بلوچستان دے ادب وچ عورتاں دا کردار

عبدالرشید آزاد

بلوچستان چہ عورتاں دِی ادب چہ باقاعدہ شمولیت دے آثار سانوں ستمبر 1914ء چہ ملدے نیں جدوں بزم ادب لورالائی دِی چھترچھاویں ادبی مشاعرے ہوئے ،محترمہ ع، ب جہناں دا تخلص ( عزیزؔ) سی تے جہڑی بیوی سی جناب ’’مرزا شیر علی ‘‘( ریڈر اسسٹنٹ پولٹیکل ایجنٹ صاحب بہادر لورالائی دی ) اینہاں نے حمدیہ اشعار پڑھے جد کہ اک دوجی عورت شاعرہ نیں جہناں داناں ش، ب تے تخلص ( شمس خاوری) سی اُونہاں نے نعتیہ کلام سنا یا اے بلوچستان دِی پہلی صاحب ِ دیوان شاعرہ وِی اے اینہاں دِی نعتیہ کتاب ( سُنبلستانِ نعت) دے ناں توں چھپی سی۔ حوالہ از ( قندیل خیال ستمبر 1914ء ص، 16.17)۔
ش، ب صاحبہ التمخلص شمس خاوری صاحبہ دے بارے ایہ پتہ لگدااے کہ اوہ منشی محمد عنایت اللہ خان جبروتی میرٹھی دی گھر آلی سی، اُونہاں نے ستمبر 1914 ء نوں لورالائی دے منعقدہ مشاعرے توں علاوہ 15نومبر 1914ء نوں منعقدہ مشاعرے چہ جہدی صدارت منشی محمد عنایت اللہ خان ’’اُونہاں دے شوہر ‘‘ نے کیتی چہ وِی اپنا کلام سنایا سی۔
ایہ دوعورتاں بلوچستان دی مقامی نہیں سن سگوں اینہاں دے شوہر ایتھے سرکاری ملازمت لئی تعینات سن ،فیر ستمبر 1914ء توںبعد فروری
1947ء چہ بلوچستان چہ فیر عورتاں دِی شرکت دے ثبوت ملدے نیں جدوں فروری 1947ء چہ آل بلوچستان مشاعرے چہ جہدی صدارت محمد سرور خان ہیڈ ماسٹر گورنمنٹ ہائی سکول سبی نے کیتی سی ایس مشاعرے چہ جہناں شاعراں نے شرکت کیتی اُونہاں چوں عبدالرحمن غورؔ، مسافر، سہیل بوستانی، مجید دیوانہ ، نفیسؔ، نصیر مینگل، حریم استوی ، گوہر ؔ، نازی، ذوق بلوچ ہور آغا محمد صادق شامل سن اینہاں چہ گوہر ؔ تے نازلی دوناں شاعرات دا تعلق سندھ توں سی۔ انجمن ترقی اُردو دا اک شعبہ عورتاں لئی 1954ء نوں قائم کیتا گیا جہدا سالانہ انتخاب ہویا جہڑا عورتاں لئی 1954ء نوں قائم کیتا گیا جہدا سالانہ انتخاب ہویا جہڑا عورتاں دے حوالے نال پہلی تنظیمی کاوش سی ایس چہ صدر ( بیگم نواب غوث بخش رئیسانی ) نائب صدر حسن بانو قزلباش ، سیکرٹری صفیہ ایوب،جوائنٹ سیکرٹری مہ پروین ،خزانچی کوکب حق، تے سیکرٹری نشرواشاعت یاسمین صوفی منتخب ہوئیاں ۔ حوالہ از( بلوچستان چہ اُردو شاعری ،ص 236،ایڈیشن 1968ء )۔
ادبی طور تے لوکل ( مقامی ) عورتاں دِی پہلی تنظیم منی جاندی اے فیر 1957ء چہ رشید احمد ہورکجھ دوجے با ذوق اُستاداں دے تعاون نال حلقے دِی (حلقہ تحریر وتنقید) سرگرمیاں چہ اضافہ ہویا تے طلبہ چہ صحیح ادبی ذوق تے تنقیدی شعور وی پیداہویا تے ایسا لکھن آلے پیدا ہوئے جہناں دے کالج نوں فخر سی اینہاں دِی چہ مسعود الرئوف ،فصیح الدین ،وقاراحمد، ریاض احمد، صفیہ ایوب ، ممتاز حسن تاج، شاہین بشیر ،ناہید بشیر ،ریاض فاطمہ، شاہین رحمان ،زکریا صدیقی نے عملی زندگی چہ نمایاں مقام پیدا کیتا۔ ایس توں پہلاں 1949ء چہ گورنمنٹ کالج کوئٹہ دے اُستاداں انیس الرحمن ( فلسفہ) ش، صنحیٰ ،( جغرافیہ) خلیل صدیقی ( اُردو) عزیز الدین ( انگریزی) ،ہور کرم الٰہی خان ( معاشیات) نے مل کے اک ’’سٹڈی سرکل‘‘ قائم کیتا ۔فیر گورنمنٹ کالج (گرلز) دِی مس شفیق بانو منہاج، مس حسینہ شیخ ، مسز قزلباش ، مس رحمن وی ایس چہ شامل ہوگئیاں ۔
