پاک ازبک تعلقات دا نواں موڑ

تحریر حمیداللہ بھٹی

3کروڑ 53 لکھ آبادی اتے مشتمل ازبکستان وسطی ایشیا دی ایسی خوشحال ریاست اے جہدی کوئی سرحد سمندر نال نہیں ملدی۔ ایہہ نہ صرف خود سمندری حدود توں محروم اے بلکہ ایہدے سارے ہمسایہ ملک شمال مغرب وچ قازقستان‘ مشرق وچ تاجکستان‘ کرغزستان‘ جنوب وچ ترکمانستان تے افغانستان وی سمندری حدود توں محروم خشکی وچ گھرے ملک نیں۔ اک پاسے روس تے چین جئے وڈے ملکاں نے خطے نوں گھیر رکھیا اے جد کہ دوجے پاسے دو اہم اسلامی ملک ترکی تے ایران نیں۔ ازبکستان دی قومی زبان دا ناں ازبک اے جہڑی ترک زبان نال خاصی ملدی جلدی اے ۔ اردو وچ وی ازبک زبان دے ہزاراں لفظ نیں۔ ایس ملک دی ادھی توں کجھ گھٹ آبادی تاجک النسل اے۔ ہندوستان وچ مغل سلطنت دے بانی ظہیرالدین بابر ایسے ملک دے سہر ایجان وچ پیدا ہوئے ایس لئی اسیں آکھ سکنے آں کہ ایس ملک دے جنوبی ایشیا نال مذہبی تے ثقافتی مراسم صدیاں اتے محیط نیں۔ 1991 وچ ازبکستان دے آزادی مگروں جنوبی ایشیا ملکاں نال تعلقات قائم نیں جنہاں وچ پاکستان سرفہرست اے۔
ازبکستان دا دارالحکومت تاشقندتے بولی جان والی زباناں وچ ازبک‘ تاجک‘ ترکمان‘ روسی تے عربی شامل نیں۔ ملک دی اکثریت یعنی اٹھاسی فیصد آبادی مسلمان اے۔ نوفیصد عیسائی تے باقی مذاہب دے منن والے کل آبادی دا بمشکل تن فیصد نیں۔ کرنسی دا نام ازبک سوم اے۔ 1991 وچ آزادی توں لے کے پاک ازبک سفارتی تے تجارتی تعلقات نیں۔ پچھلے سال دونوں ملکاں دے تجارتی حجم وچ 50 فیصد وادھا ویکھن وچ آیا لیکن ایہنوں بہت بہترنہیں آکھ سکدے۔ تجارت وچ پاکستانی برآمدات دا حصہ 32.5ملین ڈالر تے 0.276 بلین ڈالر درآمدات نیں۔ دونویں ملکاں وچ تعاون دے بے شمار موقعے ہون دے باوجود ایہہ صورتحال حوصلہ افزا نہیں۔ تجارت دے علاوہ فنی تعاون دی وی کافی گنجائش اے۔ پاکستان نوں لمے عرصے توں توانائی دی قلت دا سامنا اے جد کہ ازبکستان پاور پلانٹس وچ ترقی یافتہ اے۔ ایہناں تجربیاں توں فیدہ چک کے ملک دی توانائی دی طلب پوری کیتی جا سکدی اے۔ ازبکستان دے کول ملکی ضروریات توں بجلی وافر اے ایہہ اضافی بجلی ہمسایہ ملک افغانستان نوں فروخت وی کر رہیا اے۔
