی ادبی سوسائٹی، بلوچی اکیڈمی، ہزارگی اکیڈمی، فارسی اکیڈمی تے سرکاری طور تے اکادمی ادبیات بلوچستان وی ادب لئی اپنا اپنا کردار ادا کر رہیاں نیں ۔911 ء توں 2011ء تک ادب دِی سو سال دے ایس سفر وچ بلوچستان دی سرزمین توں کئی ادبی تحریکاں وجود وچ آئیاں کجھ تے وقت دے نال نال بڑیاں مقبول ہوئیاں تے کجھ وقت دی دھول مٹی وچ گمنام ہوگئیاں ۔ ساڈے نزدیک بلوچستان وچ ادب لئی کم کرن والیاں ساری تنظیماں قابل احترام نیں کیوں جے اُونہاں دا مقصد بہرحال ادب دی خدمت کرنا ای اے۔
ایس توں علاوہ کئی ایسی شخصیات وی بلوچستان وچ گزریاں نیں جہناں نے ادبی تنظیماں توں ہٹ کے تے پراں رہندیاں ہوئیاں انفرادی کم کیتا پر ساڈے صوبے وچ اُونہاں نے ادب دی آبیاری کیتی اے اوہ کسے وی تنظیم توں نظریاتی طور تے اتفاق نہ کر سکے تے خالص ادب لئی اوُنہاں نے ساری تنظیماں نال مل کے کم کیتا یا اُونہاں دے پروگراماں وچ شرکت کیتی اے۔ ایتھے مینوں اک گل ذاتی طور تے کہنی اے کہ ہر زبان لئی ایتھے وسن والیاں شاعراں تے ادیباں نے ہر زبان لئی کم کیتا اے پر کسے وی پنجابی لکھاری نے اپنی مادری زبان لئی کم نہیں کیتا ایہہ تاریخ شاہد اے کہ فارسی، پشتو، اُردو ، براہوی تے بلوچی زبان لئی وی ایہناں پنجابی لکھاریاں نے کم کیتا اے پر اپنی زبان لیی کجھ وی نہیں کیتا ۔ ٭٭