1961ء چہ بزم ارتقائے ادب دے سالانہ انتخابات دے موقع اک عورت محترمہ ’’ ثریا فخری‘‘ دے جنرل سیکرٹری منتخب ہون دے ثبوت وِی ملدے نیں یاد رہے کہ 1948ء چہ کجھ اہل قلم لوکاں نے ’’ بزم ارتقائے ادب ‘‘ دے ناں توں ادبی تنظیم قائم کیتی سی ۔
1961ء چہ جشن کوئٹہ دے ناں توں دوروزہ جشن منایا گیا تے ایس جشن چہ شمع شبستان غزل وِی منایا گیا جہڑا گورنمنٹ کالج جناح روڈ کوئٹہ دے ہال چہ منعقد ہویا تے دوجا مشاعرہ ’’ہنہ جھیل ‘‘ دے مقام تے آل پاکستان مشاعرے دے انعقاد تے کیتا گیا سی ایس مشاعرے چہ ثریاناہیدؔ تے ثریا فخری نے وِی اپنا اپنا کلام سنایاسی۔
25اپریل 1958ء نوں یوم اقبال دِی تقریب منائی گئی تے مقامی شاعراں نے اک مشاعرے دا بندوبست وِی کیتا ایس مشاعرے چہ محترمہ پروین فنا ؔ نے پہلی واری ایس مشاعرے چہ شرکت کیتی اُونہاں دا کلام تن چار واری سنیا گیا تے اُونہاں نوں ایسے تھاں توں عروج ملیا۔

1957ء دے دوجے ہفتے کوئٹہ چہ ’’ پنجاب یونیورسٹی پریس کلب شعبہ صحافت دانش گاہ لہور‘‘ دِی اک شاخ کوئٹہ چہ قائم کیتی گئی ایس دے صدر چوہدری عطا محمد پرنسپل کالج، سیکرٹری پروفیسر ڈاکٹر انعام الحق کوثر ہور مس ثریا فخری نائب صدر سن۔
1956ء چہ جدوں کوئٹہ چہ ریڈیو اسٹیشن قائم ہویا تے ایس چہ مشاعراں دِاوِی اہتمام ہون لگا اینہاں مشاعریاں چہ کوئٹہ دِی مقامی شاعرہ ثریا فخری باقاعدگی نال شرکت کرن لگی براہوی زبان دی پہلی مقامی لکھاری ہون دا اعزاز مائی تاج بانو نوں حاصل اے حالاں کہ براہوی دے علاوہ اوہ فارسی ،بلوچی تے سندھی زبان تے وِی بڑا عبور رکھدی سی۔
مائی تاج بانو:
ایہ 1915 ء نوں دین پور ضلع شکار پور سندھ چہ پیداہوئی اینہاں دے پیو مولانا محمد عمر دین پوری سن جہناں نے قرآن پاک دا براہوی ترجمہ کر کے شہرت پائی۔ مائی تاج بانو نے اپنے والد توں گھر چہ اِی بہہ کے پڑھن لکھن دِی تربیت حاصل کیتی سی تے ایس توں بعد عورتاں لئی اک مدرسہ ( مدرسہ البنات) دے ناں توں قائم کیتا سی اینہاں نے فارسی، براہوی، بلوچی تے سندھی زبان چہ لکھن دِی مہارت حاصل کیتی سی۔
پروفیسر طاہرہ احساس جتک:
ایہ 16اکتوبر1955ء نوں کچھی دے علاقے لہڑی چہ حاجی غلام رسول دے گھر پیدا ہوئی اینہاں نے 1967ء چہ لکھنا شروع کیتا اے براہوی ،بلوچی تے اُردو چہ وِی لکھدیاں نیں اینہاں دیاں اٹھ کتاباں چھپ چکیاں نیں تے اینہاں نوں ’’بیسٹ رائٹر ایوارڈ بلوچستان ‘‘ دا اعزاز وویمن شیڈ پاکستان ولوں 2010ء چہ مل چکیا اے ۔
آمنہ موج:
اینہا ں دااصل ناں بی بی آمنہ سی تے 14دسمبر 1947ء نوں کوئٹہ چہ پیدا ہوئی بلوچستان دِی ایہ مہان افسانہ نگار بلوچستان دے مہان براہوی شاعر جناب محمد یوسف موجؔ دی بیوی سی اینہاں دا اک مجموعہ ’’بندوک‘‘ 1995ء نوں شائع ہویا سی اینہاں دے افسانیاں چہ عورتاں دِی بے بسی ،قبائلی جاگیردارانہ نظام تے سماجی برائیاں دِی عکاسی ہوندی اے ۔براہوی عورتاں افسانہ نگاراں چہ آمنہ موج اپنی الگ پہچان رکھدی اے اللہ پاک اینہاں دِی مغفرت فرمائے اینہاں دا 2010ء نوںوفات ہوگئی سی ۔
فاطمہ مینگل:
ایہ22جولائی 1954ء نوں نوشکی چہ پیداہوئی ایہ وِی براہوی زبان دِی بڑی مہان افسانہ نگار اے، ایہ اعلیٰ تعلیم یافتہ اے اینہاں دے افسانے زندگی دے بڑے قریب ہوندے نیں اینہاں دیاں کہانیاں چہ عورتاں دِے دُکھ درد تے بدحال زندگی دِی عکاسی ملدی اے خصوصاً اُونہاں غریب گھرانیاں دِی کڑئیاں دے مسائل ہوندے نیں جہڑیاں سرداراں تے امیراں دے گھر چہ محنت مزدوری کردیاں نیں۔ ایس محنت دے بدلے اوہناں نوں دووقت دِی روکھی سوکھی روٹی نصیب ہوندی اے تے بڑی مشکل نال سال چہ اک دو جوڑے کپڑے ملدے نیں ۔ اینہاں دَا اک افسانہ ’’صدو‘‘ چہ صدو ناں دِی غریب عورت دِی عکاسی کیتی گئی اے جہڑی امیر گھر چہ کم کردی اے ٹی بی دا شکار ہوجاندی اے تے گھر والے اپنی صحت دے خیال نال اُونہوں نوکری توں کڈھ دیندے نیں ۔
حمیرہ ؔصدف:
ایہ17جنوری 1978ء نوں پیداہوئی اینہاں نوں شاعری تے مطالعے دا شوق اپنی امی پروفیسر طاہرہ احساس جتک توں وراثت چہ ملیا اے براہوی چہ شاعری دے نال نال افسانے وِی لکھدی اے تے اَج کل لیکچرار گورنمنٹ گرلز کالج چہ خدمات سرانجام دے رہی اے اینہاں دِی کتاب ( چکل) براہوی چہ ہائیکو دے حوالے نال اک منفرد مقام رکھدی اے تے غزلاں تے نظماں وِی لکھدی اے ۔
نیلم مومل:
ایہ براہوی زبان دی شاعرہ اے تے اپنے علیحدہ انداز دِی بدولت براہوی ادب چہ جانی پہچانی جاندی اے ایہدے دے افسانیاں دِی کتاب ( گرنگ) دے ناں توں چھپ چکی اے ۔
رشیدہ بلوچ:
ایہدا اصل ناں سلطانہ سمالانی تے قلمی ناں ’’رشیدہ بلوچ‘‘اے ایہ25اگست نوں دشت چہ پیداہوئی ایہنے ریڈیو پاکستان کوئٹہ سینٹر توں بالاں دے پروگرام توں اپنے فنی زندگی دا آغاز کیتا تے صدا کار ی دے نال نال بطور لکھاری وِی اپنی حیثیت منوائی ایہدے کئی مضمون ہور افسانے اجے زیر اشاعت نیں۔

رشیدہ بلوچ ساڈے معاشرے چہ محنت، ہمت ہور حوصلہ افزائی دی علامت سمجھی جاندی اے ۔
اسماء براہوی:
اسماء براہوی دا تعلق ضلع مُستنگ توں اے، ابتدائی تعلیم گورنمنٹ گرلز ہائی سکول مُستنگ توں حاصل کیتی ،سکول دے زمانے توں ہفت روزہ ’’ایلم ‘‘ مُستنگ چہ لکھدی رہی ،1996ء چہ ہفت روزہ ’’ایلم ‘‘ دے صفحیاں چہ عورتاں لئی اک صفحہ ( نیاڑی تا بشخ) چہ مضمون ،معلوماتی گلاں، لطیفے، براہوی کہاوتاں ، تے ضرب المثال لکھدی رہی ۔ اسماء براہوی علم تے ادب دِی شائق کڑی اے اینہاں نوں اپنی زبان نال محبت اے اپنے مضموناں دے ذریعے عورتاں چہ بیداری پیدا کرنا چاہندی سی پر اُوس وقت دِی معاشرتی پابندیاں دِی وجہ نال اپنی مرضی نال ادب دِی خدمت نہ کر سکی ۔ حوالہ از( نیاڑی تا ادب ص،28,29)۔
جمیلہ نذیر براہوی:
جمیلہ نذیر براہوی 15جولائی 1981ء نوں مُستنگ چہ پیدا ہوئی اینہاں دے پیونذیر احمد سکول ٹیچر نیں ،تے اینہاں دِی تعلیم بی اے تک اے ،ایہ بابائے براہوی نور محمد پروانہ ؔ دی تعلیم تے تربیت دِی وجہ نال براہوی چہ لکھنا شروع کیتا۔ جدوں نور محمد پروانہ ؔ نے بالاں تے عورتاں لئی اک صفحہ ( پنی آپھلری) مختص کیتا تے اُوس صفحے لئی جمیلہ نذیر براہوی باقاعدگی نال لکھن لگ پئی کیونکہ اینہاں نوں شاعری نال بالکل شوق نہیں سی ایس لئی زیادہ تر اصلاحی تے معلوماتی مضمون لکھدی سی۔