چالوںمہینے تن تے چار مارچ نوں ازبکستان دے صدر شوکت مرزا یوسف دو روزہ دورے تے پاکستان آئے ویسے تے دونویں ملکاں وچ کئی دہائیاں توں دوستانہ مراسم نیں جنہاں وچ ویلے دے نال ہور گرمجوشی آ رہی اے۔ ایہہ مراسم مضبوط ثقافتی تے مذہبی رشتیاں دے نال باہمی خلوص تے افہام و تفہیم جئے رشتیاں اتے مبنی نیں۔ دونویں برادر ملکاں دے حکومتی مراسم ہن عوامی تے ثقافتی سطح دے رابطیاں تک فروغ پذیر نیں ۔ توانائی‘ سرمایہ کاری تے تجارت وچ بہتری ویکھن وچ آئی اے۔ ازبک صدر دے حالیہ دورے دے دوران قریبی تعلقات نوں ہور فروغ دین لئی کجھ سنجیدہ فیصلے ہوئے نیں۔ مثال دے طور تے دفاعی تعاون ودھان لئی اگلا قدم دے عنوان نال مشترکہ اعلامیے اتے دستخط ہوئے تے نہ صرف مسلح افواج دی سطح اتے گفت و شنید تے تعاون ودھان دا فیصلہ ہویا بلکہ مشترکہ مشقاں‘ پیشہ وارانہ تجربیاں تے تربیت دے تبادلے اتے وی اتفاق ہویا اے ۔ دو طرفہ ترجیحی تجارتی معاہدے دے نال دوجے شعبیاں جیویں ریلوے‘ مذہبی سیاحت‘ موسمیاتی تبدیلیاں‘ سرمایہ کاری‘ توانائی تے ثقافتی شعبیاں وچ تعاون دے نویں معاہدیاں دے نال 9 یادداشتاں اتے وی دستخط ہوئے جہدے توں قریبی تعاون وچ وادھا متوقع اے۔ ایہہ دورہ پاک ازبک تعلقات دا نواں خوشگوار موڑبن سکدا اے۔
موجودہ صدی وچ ریاستاں دی سطح اتے تعلقات وچ بہتری تے عالمی تنازعیاں وچ کمی آئی اے۔ دنیا جیواسٹراٹیجک توں جیو اکنامکس ول آ چکی اے۔ علاقائی سطح اتے تعاون نوں فروغ دین لئی تنظیماں معرض وجود وچ آئیاں نیں۔آسیان‘ یورپی یونین تے افریقی ملکاں وچ اقتصادی تے تجارتی تعاون ودھان لئی ایہناں تنظیماں نے قابل قدر کم کیتا اے جہدے توں ممبر ملکاں دی معاشی حالت بہتر ہوئی۔ بدقسمتی نال جنوبی ایشیا وچ 1985 وچ سارک دے ناں توں تنظیم بنی لیکن سارک تنظیم رکن ملکاں دے تنازعے حل کرن تے تعلقات نوں فروغ دین وچ کامیاب نہیں ہو سکی جہدی وجہ بھارتی ہٹ دھرمی اے جہڑی برابری دی بنیاد اتے تعلقات قائم کرن دے بجائے علاقے وچ بالادستی چاہندا اے لیکن اہداف حاصل نہ ہون تے مختلف ہتھکنڈیاں توں تنظیم دے اجلاس وچ وی رکاوٹاں کھڑی کردا اے۔ ایہناں حالات وچ نویں منڈیاں دی تلاش بہت ضروری اے۔ خوش آئند گل ایہہ ہے کہ تجارت نوں فروغ لئی نویں منڈیاں دی جستجو کیتی جا رہی اے۔ تجارت لئی نویں منڈیاں حاصل ہون نال پاکستان اپنی خراب معاشی حالت بہتر بنا سکدا اے۔ تازہ اعدادوشمار دے مطابق پاکستان دا تجارتی خسارہ اٹھ مہینیاں وچ 82.26 فیصد ودھ کے جولائی توں فروری تک 31ارب 95کروڑ90لکھ ڈالر ہو گیا اے۔ حالانکہ پچھلے سال ایسے عرصے دے دوران ایہہ خسارہ 17ارب 53کروڑ50لکھ ڈالر سی۔ جے تجارتی خسارے نوں منفی توں مثبت بنان لئی موثرطریقہ کار نہیں بنایا جاندا تے معاشی حالت وچ بہتری یا استحکام ممکن نہیں۔