شاہینہ انجم:
1950ء توں بعد براہوی ادب چہ نویں اصناف تے فکری رحجانات دا آغاز ہویا ، مرد الکھاں دے نال نال عورتاں نے وی طبع آزمائی کیتی، ادب دے فروغ چہ رسالیاں تے اخباراں نے ہر اول دستے دا کردار ادا کیتا ،جہدے چہ بہت سارے نویں لکھن آلے سامنے آئے اینہاں چہ اِی شاہینہ انجم داناں وی شامل اے ۔
شکیلہ رحمن:
محترمہ شکیلہ رحمن براہوی زبان دے مہان کھوج کار تے مہان لکھاری ڈاکٹر عبدالرحمن براہوی دی بیوی اے۔ ایہ 24جولائی 1977ء نوں کوئٹہ چہ پیداہوئی ،گورنمنٹ گرلز ہائی سکول ہدہ توں ابتدائی تے گورنمنٹ گرلز ہائی سکول پوسٹل کالونی توں میٹرک کرن توں بعد گرلز کالج کوئٹہ توں بی اے دِی ڈگری حاصل کیتی ،براہوی دِی فوک کہانیاں دا ترجمہ اُردو چہ کیتا۔

،روزنامہ جنگ کوئٹہ تے روزنامہ مشرق کوئٹہ چہ ترجمے تے مضمون چھپدے رہے نیں ۔
عابدہ مینگل :
عابدہ مینگل داتعلق نوشکی نال اے اُونہاں دیاں لکھتاں 1988ء چہ ہفت روزہ اخبار ’’ایلم ‘‘ مُستنگ چہ شائع ہوندیاں رہیاں ،نثر تے نظم دوناں چہ طبع آزمائی کیتی ، فیرشاید معاشرتی تے قبائلی مجبوریاں دِی وجہ نال لکھنا چھڈ دتا۔
ماہ بانو:
ایہ بابائے براہوی صحافت نور محمد پروانہ ؔ دِی بیوی اے تے 10مارچ 1958ء نوں مُستنگ چہ پیداہوئی ،گورنمنٹ گرلز ہائی سکول مُستنگ توں میٹرک کیتا ،بی اے تک تعلیم حاصل کیتی تے ٹیچر دِی حیثیت نال خدمات سرانجام دے رہی اے ۔ اُردو ہور براہوی چہ مضمون تے افسانے لکھدی رہی اینہاں دے ایتھے براہوی معاشرے دِی اصلاح دا رنگ غالب اے اینہاں دے موضوع انسانی ہمدردی تے اصلاح معاشرے تے مشتمل اے۔
لعل بانو:
لعل بانو جہڑی بانو حیدر دے ناں توں لکھدی رہی سی، براہوی نور محمد پروانہ ؔ دی بیوی اے گورنمنٹ گرلز ہائی سکول مُستنگ توں میٹرک کرن توں بعدمحکمہ تعلیم چہ بحیثیت ٹیچر تعینات ہوئی ایس دوران اینہاں نے بی اے تے فیر بعد چوں ایم اے براہوی جامعہ بلوچستان توں کیتا ۔
نائلہ قادری:
ایہ مہان قانون دان سید محی الدین قادری ایڈووکیٹ دِی بیوی اے 18جولائی 1965ء نوں کوئٹہ چہ پیداہوئی ،منڈلی تعلیم امریکن ماڈل سکول گلبرگ لہور توں حاصل کیتی، کوئٹہ توں بی اے کیتا بلوچستان یونیورسٹی توں بی فارمیسی کرن توںبعدجامعہ بلوچستان چہ بی فارمیسی دے شعبے چہ اسسٹنٹ پروفیسر دِی حیثیت نال تعینات ہوئی ،اے اُردو ،براہوئی تے انگریزی چہ لکھدی اے۔
شانتل ’’ شکر بی بی ‘‘:
براہوی زبان چہ مزاحمتی شاعری دے حوالے نال شانتل ’’شکر بی بی ایڈووکیٹ‘‘ دیاں نظماں چنگے انداز چہ شائع ہوندیاں رہیاں نیں۔ بلوچستان چہ عورتاں چہ تعلیمی ،سیاسی، ادبی ،تے سماجی شعور دوان لئی شکر بی بی دیاں خدمات قابل ذکر توجہ نیں۔
جہاں آراء تبسم:
ایہ30جون 1972ء نوں پیدا ہوئی ادبی ذوق اپنے پیئو احمد دین خادم ؔ توں ورثے چہ پایا۔ایہ اِک رواں طبع رکھن آلی شاعرہ اے تے اُردو ،براہوی تے سندھی چہ شاعری کر دی اے اُردو چہ اینہاں دا شعری پراگہ ’’اُداسی رقص کردی اے‘‘ شائع ہوچکیا اے تے ادبی حلقیاں توں پسند دِی سند لے چکیا اے حالاں کہ براہوی زبان چہ وِی اینہاں دااک پراگا تیار اے اینہاں نوں اپنی ہم عصر شاعرات چہ ایہ وِی اک اعزاز حاصل اے کہ براہوی زبان دِی کالم نگار وِی اے۔
عنبرین مینگل:
ایہنے بطور بالاں دے لیکھھک لکھن دا آغاز کیتا سی ، اخبارات تے رسالیاں چہ اینہاں دیاں کہانیاں چھپدیاں رہیاں نیں دو کتاباں ’’پہاڑی عقاب ‘‘ تے ’’چاندی دِی ٹہنی ‘‘ چھپ کے پسندیدگی حاصل کر چکیاں نیں ہُن اینہاں دا براہوی افسانیاں دا پراگا ’’براہوی ادبی سوسائٹی‘‘ دے زیر اہتمام شائع ہورہیا اے ۔ عنبرین مینگل بلوچستان چہ عورتاں دے حقوق تے اُونہاں دِی پاسداری لئی کوشاں رہندی اے۔
نجمہ واحد:
سیدہ نجمہ واحد ،شاہ محمد خالد دِی بیوی اے ،ایہ بلوچستان دِی اُردو شاعرات چہ سینئر ترین شاعرہ اے جہڑی کوئی پینتی ورھیاں توں شاعری کر رہی اے۔ اینہاں دِی شاعری دا آغاز کالج دے زمانے چہ ہوگیا سی۔گورنمنٹ گرلز کالج کوئٹہ دے مشاعرے تے کالج میگزین ’’زرغون ‘‘ دے ذریعے اینہاں دیاں صلاحیتاں 1976,77ء دے دوران سامنے آئیاں ،اینہاں نے 1978ء چہ جامعہ بلوچستان توں ایم اے اُردو کیتا تے ادارہ نصابیات چہ شامل ہوگئی اینہاں دیاں غزلاں تے نظماں بڑیاں پسند کیتیاں جاندیاں نیں ۔
پروفیسر پروین لونی :
پروین لونی 1960ء نوں سبی دے لاگے اک پینڈ ’’لونی ‘‘ چہ پیدا ہوئی ایم اے تک تعلیم حاصل کیتی اینہاں نوں علم تے ادب دا شوق اپنے پیئو توں وراثت چہ ملیا عزیز لونی بلوچستان دے مہان ادیب تے تاریخ دان نیں ۔ پروین لونی نے کالج دے زمانے چہ ای شعر گوئی دا آغاز کر دتا سی تے یونیورسٹی پہنچدے پہنچدے اینہاں دی شاعری بلوچستان دے کونے کونے چہ پھیل چکی سی ۔

پروین لونی نے 1985ء چہ جامعہ بلوچستان توں معاشیات چہ ایم اے کیتا ایس توں بعد اُونہاں دا ویاہ ہوگیا تے اوہ کراچی ٹر گئی جتھے اُونہاں نے بطور لیکچرار خدمات سرانجام دتیاں ۔
ریاض قمر’’مرحوم ‘‘ لکھدے نیں کہ ’’ جدوں اسیں پروین لونی دی شاعری دا مطالعہ کردے آں تے سانوں زندگی دے دھنک رنگ، جذبیاں دِی کیفیات دی کہکشاں چمکدی نظر آندی اے ،بلوچستان دے نوجوان شاعراں تے شاعرات چہ پروین لونی اپنی روشن فکری ،بے ساختگی، اظہار دِی سادگی، الفاظ ،ترنم تے اپنے کلام دِی اثر آفرینی چہ سب توں جدا ،سب توں علیحدہ کشیدہ قامت لگدی اے تے اک منفرد سوچ دی شاعرہ اے۔
نوشین قمبرانی:
ایہ بلوچستان دے مہان ادیب، شاعر تے ماہر تعلیم پروفیسر نادر قمبرانی ’’مرحوم ‘‘ دِی بیوی اے تے 3جنوری 1967ء نوں پیداہوئی ایہنے جامعہ بلوچستان توں ایم اے انگریزی کیتا تے نظم تے نثر دوناں چہ اکو جیہا اظہار کر دی اے تے اُردو دِی شاعرہ اے۔
طلعت زہرا زیدی:
ایہ اپریل 1980ء نوں پیدا ہوئی تے ملک دے مہان شاعر تے ماہر تعلیم پروفیسر شرافت عباس ناز ؔ دِی بیوی اے۔ ایہ غزل تے نظم دوناں اصناف چہ طبع آزمائی کر دی اے ،کالج دے زمانے چہ بہترین کمپیئر وِی رہ چکی اے تے کالج چہ 1989,99ء دِی بہترین نظم گو شاعرہ دا اعزاز وِی اینہاں نوں حاصل سی ، اینہاں دِی غزلاں چہ سادگی نال اک فنکارانہ اسلوب نظر آندا اے ۔
ڈاکٹر فردوس انور قاضی:
اینہاں داناں بلوچستان چہ اُردو افسانہ نگاراں چہ اک مہان تے معتبر ناں اے، ایہ افسانہ نگاری توں علاوہ ناول نگار ہور نثر چہ تنقید نگار وِی اے ۔ بلوچستان چہ افسانہ نگاری دی شروعات کیونکہ 1934ء دے اخبارات چہ ملدی اے تے بلوچستان دے پہلے افسانہ نگار یوسف عزیز مگسی منے جاندے نیںاُوس ویلے دے افسانے اخباراں تے رسالیاں چہ چھپدے سن۔ پاکستان توں بعد بلوچستان دے پہلے افسانہ نگار پروفیسر خلیل احمد منے جاندے نیں ڈاکٹر فردوس انور قاضی نے جیویں ویکھیا اُونہوں پوری سچائی تے فکر نال پیش کیتا اینہاں دے کردار ساڈے معاشرے دِی زندہ تے چلدی پھردی تصویراں نیں پر کِتے کِتے اوہ اپنے افسانیاں چہ ایس فضاء نوں جت وِی لیندی اے،ڈاکٹر صاحبہ دے چودہ پندرہ افسانے بلوچستان دے اُردو ادب لئی بڑی اہمیت رکھدے نیں یونیورسٹی دِی سطح تے ڈاکٹر صاحبہ نے جدید اُردو افسانے دے رحجانات دے ناں توں اک مکمل ،مدلل تے بڑا کھوج کاری کم کیتااے جہڑا اُردو افسانے دِی تاریخ کہی جا سکدی اے۔
بیگم خورشید مرزا :
اینہاں نے بلوچستان چہ افسانہ نگاری نوں وڈیان لئی بڑا کم کیتااے ترقی پسند تحریک دِی مشہور ڈاکٹر رشید جہان،بیگم خورشید مرزا دِی وڈی بھین اے ادب دِی ایہ تربیت تے انگریزی ادب چہ ایم اے دِی ڈگری تے مطالعے نے اینہاں دے افسانیاں نوں بڑاپر اثر بنا دتااے اینہاں نے نکے نکے کرداراں نوں زندگی دِی بڑی حقیقت بناکے اُجاگر کیتا اینہاں دا افسانہ ’’رواج‘‘ بلوچستان دے معاشرے دِی زندہ تصویر سی جہدے وِچ سماجی مسائل تے نشتر زنی کیتی گئی اے ایسے طراں اینہاں دے افسانے ’’ چوڑی آلے‘‘، آپی، روبی ،تے نوری ناری وِی نیں تے ’’رپٹ‘‘ جہے افسانے بلوچستان چہ اُردو افسانوی ادب چہ بڑی اہمیت دے حامل نیں ۔

اینہاں دا اِک ناول ’’ ناز بی بی ‘‘ وِی اے جہدے چہ بلوچستان دے قبائل دِی زندگی تے اُونہاں دے سماجی مسائل تے روشنی پیندی اے۔
بیگم ثاقبہ رحیم الدین:
ایہ بلوچستان دے سابق گورنر ’’ جنرل ریٹائرڈ ‘‘ رحیم الدین دِی بیوی اے،جدوں اوہ بلوچستان دے گورنر سن تے ایہناں نے بلوچستان چہ ادب دے فروغ لئی سرپرستی دا بیڑا چکیا۔ ’’قلم قبیلہ ‘ ‘ دے ناں توں اک ادبی تنظیم بنائی سی پر 1979ء چہ بیگم ثاقبہ رحیم الدین نوں ایہدا سرپرست اعلیٰ بناکے ایہدے قیام دااعلان کیتا گیا تے بیگم ثاقبہ رحیم الدین نوں تاحیات چیئرمین بنایا گیا ایس طراں قلم قبیلہ نے ادب دے فروغ چہ بڑا اہم کردار ادا کیتا۔ بلوچستان دے مہان تخلیق کار تے لکھاری ایس چہ شامل ہوئے ایس دے انتظامی ڈھانچے چہ کئی عورتاں نوں مستقل ممبر رکھیا گیا اُونہاں چہ شاہین روحی بخاری ،پروفیسر ساجدہ برکی ’’مرحومہ‘‘ ڈاکٹر انور فردوس قاضی ،بیگم ثریا اللہ دین تے مسز ریاض شامل سن ۔بیگم ثاقبہ رحیم الدین شاعری دے نال نال بالاں لئی خصوصی طور تے لکھدی اے بالاں لئی اینہاں دیاں نظماں، پہیلیاں بڑیاں پسند کیتیاں جاندیاں نیں۔
یاسمین صوفی:
اینہاں داشمار بلوچستان چہ اُردو ادب دے شروع دے لکھن آلیاں چہ ہوندا اے اینہاں نے مضمون تے افسانے لکھے اینہاں دا دلچسپ موضوع ،حب الوطنی، اصلاح ِ معاشرہ تے تحفظ انسانیت سی،ایہ زندگی توں فرار دِی قائل نہیں بلکہ ایس غم تے الم تے ظلمت تے صعوبت چہ براہ راست شریک رہ کے زندگی گزارن دی قائل اے، اینہاں داقلم غم نصیب،مفلوک الحال تے سوختہ سامان انسانیت دا انتھک ترجمان اے اینہاں دی اک کتاب ( فانوسِ ادب) 1966ء چہ چھپی سی جہڑی بڑی پسند کیتی گئی اینہاں دا انتقال ہوچکیا اے۔