پاک ازبک تعاون ودھان دے بے شمار موقعے نیں۔ ازبکستان دے صدر شوکت مرزا یوسف نے اپنے حالیہ دورے دے دوران وزیراعظم عمران خان دے نال باہمی تجارتی تعاون ودھان لئی پشور‘ کابل‘ مزار شریف تے ترمیز ریلوے منصوبے دی افادیت دے پیش نظر توثیق کردے ہوئے روڈ میپ تیار کرن تے اتفاق کیتا تے چھیتی ای منصوبے دی فزیبلٹی رپورٹ بنان تے تعمیراتی کم دے آغاز دا عندیہ دتا۔ جے افغانستان وچ امن قائم نہیں ہوندا تے ازبکستان متبادل منصوبے اتے کم کرن وچ دلچسپی رکھدا اے۔ ایسے لئی افغانستان نوں بائی پاس کردے ہوئے وسطی ایشیا چین دے علاقہ سنکیانگ نوں شاہراہ قراقرم دے ذریعے گلگت بلتستان دے رستے نوں تجارتی گزرگاہ بنان اتے غوروخوض جاری اے۔ ازبکستان بیرونی تجارت لئی ایس ویلے ایرانی بندرگاہ بندر عباس اتے انحصار کرن تے مجبور اے لیکن لمی مسافت تے مختلف رکاوٹاں پاروں متبادل گزرگاہ چاہندا اے تاں جے فاصلہ گھٹ ہون نال نقل و حرکت اتے اٹھن والے بھارتی بھرکم اخراجات گھٹ ہون۔ ازبکستان دی ایہہ لوڑ پاکستان دی بندرگاہواں باآسانی پوری کر سکدیاں نیں لیکن اعتمادسازی لئی سہولتاں فراہم کرن نال ای اوہنوں راغب کرن وچ مدد ملے گی۔
ازبکستان دی صورت وچ پاکستان نوںوسطی ایشیا وچ اک ہور چنگا دوست مل سکدا اے کیوںجے خوش قسمتی نال ازبکستان دی قیادت وی پاکستان ول مائل اے۔دونویں ملک افغانستان دے بینکاں دے اثاثے منجمد نہ کرن دے حوالے نال یکساں موقف رکھدے نیں۔ شوکت مرزا یوسف تے عمران خان نے ملاقات دے دوران اسلاموفوبیا دے ودھدے رجحان اتے تشویش دا اظہار کردے ہوئے او آئی سی ولوں پندرہ مارچ دا دن اسلاموفوبیا دے خلاف عالمی دن دے طور تے منان دی حمایت کیتی۔ مہمان صدر نے 2025,26 لئی اقوام متحدہ وچ سلامتی کونسل دی غیر مستقل نشست لئی پاکستان دی بطور امیدوار حمایت دا یقین دوایالیکن ایہہ کوششاں اوہدوں باآور ثابت ہو سکدیاں نیں جدوں پالیسیاں وچ تسلسل رکھیا جاوے۔ ازبکستان کپاس دی پیداوار دے حوالے نال معروف اے۔ چین‘ روس تے یورپ دے کئی ملک اوہدے کولوں کپاس خریددے نیں کیوں جے اوہدی کپاس دا معیار چنگا اے۔ نیز اوہ گھٹ پانی نال فصلاں اگاندا اے۔ ایس ٹیکنالوجی دی مدد نال پاکستان وی اپنی زراعت نوں بہتر بنا کے پیداوار وچ وادھا کر سکدا اے مگر شرط ایہہ اے کہ دونویں ملک یونیورسٹیاں نوں اک دوجے دے قریب لیان لئی وفد بھیجن اتے جہڑا اتفاق کیتا اے اوہنوں باہمی ریسرچ توں فیدہ چکن تے مشترکہ تحقیقات دے فروغ تک وسعت دتی جاوے۔