حمیدہ جبیں:
حمیدہ جبیں 1960ء چہ کوئٹہ چہ آباد سن اُونہاں دااک ناول ( عنبرین ) 1967ء چہ لہور توں چھپیا سی جہدے 499ورقے سن ایہ مشرقی تے مغربی تہذیب دِی اقدار تے لکھیا اک خوبصورت ناول سی ،سٹھ دِی دہائی چہ شیریں ناز ،مصنفہ بے قرار،رفعت زیبا مصنفہ رواج، بیگم قاضی سعید ،رشیدہ، یاسمین صوفی مصنفہ فانوس ادب تے پجارن ، تے قیصر شاہین پیپل تھلے تے ذکیہ بلوچ تے طاہرہ نقوی وی بلوچستان دے ادب چہ اُبھر کے سامنے آئیاں سن۔

تسنیم صنم:
ایہ لورالائی چہ شاہجہاں شاد دے گھر پیدا ہوئی سکول دے زمانے چہ جدوں نویں جماعت دِی طالبہ سی کہ شعر کہنے شروع کر دتے اینہاںدی اک اُستاد یاسمین صوفی نے اینہاں نوں صنمؔ تخلص عطا کیتا سی جہدے تے اینہاں نوں اَج وِی فخر اے ،اینہاں دا اپنا کہنا اے کہ میرا کسی ادبی گھرانے نال تعلق نہیں اے نہ بچپن چہ میں کِتے بہت زیادہ ادبی ماحول ویکھیا کہ جہدی وجہ نال شعر کہن لگ پئی بلکہ میری مثال تے اُوس چھوٹے پُھل وانگوں اے کہ جہڑا سبز گاہ تے اچانک کھل جاندا اے میرے کنبے چہ وِی میری شکل چہ شاعری نے جنم لیا ۔اینہاں دا پہلا شعری پراگہ ( کجھ خواب سرمژگاں ) اپریل2010ء چھپیا سی ایہ شاعری توں علاوہ افسانہ نگاروِی نیں تے ہن اپنی افسانیاں دی کتاب دا مجموعہ تیار کر رہیاں نیں جہڑا جلدی منظر عام تے آئے گا ۔
صدف غوری:
ایہ بلوچستان دے شہر دالبندین چہ پیدا ہوئی بچپن توں شاعری دا شوق سی اینہاں دا پہلا شعری پراگہ ’’منظر چندئیاں اکھاں ‘‘ نومبر2009ء نوں چھپیا تے ناصرف بلوچستان بلکہ پورے پاکستان چہ ادبی دُنیا چہ بڑی شہرت پائی۔
صدف غوری دے بارے ملک دے مہان لیکھک ممتاز اطہر لکھدے نیں کہ میرے نیڑے فنون لطیفہ چہ عورت تے مرد دِی کوئی تخصیص دا جواز نہیں ایہ کوئی وِی یاتے فنکار ہوندا اے یافیئر نہیں ہوندا ،کسی نوں وِی حیلے تے وسیلے نال فنکار نہیں بنایا جاسکدا ، میرے نیڑے صدف غوری دی شاعری اشوب ذات دِی شاعری اے ایہدے کول کثرتِ خلوص ہور شدید محبت دے جذبات نیں ایہدی تڑفدی روح بے اختیار ہوکے ایہدے وجود توں نکل جاندی اے تخلیقی سطح تے بے اختیاری ایس دِی شاعری نوں جمالیاتی تجربہ بناندی اے۔میرے خیال چہ صدف نے اپنی ساری شاعری اپنی زندگی دے دکھاں ،محرومیاں تے تنہائی چوں کشید کیتی اے ، ایہدی غزلاں ہور نظماں چہ شاعری دا حسن وی اے نسوانی حیثیت دا اظہار وی اے ہور معاصر زندگی دی جھلک وی اے۔
فہمیدہ گل:
ایہ بلوچستان چہ 1980ء دِی دہائی چہ لکھن آلے لکھاریاں چہ سرفہرست اے اینہاں نوں شاعری دا شوق زمانہ طالب علمی توں ای سی تے ہجے ہائی سکول دِی طالبہ سی کہ نظم تے غزل نال ادبی سرگرمیاں دا آغاز کر دتا تے فیر کوئٹہ دے اخباراں تے رسالیاں چہ اینہاں دا کلام تواتر نال شائع ہون لگا ۔ایہ ناصرف چنگی شاعرہ اے بلکہ اینہاں نوں نثر تے وِی بڑا عبور حاصل اے اینہاں دے کئی مضمون اخباراں چہ شائع ہوچکے نیں ایس توں علاوہ بہترین کمپیئر تے نعت خواں وِی اے۔
رقیہ آرزو:
ایہنے بطور بالاں دے لکھاری اپنی سرگرمیاں دا آغاز 1980ء نوں کیتا ہور بالاں لئی لکھدیاں لکھدیاں قلم چہ پختگی آندی گئی تے ایہنے ادب دِی صنف افسانہ نگاری چہ قدم رکھ دتا۔

افسانہ نگاری چہ ایہنے بلوچستان دِی عورتاں نوں قبائلی معاشرے چہ درپیش مسائل نوں اُجاگر کرن تے تعلیم عورت دا حق دے موضوع تے قلم چکیا ۔ اینہاں نے نہ صرف بلوچستان دے اخبارات چہ لکھیا بلکہ کئی ملکی سطح دے اخبارات چہ وِی اینہاں دیاں لکھتاں چھپیانیں اینہاں نوں صدارتی سطح تے ’’حسن کارکردگی ایوارڈ ‘‘ اسلام آباد نال نوازیا گیا اے۔
بیگم یاسمین نظامی:
ایہ بلوچستان دے مہان صحافی ،ادیب ، شاعر، کمپیئر جناب امداد نظامی دِی بیگم اے اینہاں نے جدوں بلوچستان دے قبائلی معاشرے نوں اینے لاگیوں ویکھیا تے اینہاں نے ایس معاشرے چہ عورتاں نوں علم دے ذریعے اَگے ودھن دِی خوشخبری سنائی نے اُونہاں عورتاں دے مسائل نوں اُجاگر کیتا اینہاں نے کئی مضمون لکھ کے معاشرے دِی عورت نوں بیدار کرن دی کوشش کیتی اینہاں نے عورتاں نوں معاشرے دے اینہاں پہلوواں نوں اُجاگر کرن لئی اپنے قلم نال تحریک چلائی۔
شاہین ؔروحی بخاری:
بلوچستان چہ قبائلی معاشرے چہ جدوں عورت داگھر توبار نکلنا وِی مشکل سی اینہاں نے صحافت دے شعبے نوں اپنایا تے روزنامہ مشرق کوئٹہ چہ رپورٹنگ نال صحافت دِی ابتداء کیتی ایہ ناصرف بہت چنگی شاعرہ سی بلکہ بطور افسانہ نگار وِی بڑی شہرت پائی اینہاں نے ( کاغذ دابدن) افسانہ لکھ کے بلوچستان چہ عورتاں دِی روایت نوں برقرار رکھیا روزنامہ مشرق کوئٹہ توں بعد اپنا ذاتی اخبار ’’ ساحل ‘‘ کوئٹہ توں جاری کیتا اینہاں نوں مرن توں بعد ’’صدارتی حسن کارکردگی ایوارڈ ‘‘ نال نوازیا گیا ۔
رفعت زیبا:
بلوچستان چہ افسانہ نگاری دی تاریخ 1938ء توں شروع ہوندی اے تے رفعت زیبا نوں ایہ اعزاز حاصل اے کہ عورتاں دے ادب چہ سب توں زیادہ اُونہاں دے افسانے شائع ہوئے نیں ایس توں علاوہ بہترین ناول نگار وی سی اینہاں دے جہڑے افسانے چھپن توںبعد بہت مشہورہوئے اُونہاں چوں ( رواج، ناسور، چند دازہر، اوقربتاںاے فاصلے، میرے زخم ویکھدے نیں، میری موت ویکھدی اے، رانجھا رانجھا کردی نی ،ریشماں ،سیماب، خواباں دے آب گینے) شامل نیں ۔ اینہاں نے بلوچی زبان دے شاعراں تے ادیباں بارے وِی اُردو زبان چہ اک کتاب لکھی ’’(او جوقرض رکھدے سن جان تے ) ‘‘ لکھ کے آن آلے زمانیاں لئی بلوچی دے شاعراں تے ادیباں نوں ہمیش لئی امر کر دتا اے کیوں جے بلوچی زبان دے ادیباں تے شاعراں نوں اُردو زبان دے طبقے نال متعارف کران دا سہرا صرف اینہاں نوں جاندااے تے ایسے بنا تے اُردو تے بلوچی دے معروف شاعر عطاشاد’ ’’مرحوم ‘‘ نے اینہاں نوں ( بلوچستان دا حسین ذہن ) کہیا سی اللہ پاک اینہاں دِی مغفرت فرمائے اینہاں دا انتقال ہو چکیااے۔
رانی واحدی:
ایہ14اگست1992ء نوں عبدالصمد دے گھر پیدا ہوئی لکھن دا آغاز جماعت ہشتم توں کیتا بہترین مضمون نگار اے، اَج تک وویمن شیڈ پاکستان دِی ممبر شپ توں لے کے ایس سے ماہانہ رسالے چہ عورتاں دے متعلق مسائل ،عورتاں شاعراں دے انٹرویو ،تے عورتاں بارے کئی مضامین لکھ رہی اے۔٭٭